کتابخانه ملی عالی‌ترین مؤسسه کتابداری کشور اسپانیا و سرپرست نظام کتابخانه‌های این کشور است. این کتابخانه یک مؤسسه مستقل از لحاظ اداری و وابسته به وزارت فرهنگ است و در واقع یک شخصیت حقوقی دارد.کتابخانه ملی اسپانیا مسئول ثبت و نگهداری میراث کتبی و اسنادی اسپانیا است. این کتابخانه با جمع آوری، فهرست نویسی و حفظ و نگهداری اسناد مکتوب و کتاب، حدود ۳۰ میلیون نسخه را به صورت کتاب، مجله، نقشه، حکاکی، نقاشی، نت موسیقی و بروشور نگهداری می کند. این میراث مکتوب از طریق انتشار فهرست و تهیه کتابشناسی، ارائه خدمات عمومی اعم از اتاق های مشاوره، خدمات از راه دور از طریق وب سایت، خدمات تخصصی اطلاعات کتابشناختی و تبادل بین کتابخانه ای در دسترس همگان قرار می گیرد. دسترسی به مجموعه های الکترونیکی این کتابخانه از طریق کتابخانه دیجیتال انجام می شود. مجموعه ها، عملکرد و تاریخ کتابخانه ملی نیز در موزه کتابخانه به نمایش در می آید. کتابخانه ملی همچنین برنامه رویدادهای فرهنگی را تهیه می کند. گفتنی است کاخ کتابخانه ملی با موزه ملی باستانشناسی مشترک هستند.

تاریخ کتابخانه

فیلیپ پنجم [۱]پادشاه اسپانیا در ۲۹ دسامبر ۱۷۱۱، پیشنهاد طرح ایجاد یک کتابخانه سلطنتی را مورد تأیید قرار داد. مأموریت این کتابخانه ایجاد عنصری پویا از فرهنگ اسپانیای قرن هجدهم، تجدید تاریخی بورس تحصیلی و تبیین ریشه های واقعی ملت اسپانیا و سلطنت بود. ساخت مقر آن از گذرگاهی شروع شد که کاخ سلطنتی مادرید را به صومعه Encarnación متصل می کرد. کتابخانه سلطنتی در اول مارس ۱۷۱۲ افتتاح شد.

با امضای حکم فیلیپ پنجم در ۲ ژانویه ۱۷۱۶، کتابخانه شکل عمومی می گیرد و استفاده از آن برای دانشگاهیان آزاد می شود. دستوراتی برای عملکرد آن وضع می شود. وقتی این کتابخانه افتتاح شد، کتاب های آن متشکل از مجموعه های خصوصی پادشاهان اسپانیا، فیلیپ چهارم و پنجم بود که بیش از ۶۰۰۰ جلد کتاب با خود از فرانسه آورده بودند. کتاب های مصادره ای اتریشی ها از اولین نسخه هایی است که در این کتابخانه گنجانده شده است. به این مجموعه تعدادی کتابخانه خصوصی اشراف نیز اضافه شد. این کتابخانه سلطنتی در سال ۱۷۱۵ دارای ۲۸.۲۴۲ کتاب چاپی ، ۱،۲۸۲ نسخه خطی و ۲۰،۰۰۰ مدال بود. تصویب قانون جمع آوری کتاب در سال ۱۷۱۶ به این کتابخانه اجازه داد تا مجموعه خود را گسترش دهد. با حکم سلطنتی پادشاه کارلوس سوم، نسخه ۱۷۱۶ اصلاح و دفتر چاپ سلطنتی ایجاد شد.کتابدار ارشد با کسب امتیازاتی، مدیر کتابخانه سلطنتی گردید و کتابداران نیز خدمتگزار کاخ سلطنتی شدند.

در قرن نوزدهم، چندین بار مقر کتابخانه تغییر کرد. زمینی که هم اکنون کتابخانه ملی در آن واقع شده، مربوط به صومعه قدیمی کُپا کابانا[۲] یا صومعه بزرگ رِکُلِتُس[۳] در مادرید است. مجموعه های این کتابخانه تحت تأثیر وقایع قرن نوزدهم نیز قرار گرفتند. مصادره اسپانیایی سبب شد بسیاری از آثار مؤسسات مذهبی سرکوب شده به این کتابخانه سپرده شوند.کمیسیون های علمی و هنری استان در ۱۸۳۷ ایجاد گردید تا تصمیم بگیرند کدام یک از آثار صومعه های سرکوب شده، می بایست به کتابخانه ها و موزه ها سپرده شوند، یا به حراج گذاشته شوند. حدود ۷۰،۰۰۰ جلد کتاب مصادره شده از صومعه مادرید به کتابخانه ملی سپرده می شود. بخش اعظم مجموعه ای از کتابخانه کورتس، که توسط کورتس کادیز[۴] در ۱۸۱۴ تأسیس و در ۱۸۳۸ تعطیل شد، به کتابخانه سلطنتی منتقل می شود. سرانجام مانوئل روئیز زورییا[۵]دستور توقیف اموال کتابخانه ها و مجموعه های هنری کلیساها، شوراها و صومعه ها را در ۱۸۶۹ صادر کرد و به اصطلاح مصادره فرهنگی، سبب ساز شد تا آثار بسیار ارزشمندی از کلیساهای اَویلا و تولدو وارد این کتابخانه شوند.

کتابخانه سلطنتی با استفاده از فرمان ۲۸ نوامبر ۱۸۳۶ به کتابخانه ملی تغییر نام داد.[۶] در سال ۱۸۵۷، اولین آیین نامه کتابخانه ملی به تصویب رسید که در آن تاسیس، اعطای امتیاز و انتشار بعدی آثار برنده جوایزِ کتاب را بر عهده آن کتابخانه گذاشت. این جوایز باعث می شود تا این کتابخانه به اصلی ترین پشتیبان آثار مکتوب در اسپانیا تبدیل و سبب افزایش علاقمندی کتابداران و کتاب دوستان گردد. انجمن صنفی افراد بایگان ، کتابداران و باستان شناسان در ۱۸۵۸ ایجاد می گردد که توسط مدیر کتابخانه ملی هدایت می شود.

در سال ۱۸۷۶ این کتابخانه ۳۰۰.۰۰۰ جلدکتاب ، ۲۰۰.۰۰۰ بروشور چاپی و بیش از ۳۰،۰۰۰ نسخه خطی داشته است. با وجود تغییرات مختلف، کتابخانه ملی به رشد خود ادامه می دهد و نیازهای آن فراتر از ظرفیت دفاترش است. در سال ۱۸۵۷ پیشنهاد ساخت دفتر مرکزی جدید درخواست می شود و طرح معمار فرانسیسکو جارینو آلارکان[۷] بالاخره در ۱۸۶۴ به تصویب می رسد.

در ۲۱ آوریل ۱۸۶۶، ملکه الیزابت دوم سنگ بنای کاخ بایگانی، کتابخانه و موزه ها واقع درخیابان رِکُلِتُس[۸] را بنا نهاد. به دلایل اقتصادی کارها بسیار کند پیش می رفت و تغییرات زیادی در پروژه اصلی صورت گرفت. در سال ۱۸۸۴، آنتونیو روئیز دُ سالسِس[۹] جایگزین جارینو برای تکمیل ساختمان جدید کتابخانه ملی شد. ساخت این ساختمان در سال ۱۸۹۲ به پایان رسید. کتابخانه ملی در ۱۶ مارس ۱۸۹۶در مکان جدید گشایش یافت.

کتابخانه ملی در قرن بیستم با تصویب «تنظیم کتابخانه های دولتی عمومی» توسط مصوبه سلطنتی ۱۸ اکتبر ۱۹۰۱ در راس کتابخانه های اسپانیا قرار گرفت. در این مدت ، پِلایو[۱۰] محقق اسپانیایی، مدیر کتابخانه ملی بود که به ایجاد کاتالوگ های تخصصی مانند کاتالوگ دست نوشته های عربی موجود در کتابخانه ملی مادرید اقدام کرد. نامبرده انگیزه جدیدی نیز به مجله «بایگانی، کتابخانه ها و موزه ها» داد که ابزاری مهم برای پیشرفت رشته  کتابداری در اسپانیا بود.

وزیر آموزش عمومی و هنرهای زیبا، الیاس تورمو[۱۱]، هیئت امنای کتابخانه ملی را در ۱۹۳۰ تشکیل داد، انجمنی که وظیفه انتخاب میگوئل آرتیگاس[۱۲] را به عنوان مدیر کتابخانه بر عهده داشت. آرتیگاس و هیئت امناء در دوره جمهوری دوم اسپانیا، روند احیا و گسترش ساختمان و اصلاحات خدمات کتابخانه ای را آغاز کردند. سازماندهی مجدد قرائت خانه، ایجاد اتاق عمومی و تمدید ساعات از جمله این موارد بود. در طول جنگ داخلی اسپانیا درهای کتابخانه نیز بسته شد. حدود ۵۰۰.۰۰۰ جلد کتاب از طریق هیئت تصرف و حفاظت میراث هنری به کتابخانه منتقل شد. ساختمان کتابخانه ملی نیز قربانی چندین بمب گذاری در طول جنگ بود و به مجموعه های داخل آن آسیبی نرسید.

پس از جنگ ، میگوئل آرتیگاس دوباره به عنوان مدیر انتخاب شد و در سال ۱۹۳۹ از نظام دهدهی( دیوئی) برای طبقه بندی موضوعی کتاب های موجود در کتابخانه های عمومی اسپانیا استفاده کرد. در سالهای پس از جنگ، چندین نمایشگاه مهم از جمله دو نمایشگاه مربوط به میگل دو سروانتس و هزاره کتاب اسپانیا در سال ۱۹۵۲ برگزار شد. در سال ۱۹۵۳دفتر مرکزی جدید اسناد تاریخ ملی گشایش یافت که قبلاً در یک ساختمان با کتابخانه و موزه باستان شناسی ملی مشترک بودند.

در سال های دهه ۵۰ اصلاحات بسیاری برای سازماندهی و مدیریت کتابخانه، صورت گرفت. در فاصله سال‌های ۱۹۵۶ تا ۱۹۷۵ نوسازی‌های گسترده‌ای در داخل ساختمان مذکور انجام شد. تغییرات آن برای حفاظت مواد و بهسازی محیط برای کارکنان و استفاده‌کنندگان و همچنین تأمین امنیت کتابخانه ضروری بود.کتابخانه ملی در ۱۹۷۸ حدود پنج میلیون جلد کتاب با حدود ۴۱۲،۰۰۰ مراجعه کننده داشت.

اولین مطالعه امکان سنجی برای اتوماسیون کتابخانه در ۱۹۸۲ انجام شد که منجر به تصویب سیستم SABINA، شد. با فرمان سلطنتی در ۱۹۸۵، مؤسسه کتابشناسی اسپانیا، بایگانی ملی روزنامه و مرکز گنجینه اسناد و کتابشناسی در کتابخانه ملی ادغام شدند.کتابخانه ملی اسپانیا در ۱۹۸۵، به عنوان مؤسسه برتر کتابخانه دولتی در راس سیستم کتابخانه ای اسپانیا شناخته شد. در اواخر دهه ۱۹۸۰کار برای ایجاد واسپاری و سیستم اتوماسیون آغاز شد و از سال ۱۹۹۱ شروع به کار کرد.

با فرمان سلطنتی در ۳۱ اکتبر ۱۹۹۱، اساسنامه کتابخانه ملی به عنوان یک سازمان خودمختار تصویب و مرحله گسترش کتابخانه آغاز شد. خدمات جدیدی از قبیل اطلاعات شجره نامه ای، نشانه ها و آرم ها، اطلاعات عمومی و اسناد کتابخانه گشایش یافت. در سال ۱۹۹۵ موزه کتاب، افتتاح و برنامه اتوماسیون تداوم می یابد. در سال ۱۹۹۶ کتابخانه ملی اسپانیا وب سایت خود را در اینترنت راه اندازی می کند.

اساسنامه جدید کتابخانه ملی اسپانیا مصوب ۳۰ اکتبر با تصویب فرمان سلطنتی ۱۶۳۸/۲۰۰۹ ، در ۱۱ نوامبر ۲۰۰۹ اجرایی می شود. اساسنامه جدید پیش بینی می کند که کتابخانه، نمایندگی ایالت های خودمختار و دانشگاه ها را در هیئت امنای خود تضمین می کند.

در میان پروژه های کتابخانه ملی در این دوره چندین مورد برجسته است : گشایش موزه جدید کتابخانه ملی در ۲۰۰۷ که جایگزین موزه قدیمی گردید و جنبه فرهنگی و آموزشی آن گسترش یافت. کتابخانه دیجیتالی اسپانیایی در ۲۰۰۸ فعال شد، پورتالی که از طریق آن می توان به منابع دیجیتالی کتابخانه در سایر سیستم وب ۲ مانند توئیتر، یوتیوب، اسلاید شِیر، فلیکر و وُردپرس دسترسی داشت. کتابخانه ملی با هدف «جمع آوری، بایگانی و حفظ دامنه ها» یک پروژه را با همکاری بایگانی اینترنت در ۲۰۰۹  آغاز کرد. در اکتبر ۲۰۱۰ یک نسخه الکترونیکی تعاملی دون کیشوت از سروانتس[۱۳] با محتوا ی نقشه ماجراهای دون کیشوت و بخش هایی از زندگی در قرن هفدهم که به خواندن متن کمک می کند، توسط کتابخانه ملی اسپانیا افتتاح شد.

پادشاه اسپانیا در تاریخ ۱۳ دسامبر ۲۰۱۱ نمایشگاه کتابخانه ملی اسپانیا را به مناسبت بزرگداشت جشن سیصد سالگی افتتاح کرد.

سازمان اداری :

این کتابخانه مستقیماً به وزارت فرهنگ یا به عبارتی به مدیر کل آن وابسته است . آنها دارای یک هیأت امنای سلطنتی هستند که قانون تعریف کرده است. ساختار سازمانی کتابخانه ملی اسپانیا از ۳ سطح تشکیل شده است: مدیریت کل، مدیریت فنی، و مدیریت اجرایی.

کارکنان کتابخانه ملی در ۱۹۷۶ بالغ بر ۱۷۴ نفر بودند، از این تعداد ۴۷ نفر کتابدار حرفه‌ای، ۲۸نفر کتابدار نیمه حرفه‌ای(بدون تحصیلات دانشگاهی) و ۱۵ نفر کارمند بودند و مابقی در بخش‌های خدماتی این کتابخانه به‌کار اشتغال داشتند. این تعداد در ۱۹۹۰ به ۶۹۴ نفر افزایش یافت که از آن میان ۳۲۹ نفر دارای حداقل دیپلم کتابداری بودند. با توجه به سیاست تمرکز زدایی، تعداد کارکنان این کتابخانه در سال های اخیر به حدود ۴۰۰ نفر کاهش یافته است. مدیر کتابخانه نیز خانم آنا سانتوس آرامبورو است.[۱۴]  

منابع کتابخانه :

· کتاب، نسخه خطی، کتاب‌های چاپ قدیم، کتاب کمیاب، جزوه و برگه، نشریه، عکس و مواد چاپی، ترسیم، پوستر، کارت پستال، نقشه، متن موسیقی، مواد صوتی، نوار ویدیویی، میکروفرم، و ....

· کل مجموعه های کتابخانه عبارتند از: کتاب ، مجله ، روزنامه ، ضبط صدا ، بانک اطلاعاتی ، نقشه ها و نسخه های خطی.

· حدود ۳۰ میلیون منبع کتابی و غیر کتابی از گذشته‌های دور تا کنون در کتابخانه ملی اسپانیا وجود دارد.

· دیجیتال سازیِ مهم ترین کتاب‌های اسپانیا از فعالیت های مهمی است که کتابخانه ملی در سال های اخیر انجام داده است. حدود ۱۸۰.۰۰۰ کتاب دیجیتالی شده به وسیله اینترنت مورد استفاده عمومی قرار می گیرد.

بخش‌های مختلف کتابخانه ملی:

· موزه کتاب و ارتباطات ـ روابط مؤسسه ای، همکاری‌های فرهنگی و توسعه.

· سفارش ـ کنترل کتابشناختی

· مرجع ـ مجموعه‌های تخصصی

· حفاظت و نگهداری ـ کارکنان و اداره داخلی

فعالیت‌ها و خدمات:

· گردآوری، فهرست نویسی و نگهداری مجموعه کتاب‌های چاپی، نسخه‌های خطی، مواد غیرکتابی، پیایندها و تک‌نگاشت‌ها در قالب‌بندی‌های مختلف رسانه‌ای که به یکی از زبان‌های رسمی اسپانیا و دیگر زبان‌ها، به‌منظور کمک به پژوهش و فرهنگ، و ترویج دانش موجود در این مجموعه‌ها تهیه شده است.

· تشویق پژوهش (بویژه در زمینه علوم انسانی) از طریق مشاوره، مطالعه، امانت و تکثیر منابع تشکیل‌دهنده مجموعه

· گسترش نظارت بر قانون واسپاری به‌منظور تولید و به جریان انداختن اطلاعات در امر تولیدهای نوشتاری اسپانیا

· فراهم‌آوردن خدمات ارزیابی و مطالعه که ممکن است وزارت کشور در زمینه کتابداری و کتابشناسی و نیز در حوزه‌های نگهداری، فراهم‌آوری و گردش میراث نوشتاری لازم داشته باشد.

· گسترش برنامه‌های پژوهشی و همکاری با دیگر کتابخانه‌ها و مؤسسه‌های علمی- فرهنگی که می‌تواند به اجرای بهتر وظایف کتابخانه کمک کند.

· اجرای برنامه‌های پژوهشی، و توسعه و هماهنگ‌کردن و ترویج آن‌ها در حوزه‌هایی که تحت اختیار کتابخانه است.

· هر وظیفه دیگری که در چارچوب عملکرد کتابخانه ملی ممکن است طبق قوانین و مقررات برای کتابخانه مقرر شود.

انتشارات :

· «کتابشناسی ملی اسپانیا» دربرگیرنده همه کتاب‌هایی است که به کتابخانه ملی این کشور سپرده می‌شود. دوره انتشار آن فصلی است و شامل کلیه آثار منتشر شده از ۱۹۷۶ است. ویرایش‌های جدید که بر روی لوح فشرده منتشر می‌شود، انتشارات اسپانیا از ۱۹۵۸ به بعد را دربرمی‌گیرد و برای آثار مندرج در فهرست اطلاعات کتابشناختی ارائه می‌شود و از طریق نام نویسنده، عنوان، کلید واژه، سال، موضوع، ناشر، محل نشر، و آی.اس.بی.ان. قابل بازیابی است.

فعالیت‌های بین‌المللی :

کتابخانه ملی علاوه بر نگهداری مجموعه‌های واسپاری سازمان‌های بین‌المللی، در فعالیت‌ها و طرح‌های بین‌المللی نیز شرکت می‌کند. این فعالیت‌ها در اروپا و امریکا عبارتند از:

· شرکت در کنفرانس کتابداران کتابخانه‌های ملی اروپا (سی.ای.ان.ال.)

· همکاری در طرح شبکه آن موسوم به گابریل که کتابخانه‌های ملی اروپایی را به‌هم متصل می‌کند.

· عضویت در کنسرسیوم کتابخانه‌های پژوهشی اروپا (سی.ای.آر.ال.) از طریق پایگاه  اطلاعاتی کتاب چاپ دستی (اچ.پی.بی)

· همچنین در شبکه کتابخانه‌های دارای مجموعه‌های امریکای لاتین، شبکه اروپایی اطلاعات و اسناد امریکای لاتین (ردیال) و انجمن  ملی کتابداران کشورهای امریکای لاتین (ابینیا) برای توسعه کتابخانه‌های ملی این کشورها نیز عضو است.