مقدمه:

کتاب، قدمتی پنج‌هزار ساله دارد. کتاب‌های نخستین به شکل لوح‌های گلی بودند. اما با گذشت زمان با توجه به دسترسی بشر به امکانات جدید و تغییر نیاز بشر به ارتباطات و اطلاعات، شکل کتاب‌ها تکامل یافت.

لوح‌های گلی

نوشته به خط سومری مربوط به ۲۲۰۰ تا ۲۴۰۰ پیش از میلادلوح‌های گلی، در منطقه بین‌النهرین برای نوشتن مورد استفاده قرار می‌گرفت. استفاده از این روش در ۲۵۰۰ سال قبل از میلاد، توسط تمدن سومر ابداع شد و به تکامل رسید. اما با گذشت زمان، بابلی‌ها و آشوری‌ها نیز همین روش را به‌کار گرفتند. این لوح‌ها با استفاده از خاک رس و آب ساخته می‌شدند و قبل از خشک شدن، با استفاده از ابزارهای نوک‌تیز بر روی آنها نوشته می‌شد. نوشته‌های بیشتر این لوح‌ها، بیشتر مرتبط با امر بازرگانی، اداری و حکومتی بود.

پاپیروس

استفاده از کاغذ پاپیروس برای نوشتن از حدود ۲۰۰۰ سال قبل از میلاد در مصر رایج شد و تا قرن ششم میلادی نیز ادامه یافت. کاغذ پاپیروس، صفحه‌ای بود که از گیاه پاپیروس به‌صورت یک تومار با درازای چند متر و عرض ۳۰ سانتی‌متر ساخته می‌شد. این تومار، انعطاف‌پذیر بود و پس از پیچیده شدن به‌صورت یک استوانه به قطر ۵ تا ۶ سانتی‌متر در می‌آمد. ابزار نوشتن بر روی پاپیروس، نی یا قلم‌نی آغشته به مرکب بود. اختراع پاپیروس یکی از تحولات بسیار مهم در تاریخ کتاب محسوب می‌شود. قدیمی‌ترین کتابی که به‌صورت تومار پیدا شده‌است، پاپیروس پریس نام دارد که مشتمل بر گفته‌های اخلاقی است. داستان سینوحه نیز یکی از معروف‌ترین کتاب‌هایی است که بر روی پاپیروس نگاشته شده‌است. پاپیروس اگرچه سبک و کم‌حجم بود، اما برخلاف لوح‌های گلی، شدیدا آسیب‌پذیر بود و به‌همین دلیل تاکنون هیچ مجموعه مهمی مربوط به مصر باستان، از زیر خاک بیرون نیامده‌است.

به‌جز مصر، پاپیروس در یونان و روم نیز به‌طور گسترده مورد استفاده قرار می‌گرفت. به نظر می‌رسد که واژه انگلیسی paper (به معنای کاغذ) نیز از پاپیروس ریشه گرفته باشد.

حال در این گزارش رصد پایش قصد داریم که گزارشی کامل از یکی از قدیمی ترین تمدن های بشر (آکسوم) که در منطقه حبشه وجود داشته ارائه و وضعیت موجود کتاب و نشر را در آن با نگاهی تحلیلی بررسی نمائیم.

وضعیت کتاب و نشر در اتیوپی:

کهن‌ترین دست نوشته های مکتوب این سرزمین نوشته‌هایی بر سطوح سخت، کوه‌ها و صخره‌ها و نوشته‌های مذهبی بر ظرف‌های سفالی، ابزارهای آهنی، سکه‌های طلا، نقره، برنز و آهنی بوده است که در دوران ماقبل تاریخ بخشی از فرهنگ و سنت های این کشور را به نسل های بعد منتقل ساخته است. کشور باستانی اتیوپی در گذشته­های دور دارای الفبا و خطی کاملا بومی بود که پیشینه آن به سده پنجم ق.م. باز می‌گردد. الفبای باستانی مزبور نخست سبائی بود و بعدها به زبان و خط  گِیز[۱] (زبان مذهبی) تکامل یافت. الفبای گیز پیش از مسیحیت محدود به معبد و دربار بود و پس از آن مختص کلیسا و دربار شد و این وضعیت تا اوایل سده بیستم ادامه یافت نکته جالب در خصوص این زبان این است به نحوی مرتبط با لهجه های عربی جنوبی آفریقا است و رسم الخط آن نیز از چپ به راست می باشد.

پس از ورود مسیحیت به این کشور در سده چهارم میلادی، کتاب انجیل از یونانی به گیز ترجمه شد و رفته رفته دیگر متون مذهبی نیز  از یونانی، قبطی، و عربی به گیز ترجمه گردیدند. مجموعه‌های خطی ارزشمند این سرزمین باستانی (به زبان گیزی) نیز با توسعه و پیشرفت مسیحیت به اوج شکوفایی رسیدند. انواع گوناگونی از این مجموعه‌های خطی هنوز در ده‌ها هزار کلیسا و صومعه سراسر این کشور، که عمدتاً در بخش شمالی و جنوب شرقی قرار دارند، یافت می‌شوند. ارزش کامل این متون، با وجود تلاش‌های یونسکو و طرح‌های دیگری که برای تهیه میکروفیلم و فهرست نویسی آنها  صورت گرفته هنوز ناشناخته مانده است. موضوع این آثار صرفاً مذهبی نیست بلکه در میان آنها مطالب مهم ادبی، تاریخی و سایر موضوعات نیز یافت می‌شود. مجموعه‌های سلطنتی نیز در آن دوره اهمیت زیادی داشتند و برخی از امپراطوران از  مجموعه‌داران و پشتیبانان بزرگ نسخه‌های خطی و مراکز علمی و هنری محسوب می شدند.

در قرون هجده و نوزده میلادی و با ورود اروپایی­ها به این کشور؛ صدها نسخه خطی اتیوپی به‌دست ماجراجویان مصادره شد و به­وسیله سیاستمداران، مبلّغان مذهبی، و سربازان خارجی به کتابخانه‌های اروپا راه یافت که مهمترین این سرقت ها در سال ۱۸۶۸ اتفاق افتاد. در آن سال نیروهای نظامی اعزامی از بریتانیا به اتیوپی در زمان امپراطوری تئودور در اتیوپی پس از درگیری نظامی، شروع به تقسیم غنایم جنگی در میان سربازان پیروز نمودند که این کار منجر به انتقال بیش از هزاران نسخه خطی مذهبی اتیوپیایی به بریتانیا شد. مورخان می گویند در حدود ۱۵ فیل و صدها قاطر، آنها را همراه با سایر گنجینه های فرهنگی به ساحل حمل نموده و در نهایت، ۳۵۰ نسخه خطی از آن به کتابخانه بریتیش انگلستان[۲]  رسیده است.

در میان پادشاهان این کشور یوهانس چهارم(۱۸۷۱-۱۸۸۹)، منلیک(۱۸۸۹-۱۹۱۳) و هایلا سلاسی (۱۹۳۰-۱۹۷۴) از معدود امپراطورانی بودند که کار گردآوری و نگهداری این مجموعه‌های ارزشمند  را به انجام رساندند. در این بین اقدامات منلیک بسیار ارزشمند بود. وی با نسخه‌برداری از نسخه‌های خطی باستانیِ کشف شده در صومعه جزیره زِوِی و گردآوری و نگهداری آنها در قصر خویش و تهیه برخی نسخه‌ها از اروپا و شیوه‌های دیگر، بطور جدی به حفظ این مجموعه های خطی همت گماشت. در آدیس‌آبابا نیز سرای نگارش مناسبی در قصر وجود داشت که وظیفه نسخه برداری از این مجموعه ها را برعهده داشت.

نخستین کتاب های رسمی که به مردم اتیوپی معرفی شدند متونی بودند که در قرن پانزدهم به زبان گیز (زبان پیشین این کشور) نوشته شده بودند. این کتاب ها در آن زمان بیشتر مورد استفاده درباریان، خاندان سلطنتی و روحانیون قرار می گرفتند.

پیش از ورود دستگاه چاپ به اتیوپی در سده نوزدهم، کتاب‌هایی به زبان‌های امهریک و گیز در اروپا چاپ ‌شده بود. کتابی از مزامیر به زبان گیز از مهم ترین این کتابها بود که در قرن شانزدهم میلادی توسط چاپخانه‌داری آلمانی از کولون و با کمک مؤثر راهبان اتیوپی به چاپ رسید.

روحانیان فرهیخته ای همچون آباتس‌فاتشن از اهالی مالابسو از جمله افرادی بودند که در تهیه حروف چاپی برای راه‌اندازی دستگاه‌های چاپ کوچک در این کشور بسیار مؤثر بودند. این افراد توجه و کنجکاوی اروپائیان را نسبت به مطالعه در مورد این کشور برانگیختند و خود نیز سهمی در مطالعات علمی داشتند بطوری که از آن پس آثار زبان شناختی و ادبی متعددی در مورد اتیوپی در اروپا و عمدتاً در رم به چاپ رسید.

در دوره حاکمیت امپراطور منلیک دوم تعدادی ماشین های چاپ وارد اتیوپی شدند اسقف لورنزو بیانچری در سال ۱۸۶۳ دستگاه چاپ کوچکی را وارد این کشورکرد. این دستگاه نخستین دستگاه چاپ در سرزمین اتیوپی بود. دستگاه چاپ بیانچری در سال  ۱۸۶۷ آغاز به‌کار کرد. بعدها دستگاه‌های چاپ دیگری توسط گروه تبشیری سوئدی در امکولوو و هیئت کاتولیک رومی در حرار آغاز به کار کردند. نخستین دستگاه چاپ دولتی در ۱۹۰۶ از اروپا وارد این کشور گردید و دیری نپایید که دستگاه‌های چاپ خصوصی در شهرهای مختلف کشور شروع به فعالیت کرده و به تولید متون مورد نیاز روزنامه‌ها، فرمان‌های دولتی، مقررات، متون دینی، متون درسی، مجلات و جزوات پرداختند.

صنعت چاپ در اتیوپی در اوایل قرن بیستم به تدریج وارد دوران رونق خود شد و از اوایل دهه ۱۹۲۰ کتبی به زبان امهریک در این کشور چاپ شدند. از اوایل دهه ۱۹۳۰ نیز  چاپ کتاب رفته رفته در دستور کار چاپخانه ها قرار گرفت و بر اثر ورود این کتاب ها به مراکز آموزشی علاقه عمومی به سوادآموزی و دانش افزایش نیز به­تدریج افزایش یافت.

در دوره اشغال کوتاه مدت اتیوپی توسط ایتالیایی ها نیز کتابهای متعددی به زبان های امهریک و ایتالیایی در این کشور منتشر گردیدند. با این حال انتشار کتاب ها در مضامین متعدد پس از پایان جنگ جهانی دوم و از اوایل دهه ۱۹۵۰ میلادی وارد مرحله نوینی شد و چند چاپخانه دولتی و خصوصی فعالیت خود را به صورت حرفه ای آغاز کردند. بخش عمده اقدامات این شرکت های انتشاراتی در دهه های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ در ارتباط با چاپ کتابهای درسی و کتب مذهبی به ویژه انجیل بود ولی به تدریج و از اوایل دهه ۱۹۷۰ انتشار کتاب های مختلف نیز در دستور کار این مؤسسات قرار گرفت.

صنعت چاپ در دوره حاکمیت هایله ماریام[۳] وارد افول خود شد و دولتمردان سانسور شدیدی را بر کتاب­ها و نشریات  کشور وارد آوردند و معدود کتاب هایی که در طول سال منتشر می شدند تحت نظارت دستگاه سانسور دولت قرار داشتند. پس از سقوط دولت هایله ماریام و به ویژه طی سال های ۱۹۹۱ تا ۱۹۹۵ ده ها کتاب در مورد جنایات نظامیان حاکم بر اتیوپی و قتل و کشتار مردم این کشور خصوصاً در دوران موسوم به ترور سرخ (۱۹۷۸-۱۹۷۷) انتشار یافتند ولی پس از آن به تدریج چاپ و انتشار کتب تحت نظارت دولت قرار گرفت و آزادی موجود در فضای فرهنگی کشور به نحو بارزی کاهش یافت.

در حال حاضر هر سال کتابهای متعددی در داخل کشور به زبان های امهریک و انگلیسی منتشر می شوند که البته کمبود وجود کتاب برای کودکان و نوجوانان نیز در سطح شهر آدیس­آبابا  و سایر شهر ها به زبان امهریک مشهود است البته مشکلات زیادی در این حوزه وجود دارد که میتوان به ضعف مترجمان و ویراستاران و نگاه اقتصادی(به دلیل فقر موجود) آنان به کتاب که باعث فقر محتوا و نگارش کتابهای چاپ شده میشود، میتوان اشاره نمود .

حال به نظر می رسد که با ائتلاف حزب حاکم اتیوپی و انتخاب دکتر ابی احمد[۴] به نخست وزیری در سال ۲۰۱۸ که جایگزین هایلی ماریام دسالین[۵] که پس از استعفای دسالین و پذیرش آن توسط ائتلاف حزب حاکم صورت گرفته، و همچنین ایجاد آزادی­های نسبی که در جامعه پس از روی کار آمدن نخست وزیر جدید ایجاد شده که از جمله آن میتوان به آزادی زندانیان سیاسی و لغو ممنوعیت فعالیت احزاب سیاسی اشاره نمود، همه این موارد خود بیانگر این است که فضای عمومی کشور به سمت  باز شدن فضای سیاسی و فرهنگی  پیش می رود  و سوالی که مطرح است این است که آیا نخست وزیر جدید در دوره زمامداری ۵ ساله خود،  فرصت اینکه بتواند رونق را به حوزه های فرهنگی از جمله چاپ و نشر برگرداند خواهد داشت یا خیر؟

 نخست وزیر اتیوپی از زمان بدست گرفتن سکان هدایت دولت دست به انجام اصلاحاتی زده است که در بسیاری از موارد با دشواری و شکست مواجه بوده است. برخی از کارشناسان مسائل اتیوپی نگرانند که شرایط موجود با واکنش های خشونت آمیز مسئولان دستگاه اجرایی و یا تلاش آنها برای بهره­برداری در جهت اهداف سیاسی به سمتی نگران کننده و غیرقابل کنترل پیش رود.

 با این حال با توجه به مشکلات فراوان اقتصادی این کشور و همچنین بیکاری گسترده جوانان در آن، می­توان گفت صنعت چاپ و نشر کتاب در اتیوپی (همچون دیگر کشورهای قاره آفریقا) با مشکلات فراوانی مواجه است و در کوتاه مدت، افق روشنی را نمیتوان برای این صنعت متصور شد.

لیست ناشرین مطرح در کشور اتیوپی

منابع:

۱. https://www.britannica.com.

۲. تاریخچه صنعت چاپ در جهان(منابع اینترنتی).

۳. Central Statistical Agency (http://www.csa.gov.et).

۴. https://euronews.com

۵. https://www.thereporterethiopia.com/content/reading-book-market

۶. https://moguldom.com/۱۰۸۹۳۳/business-opportunity-in-ethiopia-publishing-books-in-local-languages/