وضعیت جامعه مدنی اتیوپی

در قانون اساسی کشور اتیوپی که چندین بار در دهه های گذشته مورد اصلاح و بازبینی قرار گرفته همواره بر حفظ حقوق شهروندان و رعایت آزادی های فردی و اجتماعی افراد جامعه تاکید شده و دولتمردان اتیوپی نیز حداقل بصورت ظاهری همیشه خود را موظف به رعایت اصول قانون اساسی و احترام به قانون دانسته اند. در عین حال تمامی رهبران این کشور در دوره معاصر شامل امپراطور هایلا سلاسی، سرهنگ منگیستو هایلا ماریام و ملس زناوی نیز مدعی رعایت حقوق فردی و اجتماعی مردم بودند. با این حال رعایت اصول قانون اساسی و حفظ آزادی‌های فردی و حقوق قانونی تمامی افراد جامعه طی ۵۰ سال گذشته صرفا در حد شعار بوده و تاکید بر پایبندی به اعلامیۀ جهانی حقوق بشر، منشور آفریقایی حقوق بشر و اصول دموکراسی تنها در حد شعارهایی پوچ با ظاهری فریبنده باقی مانده است.

 در واقع می توان گفت با وجود آن که امپراطور هایلا سلاسی نقش مهمی در بیرون راندن متجاوزان ایتالیائی از سرزمین مادری خود و تاسیس سازمان وحدت آفریقا ایفا نمود و منگیستو هایلا ماریام و ملس زناوی نیز با شعار آزادی و حکمفرما ساختن اصول دمکراسی رهبری این کشور را دردست گرفتند با این حال خودکامگی ذاتی این افراد و اطرافیان شان مانع از انجام هرگونه اقدامی سازنده در مسیر تاسیس جامعه مدنی در این کشور گردید. جدای از آن بدلیل بافت سنتی قومی قبیلگی در اتیوپی که در عمق جامعه رسوخ نموده، این کشور عملا فاقد زیرساخت های لازم برای تأسیس جامعۀ مدنی پویا است.

البته از زمان روی کار آمدن دولت ملس زناوی در سال ۱۹۹۱ اقداماتی برای فراهم آوردن زیرساخت های تاسیس جامعه ای مدنی آغاز شده و با وجود آن که زناوی حداقل در هفت سال پایانی دوره حاکمیت خود سیاست خشنی را علیه مخالفان سیاسی و مسلمانان در پیش گرفت ولی به دلیل ارتباط عمیق این کشور با غرب خود را به ظاهر فردی لیبرال و موافق دمکراسی معرفی می نمود و در راستای این سیاست و میزبانی اتحادیه آفریقا زمینه های شکل گیری تدریجی برخی مولفه های جامعۀ همچون توسعۀ مطبوعات و رسانه‌های گروهی، آزادی فعالیت مؤسسات و سازمان‌هایی نظیر احزاب سیاسی، اتّحادیه‌های کارگری و انجمن‌های صنفی را در اتیوپی فراهم آورد. با این حال می توان گفت این اقدامات زناوی  نیز بیشتر جنبه ظاهری داشت و بدنبال انتقادات و اقدامات مخالفان سیاسی و فعالان حقوق بشر که موجبات به خطر افتادن منافع طبقه حاکمه را بدنبال داشت، دولت  تغییر رویکرد داده و نسبت به سرکوب آزادی های فردی و رسانه ای اقدام نمود.

از این روی می توان گفت کشور اتیوپی نیز همچون دیگر کشورهای آفریقایی کماکان به شیوه رئیس قبیلگی اداره می شود و تحقق جامعه ای مبتنی بر اصول دمکراسی حداقل در آینده ای نزدیک تحقق پذیر نخواهد بود. این اتفاق با روی کار آمدن دکتر ابی احمد علی نیز کماکان ادامه داشته و به رغم بازشدن فضای کردن نسبی فضای سیاسی توسط ایشان و ایجاد رفرم در جامعه، کماکان سرکوب افراد دگر اندیش و منقد در دستور کار دولت قرار داشته و یکی از معروفترین این دستگیر شدگان و زندانی بودن، متعلق به جوار محمد فعال رسانه ای می باشد که کماکان در زندان به سر می برد.

 روابط اجتماعی در اتیوپی

اتیوپی کشوری است که دربرگیرنده اقوام و قبایل مختلفی است که هریک دارای آداب و رسوم خاص خود می باشند و سنت های این اقوام بر جامعه اتیوپی کاملا سایه افکنده است. این مولفه در روابط اجتماعی این کشور نیز کاملا مشهود است و مناسبات اجتماعی مردم بیشتر بر روابط درون قبیلگی استوار بوده و نوعی رابطه احترام آمیز و اطاعت پذیری مطلق بین اعضاء هر قبیله و رئیس بزرگ قبیله وجود دارد بطوری که افراد حتی در زندگی شخصی خود نیز سرسپردگی و اطاعت از دستورات رئیس بزرگ را لازم الاجرا می دانند. به موازات رئیس بزرگ، اعضاء قبیله به رؤسای زیرشاخه ها و شعبات هر قبیله نیز احترام گذاشته و فرامین آنها را اجرا می کنند. در درون هر قبیله نیز معمولا روابط افراد در حد معقولی قرار دارد و ازدواج ها نیز عمدتا در درون قبایل صورت می گیرد.

در خصوص روابط بین قبایل مختلف اتیوپی لازم بذکر است مناسبات قبایل مختلف اتیوپی در طول تاریخ این کشور دستخوش فراز و نشیب های زیادی بوده و از قدیم الایام رقابت هایی بین قبایل تیگرای، ارومو و امهرا وجود داشته و هریک از این قبایل خواهان حاکمیت بر کشور و بدست گرفتن مناصب عالی دولتی بوده اند که این امر در دهه های معاصر باعث پدید آمدن جنگ های داخلی خونباری در این کشور گردیده است. جدای از آن در طول تاریخ اتیوپی نیز قبایل مهم و اصلی این کشور بارها و با هدف بدست آوردن غنائم به قلمرو یکدیگر تاخته و محیطی پر از آشوب و نا امنی را در بخش هایی از کشور پدید آورده اند.

مناسبات دولت و مردم اتیوپی کاملا متمایز از مناسبات درون قبیلگی و قومی قبیلگی این کشور است و جدای از استبداد ذاتی دولتمردان این کشور که هیچ گاه صمیمیتی بین دولت و مردم پدید نیاورده است؛ رهبران این کشور همواره بر اعضاء قبیله خود تکیه نموده و سعی داشته اند با تحکیم روابط و پیوندها با  مردمان ‌قبیلۀ خود و اعطای پست‌های بالای دولتی به آنان جایگاه خود را مستحکم سازند.

آداب و رسوم

همانطور که اشاره شد کشور اتیوپی یکی از قدیمی ترین کشورهای آفریقا، با دارا بودن فرهنگ و آداب و رسوم غنی برجای مانده از پیشینیان خود محسوب می گردد. بر این اساس می توان گفت آداب و رسوم این کشور مجموعه ای از ارزش ها، هنجارها، باورها، اسطوره ها، ادبیات شفاهی، داستان های حماسی گونه، قوانین عرفی و ... است که در گذر زمان  نسل به نسل  انتقال یافته و علیرغم تاثیرپذیری از فرهنگ های غربی همچنان تمامیت خود را حفظ کرده و کلیه مردمان این سرزمین نیز خود را موظف به حفظ این سنت ها که به نوعی فرهنگ شفاهی کشور را تشکیل می دهد می دانند. صرفنظر از برخی آداب و رسوم دینی خاص مسلمانان و مسیحیان، مهم ترین سنت های عمومی این کشور عبارتند از :

مناسبات قبیلگی:

یکی از سنت های مهم  مردمان اتیوپی حفظ مناسبات قبیلگی و  احترام فوق العاده به هم قبیله های خود و حفظ اتحاد و انسجام قومی و قبیلگی است. از این روی معمولا در هنگام بروز مشکلی برای یکی از اعضاء قبیله دیگران به یاری وی شتافته و تا حد امکان تلاش می کنند در رفع مشکل وی کوشا باشند. جدای از آن همانطور که اشاره شد کلیه افراد قبیله از دستورات رئیس بزرگ قبیله و روسای زیردست وی اطاعت نموده و سعی می کنند از هر اقدامی که به وحدت قومی آنها لطمه وارد می آورد خودداری نمایند. جالب اینجاست که مناسبات قبیلگی مردمان اتیوپی حتی با بدست آوردن پست ها و مقامات عالی نیز تغییری نمی یابد و افراد یک قبیله حتی در عالی ترین سطوح سیاسی نیز  هم قبیلگان خود را پاس داشته و بنا بر موقعیت خود امکاناتی را در اختیار آنها قرار می دهند.

مهمان نوازی:

احترام به میهمان و گرامیداشت مقام وی از سنت های مهم مردمان اتیوپی محسوب می شود و تقریبا تمامی قبایل و اقوام این سرزمین حضور میهمان در منازل خود را نمادی از خیر و برکت دانسته و معتقدند آنان رزق و روزی خانواده ها را افزایش می دهند. از این روی در هنگام حضور مهمانان صاحبخانه تلاش می کند از آنان به نحو احسن پذیرایی نماید.

 گرامیداشت مهمان از نصایح مهم سالخوردگان به فرزندان محسوب می شود و گاه در مواردی افرادی از خویشان و منسوبان سببی و نسبی بدلیل معالجه یا موضوعات کاری به مدت چند روز یا چند هفته در منزل فردی جای می گیرند و میزبان با وجود فقر و مسکنت خویش پذیرایی شایانی از آنان بعمل می آورد. در داستان ها و اشعار حماسی قبایل ارومو، امهرا  و تیگرای نیز از مهمانان به عنوان افرادی که با خدایان در ارتباط بوده و شر و نحوست را از دامان خانواده ها برطرف می کنند یاد شده است.

اعتقاد به اروح:

اعتقاد به ارواح و نقش موثر آنان در زندگی افراد جامعه از دیگر سنت های مهم کلیه قبایل اتیوپی است و تقریبا تمام مردم این کشور حتی مسلمانان و مسیحیان به ارواح و حضور دائمی آنها در زندگی آدمیان باور دارند و حتی این اعتقاد عمیق را وارد ادیان خود ساخته اند. اتیوپیائی ها معمولا وقوع بیماری های مسری را حاصل خشم ارواح شر و موذی دانسته و در بسیاری از موارد بیماران خود را به نزد پزشکان سنتی که مدعی روح گیری می باشند برده و از آنها درخواست می کنند با شفاعت نزد ارواح شر و بدجنس سلامتی بیماران را بازگردانند. کشاورزان نیز کم حاصلی زمین های خود را به ارواح خبیثه نسبت داده و در این گونه موارد به ادعیه ای خاص پناه می برند.  این وضعیت البته در بین پیروان آئین های بومی بسیار نیرومندتر است و آنان بروز حوادث طبیعی همچون سیل، زلزله، خشکسالی و رعد و برق را نیز ناشی از خشم ارواح شر  می دانند و در چنین مواقعی به قربانی کردن یک یا چند راس گاو و گوسفند و هدیه آن به خدایان خود پرداخته و از آنها درخواست می کنند به مقابله با جادوی ارواح موذی برخاسته و خوشبختی را به آنها بازگردانند.

تولد

تولد نوزادان در قبایل مختلف اتیوپی،  بویژه در خصوص پسران،  به عنوان تحولی بزرگ در زندگی و برکت و رحمتی از سوی خداوند درنظر گرفته می شود. تولد نوزادان در قبایل این کشور با جشن ها و سلسله تشریفات جالبی همراه است و در روز به دنیا آمدن نوزاد رقص ها و حرکات موزون نمایشی متنوعی نیز برگزار می گردد.

نام گذاری کودکان:

یکی از سنت های مهم قبایل اتیوپی نامگذاری کودکان است که معمولاتوسط پدر یا پدربزرگ نوزاد صورت می گیرد. نام ها در اتیوپی به تناسب باورها و فرهنگ های گوناگون این کشور تنوع زیادی دارند و مردمان این سرزمین معمولا به نام خود تفاخر می ورزند. نام ها در اتیوپی به چند دسته تقسیم می شوند: برخی از اسامی معمولاً به نشانه ها و مفاهیم مثبتی همچون سلامتی، امید، سرنوشت، بخت، افتخارات و ارزش های خانوادگی و شجاعت اشاره دارند و بعضی اسامی نیز یادآور حوادث و رویدادهای تاریخی می باشند. مردمان قبایل مختلف معمولاً برای دختران خود نام هایی که بیانگر زیبایی، شخصیت والا و شایستگی است انتخاب می کنند. برخی از این اسامی زنان که در این کشور بسیار رایج بوده و عمومیت دارند عبارتند از :

الماس[۱]، گل[۲]، گل سرخ[۳]، خورشید[۴]، بانو[۵]، دوست داشتنی[۶]، خوش خلق[۷]، محبوب[۸]، طلایی[۹]، ملکه[۱۰]، تاج[۱۱]، معبد[۱۲] و بهشت[۱۳]، اتیوپی

 از سوی دیگر مردان قبایل اتیوپی  نام هایی بر پسران خود می نهند که نشان از شجاعت و قدرت و توانگری دارند. مشهورترین این نام ها عبارتند از :

قدرتمند[۱۴]، شاهزاده[۱۵] ، بزرگ مرد[۱۶]،آقا[۱۷]، فقط تو[۱۸]

جدای از این اسامی؛ نام هایی نیز وجود دارند که بیانگر اهمیت روابط خواهر و برادری می باشند: "اینتنش"[۱۹] ( شما خواهر من هستید) و " وودیمنه" [۲۰] (شما برادر من هستید) از جمله این اسامی به شمار می روند.

برخی از نام ها نیز به اتفاقات مربوط به تولد فرد مرتبط می باشند مانند نام معجزه[۲۱] بر کودکی که با سختی و دشواری متولد شده است. دخترانی که در اثر تکرار دعا متولد گردیده اند را نیز بتسلوت[۲۲]می نامند.

جدای از این اسامی؛ مسلمانان و مسیحیان اتیوپی معمولا نام پیامبر، اصحاب و شخصیت های بزرگ ادیان خویش را نیز بر فرزندان خود می نهند.

در مجموع می توان گفت هر چند تعدادی از نام های مردمان اتیوپی فاقد معنا یا نشانه های مشخصی می باشند اما بیشتر نام گذاری ها در اتیوپی؛ از پدیده ها و نمادهایی همچون طبیعت و عناصر طبیعی، ارزش های عرفی و اجتماعی (شجاعت، توانگری، زیبایی، شایستگی، بخت، سلامت، شادمانی یا انتقام) سرچشمه می گیرند و گاهی نیز  براساس رویدادهای تاریخی یا برحسب تصادف انتخاب می شوند.

چند همسری:

سنت چند همسری از دیرباز در بین مسلمانان اتیوپی به ویژه در مناطق روستایی رایج بوده و بسیاری از مردان مسلمان  عمدتا در مناطق روستایی،  دارای دو تا چهار زن می باشند که در کنار یکدیگر و در کلبه هایی مجزا از هم به سر می برند. این در حالی است که تعدد زوجات در بین مسیحیان اتیوپی اساساً امری غیرقانونی به شمار می رود و با توجه به عدم ثبت زنان دوم به بعد در کلیساها  به ندرت پیش می آید که مردان مسیحی بیش از یک زن اختیار کنند. [۲۳] ولی با توجه به شرایط اقتصادی موجود در کشور اتیوپی در حال حاضر مسلمانان نیز تنها یک همسر اختیار نموده و معمولا تا پایان عمر با او زندگی می نمایند.

ختنه زنان:

یکی از سنت های مهم قبایل اتیوپی که از قدیم الایام در این سرزمین رواج داشته عمل ختنه زنان است. بر اساس این رسم کهن بخشی از آلت تناسلی دختران  کودک و خردسال بطرز کاملا سنتی و بدون درنظر گرفتن اصول بهداشتی قطع شده و از این طریق به زعم بومیان افق جدیدی فراروی آنان گشوده می شود. هرچند تاریخ دقیق عمل ختنه بانوان و اینکه ناقص سازی جنسی زنان در اتیوپی از چه زمان آغاز شده است چندان مشخص نیست ولی براساس مدارک موجود و نوشته های مورخان و جغرافی دانان یونانی نظیر هرودت (۴۲۵-۴۸۴ ق.م) و استرابون (۶۴ ق.م -۲۳بعداز میلاد) عمل ختنه زنان به موازات مصر قدیم (در زمان فرعون ها) از دیرباز در بین اقوام ساکن اتیوپی نیز صورت می گرفته است.

عمل ختنه زنان که در بیشتر مناطق شهری و روستایی اتیوپی بصورت کاملا ابتدایی و بدون استفاده از لوازم استریل و بهداشتی صورت می گیرد در مجموع عملی سخت، دردناک و هراس انگیز است و افرادی که عهده دار این عمل می باشند به وسیله کارد، قیچی، خط کش، تیغ  و حتی بریده شیشه های شکسته، بخشی از آلت جنسی دختران را قطع کرده و پس از دوخت محل جراحی با نخ؛ با استفاده از روغن، عسل، ماست و برگ درخت محل خونریزی را بند می آورند.

قاعدگی دردناک، عفونت در دوره حاملگی و احتمال ابتلاء به هپاتیت از عوارض مهم ختنه زنان بشمار می روند که تا آخر عمر زندگی بانوان را دشوار می سازند. علاوه بر آن عمل ناقص سازی زنان از عوامل مهم مرگ و میر زنان در اتیوپی محسوب می شود. زنان ختنه شده در هنگام زایمان نیز به دلیل آن که دریچه رحم آنها به صورت کامل گشوده نمی شود با خطر مرگ خود و طفل مواجه می باشند. به همین جهت اتیوپی در خصوص مرگ و میر کودک و مادر جزو آمارهای بالا در قاره آفریقا می باشد.

لازم بذکر است طی دو دهه گذشته اقداماتی از سوی دولت و برخی سازمان های بین المللی مستقر در اتیوپی در راستای توقف و یا کاهش تدریجی  سنت ختنه زنان آغاز شده که نتایج قابل توجهی نیز بدنبال داشته است . با این حال بسیاری از مردمان شهری و روستایی همچنان بر حفظ این سنت قدیمی تاکید داشته و آن را به عنوان نمادی از وفاداری، پرهیزگاری و بکارت در نظر می گیرند. برخی از اندیشمندان این کشور بی سوادی، سطح پایین تحصیلات، تعصبات دینی و اجتماعی و پایبندی به آداب و رسوم برجای مانده از پیشینیان را  مهم ترین چالش های  موجود در مسیر ریشه کن شدن این سنت قدیمی در اتیوپی می دانند.

حمام دود:

یکی از سنت های مهم مردمان قبایل مختلف اتیوپی که عمدتا به بانوان در سنین مختلف بویژه زنان میانسال اختصاص دارد برگزاری سنت حمام دود شامل مخلوطی از دود به همراه کره گیاهی است. بر اساس این سنت قدیمی زنان در حالی که بدن خود را آغشته به کره گیاهی کرده اند در اطاقی کوچک و بر روی میزی بزرگ که در برگیرنده چند محفظه و سوراخ است دراز می کشند. پس از آن در زیر تخت آتش کوچکی روشن شده و  در اتاق بسته میشود تا حرارت شعله آتش موجب آب شدن کره شده و دود اتاق را فرا بگیرد.

پزشکان طب سنتی اتیوپی معتقدند مخلوط دود و کره گیاهی تاثیر فوق العاده ای بر بدن بانوان مزبور و رفع کشیدگی و چروک پوست آنها دارد.

جشن قهوه :

مراسم موسوم به جشن قهوه، یکی از سنت های عمومی تمام قبایل اتیوپی است که هرچند در هر قبیله با سبک و سیاقی خاص انجام می پذیرد ولی معمولا در اکثر قبایل این کشور به یک شکل صورت می گیرد.  در ابتدای جشن فرد یا افرادی که اجرا کننده مراسم محسوب می شوند، هیزم یا کنده های درخت را جمع آوری نموده و آتش کوچکی برمی افروزند و همزمان با سوزاندن کندر، دانه های سبز قهوه را برشته می کنند. پس از برشته شدن دانه های قهوه، دانه ها را در هاونی بزرگ می کوبند و به صورت پودر درمی آورند. سپس پودر قهوه را در درون ظرف سنتی و سیاه رنگی به نام جبنا [۲۴] می ریزند و به آن آب می افزایند. پس از دم کشیدن قهوه در زمان لازم که معمولا بیش از نیم ساعت بطول می انجامد، ظرف را از آتش دور می کنند و به میهمانان تعارف می نمایند.

در جشن قهوه اغلب مقداری جو کاملاً پخته شده به نام «کولو» [۲۵] و برخی شیرینی های محلی نیز  بین مهمانان توزیع می گردد. اتیوپیائی ها معتقدند قهوه ای که بدین گونه دم گردد از طعمی بی نظیر برخوردار است. جشن قهوه معمولا با شوخی و خنده حضار همراه است و مهمانان در مدت زمان انتظار برای آماده شدن قهوه حکایاتی خنده آور را برای یکدیگر نقل می کنند.

منابع:

· www.Countries and their cultures/Ethiopia

· www.people of Ethiopia.com

· www.everynation.org/Ethiopia

· www.nationonline.org/ Ethiopia

· www.everyculture.com/ Ethiopia/Female Genital Mutilation

· https://www.۲۸toomany.org/blog/۲۰۱۳/oct/۳۱/press-release-female-genital-mutilation-numbers-down-in-ethiopia/

· www.everyculture.com/ Ethiopia

· http://www.epicurean.com/articles/ethiopian-coffee-ceremony.html

· https://freedomhouse.org/country/ethiopia/freedom-world/۲۰۲۰