چکیده:

به رغم مسکوت ماندن صدور مجوز تاسیس مرکز فرهنگی اتحادیه اروپایی در ج.ا.ایران، این اتحادیه از طریق موسسه EUNIC[۱] که یکی از بازوهای فرهنگی آن محسوب می‌شود، فعالیت‌های فرهنگی متنوعی را در ایران برنامه‌ریزی و اجرا می‌نماید. رئیس انجمن فرهنگی اتریش در تهران به عنوان رئیس شاخه تهران این موسسه، محوریت امور را بر عهده دارد. همکاری نهادهای دولتی و غیردولتی داخلی در اجرای برنامه‌های این موسسه به رغم وجود ممنوعیت‌ها و عدم بهره‌برداری متقابل از ظرفیت‌های یونیک، مسیری یکسویه برای فعالیت فرهنگی اتحادیه اروپایی در ایران را موجب شده است. در این نوشتار مقصود آن است که ضمن معرفی ساختار و حیطه فعالیت موسسه یونیک در ایران، موانع همکاری و ظرفیت‌های قابل بهره‌برداری این موسسه مورد بررسی و اشاره قرار گیرد.

موسسه یونیک:

یونیک یا موسسات ملی فرهنگی اتحادیه اروپایی، یک نهاد بین‌المللی غیرانتفاعی است که در سال ۲۰۰۶ تاسیس و دارای بیش از ۱۲۰ شاخه در ۹۰ کشور دنیا است که جهت شناساندن، نشر و گسترش فرهنگ اروپایی به دیگر ملت‌های دنیا فعالیت می‌نماید. این نهاد متشکل از ۳۴ موسسه فرهنگی از ۲۸ کشور اروپایی است. موسساتی همچون بریتیش کانسیل، استیتو گوته، بنیاد آلیانس فرانسه، موسسه دانته آلیگری، هلنیک یونان و غیره اعضای تشکیل دهنده این موسسه هستند. هیئت مدیره شش نفره فعلی یونیک شامل نمایندگان موسسات داچ کالچر، موسسه فرهنگی لیتوانی، آژانس همکاری‌های بین‌المللی برای توسعه (اسپانیا) و نمایندگان وزارت امور خارجه کشورهای فرانسه، ایتالیا و اسلوونی می‌باشند که هر شش ماه یکبار تشکیل جلسه می‌دهند. مقر اصلی یونیک در بروکسل است[۲]. شاخه تهران این نهاد در سال ۲۰۱۲  تاسیس شد و اعضاء آن از سفارتخانه‌های کشورهای اتریش، ایتالیا، هلند، دانمارک، اسلواکی، یونان، فرانسه، لهستان، پرتغال، رومانی بعلاوه موسسه گوته هستند. رئیس شاخه تهران این موسسه، رئیس انجمن فرهنگی اتریش در تهران است[۳].

ساختار و حیطه فعالیت موسسه یونیک در ایران:

در ابتدا قابل ذکر است که یونیک هیچگونه مجوز قانونی برای فعالیت در ج.ا.ایران ندارد و همچنین کلیت موضوع فعالیت فرهنگی اتحادیه اروپایی در ایران به رغم برگزاری جلسات متعدد در سال‌های گذشته، مسکوت باقی مانده است. هیئت اجرایی یونیک در ایران متشکل از وابستگان فرهنگی سفارتخانه‌های کشورهای اروپایی عضو در تهران است و برنامه‌ریزی، اجرا و تامین هزینه‌های برنامه‌ها از سوی سفارت‌خانه‌های مشارکت کننده (با محوریت سفارت اتریش) صورت می‌گیرد. بنابر گفته رئیس شاخه تهران یونیک؛ هدف این مجموعه ارائه و ترویج پروژه‌های فرهنگی با هدف افزایش ارتباطات مردمی در سطوح تحصیلی، آموزشی و فرهنگی در ایران است[۴].

مهمترین برنامه یونیک در سال‌های اخیر در ایران، برگزاری هفته‌های فیلم اروپایی است که چهارمین دوره این رویداد در آبان ماه گذشته میزبان ۱۶ فیلم اروپایی از ۱۴ کشور بود. برگزاری مجازی این دوره از هفته فیلم‌های اروپایی این امکان را برای ایشان فراهم آورد تا رکورد بیش از ۱۲هزار بیننده ایرانی را از سراسر کشور ثبت کنند.[۵] ادوار پیشین این رویداد بصورت حقیقی در سینماهای شهرهای مختلف کشور با همکاری موسسه هنر و تجربه سینمای ایران و ادارات کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان‌ها برگزار می‌شد.

دیگر برنامه یونیک در ایران که با محوریت انجمن فرهنگی اتریش برگزار می‌شود برنامه هنرمند مقیم است که این امکان را برای هنرمندان اروپایی فراهم می‌آورد تا با اقامت میان مدت در ایران، با هنرمندان فعال در آن رشته هنری در کشورمان آشنا شوند.  

پروژه‌های توسعه مدیریت و حفاظت از میراث فرهنگی از دیگر برنامه‌هایی است که توسط یونیک شاخه تهران اجرا و رسانه‌ای شده است. خاطرنشان می‌شود فعالیت یونیک در دوره رئیس پیشین انجمن فرهنگی اتریش در تهران توسعه بسیار یافت و انتظار می‌رود این روند در دوره رئیس جدید نیز تداوم یابد.

مزایا و ظرفیت‌های یونیک برای تعاملات فرهنگی:

اگرچه همکاری فرهنگی با اتحادیه اروپایی و صدور مجوز تاسیس مرکز فرهنگی ایشان در ایران مشمول ملاحظاتی است، اما مزایای همکاری‌های فرهنگی با مجموعه موسسات فرهنگی اروپا در قالب یونیک یا دیگر بازوهای فرهنگی این اتحادیه در فضای مجازی به گونه‌ای است که می‌تواند ملاحظات فعلی را مشمول بررسی مجدد نماید. از آنجا که یونیک مجموعه‌ای از ۳۴ موسسه فرهنگی مطرح اروپایی است، انجام برنامه‌های مشترک فرهنگی به معنای دسترسی به خیل عظیمی از مخاطبین بین‌المللی است. برگزاری هفته‌های فیلم و موسیقی، اجرای کنسرت‌های آنلاین، معرفی مفاخر فرهنگی و برگزاری وبینارهای علمی-فرهنگی بصورت مشترک در فضای مجازی و قرار گرفتن لینک و تبلیغات این برنامه‌ها در صفحات و کانال‌های رسمی دو طرف می‌تواند فعالیت فرهنگی سازمان را از لحاظ دسترسی به مخاطب، بصورت کلی متحول سازد.

رئیس پیشین انجمن فرهنگی اتریش در تهران و رئیس شاخه تهران یونیک، در دو جلسه متفاوت در سال‌های ۹۸ و ۹۹ با مسئولین سازمان، در خواست ارائه پیشنهاد از سوی ایران برای اجرای برنامه مشترک فرهنگی با یونیک و مشخصا برگزاری هفته فیلم‌های ایرانی در اروپا (در مقابل برگزاری چهارمین دوره هفته فیلم‌های اروپایی درایران) بصورت مجازی را مطرح نمود[۶].

همکاری فرهنگی با مجموعه اتحادیه اروپایی به عنوان یک کل واحد، نسبت به همکاری با تک تک اعضاء حائز مزیت‌هایی است، از جمله آنکه با مروری بر اسناد سیاست خارجی فرهنگی بسیاری از کشورهای اروپایی، مشخصا بر هماهنگی فعالیت‌های فرهنگی برون مرزی این کشورها با سیاست‌های اتحادیه تاکید شده است لذا انعقاد اسناد همکاری فرهنگی با کمیسیون اروپا و توسعه همکاری‌ها خود به خود تسهیل‌گر فعالیت در کشورهای عضو نیز خواهد بود. همچنین برنامه‌ریزی و اجرای فعالیت‌های فرهنگی با موسساتی همچون یونیک، بسیاری از محدودیت‌های اعمالی از سوی کشورهای اروپایی را نیز بر سر راه نخواهد داشت.

موانع موجود بر سر راه همکاری با یونیک:

نظر به حضور موسسه بریتیش کانسیل در مجموعه موسسات گرداننده این نهاد و نقش ایشان در سیاستگذاری‌های این بنیاد، به نظر می‌رسد همکاری با یونیک در درجه اول نیازمند استعلام و همفکری با نهادهای امنیتی است چراکه وزارت اطلاعات و سخنگوی قوه قضائیه در اطلاعیه‌ای در آبان‌ماه سال ۱۳۹۸، هرگونه همکاری با شورای فرهنگی انگلیس (بریتیش کانسیل) را ممنوع و مشمول پیگرد قضایی دانسته‌اند[۷]. البته باید مد نظر داشت که بریتیش کانسیل تنها یکی از ۳۴ موسسه عضو این نهاد است و این انتظار وجود دارد که با خروج بریتانیا از اتحادیه اروپایی نقش این کشور در فرآیند تصمیم‌سازی نهادهایی همچون یونیک کمرنگ‌تر شود.

از سوی دیگر، به رغم اهمیت همکاری فرهنگی با اتحادیه اروپایی خصوصا در شرایط تحدید روابط سیاسی، همچنان اتفاق نظری در میان دستگاه‌های ذیربط برای چگونگی تعریف چارچوب و مدیریت این همکاری‌ها بوجود نیامده است.

جمع‌بندی:

اگرچه اصل موضوع فعالیت فرهنگی اتحادیه اروپایی در ج.ا.ایران همچنان به نتیجه مشخصی نرسیده است، اما این اتحادیه در قالب موسساتی همچون یونیک برنامه‌های متعددی را در سال‌های اخیر در کشور اجرا کرده‌ است. این در حالی است که به رغم وجود ظرفیت‌های قابل اعتنای همکاری، منافع کشورمان در این تعاملات تاکنون بصورت متقابل تامین نشده است. منع قانونی هرگونه همکاری با شورای فرهنگی بریتانیا (به عنوان عضوی از یونیک) از سوی نهادهای امنیتی کشور، روشن نبودن مسیر همکاری با اتحادیه اروپایی و نبود وحدت رویه در میان دستگاه‌های فرهنگی کشور از مهمترین موانع بر سر راه توسعه همکاری‌ها بوده است. با این حال؛ منافع گسترده همکاری با یونیک برای کشورمان و طرح‌ریزی همکاری‌ها در قالب فضای مجازی، با موسسه‌ای به گستردگی یونیک، که بریتیش کانسیل تنها یک عضو از آن می‌باشد، می‌تواند مبنایی برای بازنگری در ملاحظات نهادهای امنیتی باشد. همچنین انتظار می‌رود با خروج بریتانیا از اتحادیه اروپایی، نقش بریتیش کانسیل در مجموعه تصمیم‌سازی نهادهایی همچون یونیک به مرور کاهش یافته و نقش کشورهای عضو اتحادیه که عموما روابط مثبت و پایدار فرهنگی با کشورمان دارند پررنگ‌تر شود. به نظر می‌رسد با بهره‌گیری از ظرفیت فضای مجازی و تعریف همکاری‌های مشترک در این قالب، بسیاری از ملاحظات موجود می‌تواند مورد بررسی مجدد و تجدید نظر قرار گیرد. نظر به حضور موسسات مطرح و متعدد فرهنگی اروپایی در هیئت اجرایی یونیک، همکاری خلاقانه فرهنگی با این موسسه می‌تواند افق جدیدی در دسترسی به مخاطبین بین‌المللی را پیش روی کشورمان بگشاید.  

محمد حسین انصاری