محمد رفیع (۲۴ دسامبر ۱۹۲۴ – ۳۱ ژوئیه ۱۹۸۰) یکی از نامدارترین و محبوبترین خوانندگان موسیقی پاپ هند بهشمار میرفت. افزون بر این، او بهعنوان یکی از بزرگترین و تأثیرگذارترین خوانندگان تاریخ موسیقی در شبهقاره هند شناخته میشود.
این هنرمند برجسته بهویژه بهدلیل توانایی شگفتانگیزش در تطبیق سبک خوانندگی با فضای آهنگهای فیلمهای هندی و گستره وسیع صدایش، از بم تا زیر، شهرت داشت. آثار او از قطعات پرانرژی و شاد تا ترانههای میهنپرستانه، غمانگیز و عاشقانه را دربر میگرفت و شامل سبکهای گوناگونی چون قوالی، غزل و موسیقی کلاسیک بود.
مهارت منحصربهفرد رفیع در هماهنگسازی صدا و احساس خود با سبک لبخوانی و شخصیت بازیگران، از او چهرهای بیبدیل در سینمای هند ساخت. او در طول زندگی هنری خود، شش جایزه در جشنوارههای مختلف و همچنین جایزه ملی خوانندگی فیلم را دریافت کرد. در سال ۱۹۶۷، دولت هند بالاترین نشان فرهنگی کشور، یعنی «پادما شری» را به او اهدا کرد. افزون بر آن، در سال ۲۰۰۱ توسط مجله Hero Honda و Stardust به عنوان «بهترین خواننده هزاره» برگزیده شد و در سال ۲۰۱۳ نیز در نظرسنجی CNN-IBN عنوان «بزرگترین صدای سینمای هند» را به دست آورد.
رفیع برای بیش از هزار فیلم هندی آواز خوانده و آثارش به زبانهای گوناگون از جمله اردو، پنجابی و دیگر زبانهای محلی هند ضبط شده است. او در طول دوران حرفهای خود بیش از ۷۰۰۰ آهنگ در زبانهایی همچون کنکانی، آسامی، بوجپوری، اودیا، بنگالی، مراتی، سندی، کانادا، گجراتی، تامیل، تلوگو، ماگایی و میتیلی اجرا کرد. افزون بر این، او به چند زبان خارجی از جمله انگلیسی، فارسی، عربی، سینهالی، کریول موریسی و هلندی نیز آواز خوانده است.
زندگینامه
محمد رفیع دومین فرزند خانوادهای پنجابی بود. زادگاه او روستای کوتلا سلطانسینگ در نزدیکی ماجیتا از توابع امریتسار در ایالت پنجاب هند بود. او که در کودکی با نام «فیکو» شناخته میشد، نخستین بار با تقلید از سرودهای یک درویش دورهگرد به خوانندگی علاقهمند شد.
در سال ۱۹۳۵، خانوادهاش به لاهور نقلمکان کردند و پدرش در محله نورمحله، دروازه بهاتی، آرایشگاهی تأسیس کرد. محمد رفیع آموزش موسیقی کلاسیک را نزد استادان برجستهای چون استاد عبدالوحید خان، پاندیت جیوان لال ماتو و فیروزه نظامی فرا گرفت.
نخستین اجرای عمومی او در ۱۳ سالگی و در کنار کی. ال. سایگال در لاهور برگزار شد. در سال ۱۹۴۱، نخستین حضور رسمیاش در عرصه موسیقی با اجرای دوئت «گوریه نی، هیریه نی» همراه با زینت بیگم برای فیلم پنجابی گل بلوچ (اکران ۱۹۴۴) به آهنگسازی شیام ساندر بود. همان سال، رادیو لاهور از او برای اجرا دعوت کرد و در سال ۱۹۴۵ نخستین آهنگ خود را برای فیلم هندی Gaon Ki Gori ضبط نمود.
در سال ۱۹۴۴، رفیع به بمبئی (مومبای امروزی) مهاجرت کرد و در اتاقی کوچک در محله شلوغ بهندیبازار سکونت گزید. تنویر نقوی، شاعر معروف، او را به چند تهیهکننده مطرح از جمله عبدالرشید کاردار، محبوب خان و نظیر (بازیگر و کارگردان) معرفی کرد. نخستین آهنگ ضبطشده او در یک فیلم هندی با آهنگسازی شیام ساندر بود.
اولین همکاری مهم رفیع با نوشاد، آهنگساز برجسته هند، در ترانه «Hindustan Ke Hum Hain» رقم خورد. اندکی بعد، او آهنگی برای فیلمGaon Ki Gori (۱۹۴۵) خواند که خود آن را نخستین آهنگ رسمیاش به زبان هندی میدانست.
جالب آنکه رفیع در دو فیلم نیز نقشآفرینی کرد: لیلی مجنون (۱۹۴۵) و جوگنو (۱۹۴۷). او در فیلم شاه جهان (۱۹۴۶) با کی. ال. سایگال و در فیلم جوگنو با نور جهان در آهنگ معروف «Yahan Badla Wafa Ka» دو نوازی (دوئت) اجرا کرد. پس از تقسیم هند و پاکستان در سال ۱۹۴۷، رفیع در هند ماند و خانوادهاش را نیز به بمبئی آورد، در حالیکه نور جهان به پاکستان مهاجرت کرد.
مسئله حق امتیاز
در سالهای ۱۹۶۲ و ۱۹۶۳، لاتا منگشکار، خواننده مشهور زن هند، موضوع تقسیم حق امتیاز خوانندگان پخش را مطرح کرد و از رفیع خواست از او در این مطالبه حمایت کند. اما رفیع مخالفت کرد و معتقد بود خواننده با دریافت دستمزد توافقشده دیگر حقی بر سود حاصل از آهنگ ندارد، زیرا این ریسک مالی بر عهده تهیهکننده و آهنگساز است.
این اختلاف منجر به سردی روابط میان آن دو شد و حتی برای مدتی از همکاری مشترکشان جلوگیری کرد. بعدها با میانجیگری جایکیشان، آهنگساز معروف، آشتی میانشان برقرار شد. در سالهای بعد، ادعای لاتا مبنی بر دریافت عذرخواهی کتبی از رفیع از سوی پسرش، شاهد رفیع، تکذیب شد.
اوج شهرت و افتخارات
در سال ۱۹۷۶، رفیع تمامی ترانههای فیلم پرفروش لیلی مجنون را برای بازیگر جوان آن زمان، ریشی کاپور، خواند. در سال بعد، برای ترانه معروف«Kya Hua Tera Wada» از فیلم Hum Kisise Kum Naheen ساخته آر. دی. بورمن، موفق به دریافت جایزه فیلمفیر و جایزه ملی هند شد. همچنین برای اجرای قوالی پرآوازه «Parda Hai Parda» از فیلم Amar Akbar Anthony (۱۹۷۷) نامزد دریافت جایزه بهترین خواننده گردید.
رکورد جهانی گینس
در اواخر دهه ۱۹۷۰، رفیع با لاتا منگشکار بر سر رکورد بیشترین تعداد آهنگ ضبطشده وارد چالش شد. در نامهای به تاریخ ۱۱ ژوئن ۱۹۷۷ به کتاب رکوردهای جهانی گینس، او اعلام کرد که شخصاً بین سالهای ۱۹۴۴ تا ۱۹۸۰ بیش از ۲۵۰۰۰ تا ۲۶۰۰۰ آهنگ ضبط کرده است و آمار ارائهشده درباره لاتا منگشکار را نادرست دانست.
در پاسخ، گینس در نسخه ۱۹۸۴ نام هر دو خواننده را ثبت کرد و نوشت: محمد رفیع (درگذشته ۱ اوت ۱۹۸۰) ادعا کرد که در فاصله سالهای ۱۹۴۴ تا آوریل ۱۹۸۰، حدود ۲۸۰۰۰ آهنگ به ۱۱ زبان هندی ضبط کرده است. در سال ۱۹۹۱ نام هر دو از کتاب گینس حذف شد و در سال ۲۰۱۱، این عنوان به آشا بوسله، خواهر لاتا، تعلق گرفت.
درگذشت
محمد رفیع در تاریخ ۳۱ ژوئیه ۱۹۸۰ در سن ۵۵ سالگی بر اثر حمله قلبی درگذشت. پیکر او در گورستان مسلمانان منطقه «جوهو» در بمبئی به خاک سپرده شد. مراسم تشییع او یکی از بزرگترین مراسمهای تاریخ هند بود و بیش از دههزار نفر در آن حضور داشتند. دولت هند نیز به نشانه احترام، دو روز عزای عمومی اعلام کرد.
منابع:
نظر شما