۱ – مقدمه

کتاب : زنان  ما در شریعت و جامعه نوشته : الطاهر حداد و منتشر شده در سال ۱۹۳۰، نقش عمده‌ای در موضوع آزادی زنان از حجاب در جمهموری تونس درخواست طلاق زنان از همسران خود و مخالفت با چند همسری ایفا نموده است.

پس از انتشار این کتاب ، علماء و شیوخ حملات شدیدی را علیه الطاهر الحداد آغاز کردند . یکی از منتقدین "محمد الصالح بن مراد" بود که کتابی با عنوان "الحداد علی امرإة الحداد" به معنای : عزاداری برای زنان الحداد" در جواب الحداد نوشت. و شیخ "عمر الباری المدنی" نیز کتابی به نام : شمشیرحق بر کسانی که حق را نمی‌بینند علیه او به رشته تحریر در آورد.  به گونه ای که  نگارش این کتاب باعث شد که  الحداد  از گرفتن مدرک وکالت محروم شود . و نهایتا موضوع با صدور فتوایی مبنی بر تکفیر کردن الحداد  توسط کمیته ای به ریاست علامه  "الطاهر بن عاشور" و درخواست تحریم و جمع‌آوری این کتاب به پایان رسید .

مطبوعات تونس و برخی از روزنامه‌های شرقی مانند : روزنامه (الزهره ، الوزیر و النهضه) نیز همزمان به این کتاب و نویسنده آن هجوم آوردند  و با چاپ مقالاتی همچون :  "درباره ریاکاری الحداد" ، "موقعیت مطبوعات عربی درباره نوشته‌های الطاهر الحداد" و "خرافات بی حجابی" و " به کجا می‌رسد مغروریت بی خدایان" به مبارزه علیه الحداد پرداختند  و این  هجمه شدید علماء تونس و اعتراض مردم علیه او، باعث شد که وی درونگرا و منزوی شود تا اینکه در تاریخ ۷ دسامبر ۱۹۳۵ درگذشت .

۲ – حجاب در زمان ریاست جمهوری  الحبیب بورقیبه:

پس از خروج فرانسه از تونس ، رئیس جمهور "الحبیب بورقیبه" امور را در دست گرفت  و با بیان اینکه حجاب مانعی برای ارزش‌های توسعه و مدرنیته و پیشرفت است و لباسی تفرقه افکن و تقسیم کننده جامعه است ، دستور به برداشتن حجاب توسط زنان تونسی نمود. وی همچنین ارائه و تسهیل تمام راه‌هایی که منجر به اختلاط جوانان با دختران شود و نیز  چند همسری را ممنوع ،فرزندخواندگی را آزاد و روزه را ممنوع کرد . وی همچنین ازدواج مرد با زنی که سه‌طلاقه است و با مرد دیگری ازدواج کرده را حرام کرد . و به منظور فعال کردن تصمیمات خود ، وی در سال ۱۹۵۶ یعنی سه ماه پس از اعلام استقلال ، مجله "احوال شخصیه" ، که شامل بسیاری از این تصمیم‌گیری‌ها بود را منتشر نمود ، که با استفاده از قانون برای تغییر شکل جامعه تونسی در راستای ارزش‌های مدرنیته غربی عمل نماید.. مجله "احوال شخصیه" شهرت زیادی در تونس به دست آورد و معروفترین مجله در جهان مدرنیته شد ، که البته با مخالفت و اعتراض علمای دینی و حتی برخی از خود زنان روبرو شد .

در بیانیه بورقیبه به هموطنان در ۱۰ آگوست ۱۹۵۶آمده است : "که این یک پیشرفت چشم‌گیر بحساب می‌آید که عادات کنترل این کشور را از بین می‌برد و این مجله با هدف رساندن زنان به شان واقعی و ورود به مرحله مشارکت فعال تونس به چاپ رسیده است. "

در یکی از مهمترین مقالات این مجله مسایل زیر به چشم می خورد :

-         جلوگیری از چند همسری : هر یک از همسران باید به طرف دیگر متعهد باشد  و همانطور که در بند ۱۸ آمده است "چند همسری ممنوع است" و هر کس ازدواج کند و هنوز ازدواج اولش ادامه دارد و آن را به اتمام نرسانده و ازدواج مجدد نماید ، به یک سال زندان و پرداخت ۲۴۰۰۰۰ فرانک محکوم می‌شود . و به منظور محافظت از زنان تونسی که با یک خارجی ازدواج میک نند و برای عدم بازگشت به قانون چند همسری که توسط قانون تونس طبق بند ۳۸ آن را ممنوع کرده است ، بر اساس قانون مدنی برای ثبت ازدواج مجدد دارا بودن گواهی مجردی یا گواهی طلاق برای ثبت ازدواج از سوی دو طرف امری ضروری است .

-          شوهر حق طلاق ندارد : طلاق در تونس مدنی است ، و شوهر حق طلاق همسر خود را بدون مراجعه به دادگاه ندارد و فقط قاضی به تنهایی حق طلاق دادن آنها را با رضایت دو طرف دارد ، و طلاق همانطور که در بند ۳۰ آمده بصورت یک جانبه ممنوع می‌باشد ، بنابراین طلاق خارج از دادگاه وجود ندارد  و این طلاق با درخواست یکی از دو طرف زن یا مرد اجرا می‌شود ، و بعد از طلاق و طبق (بندهای ۳۱ و ۳۲ ) زن از همان حقوقی که مرد برخوردار است برخوردار می‌شود .

-         زن نباید از شوهر اطاعت کند : طبق قانون ۵ ژوئیه ۱۹۹۳و قانون ۱۲ ژوئیه ۱۹۹۳اطاعت زن از شوهر لغو شد ، و همچنین در این بند آمده است که شوهر مجبور به خوش اخلاقی با همسر است ، و در بند ۲۳ چنین آمده است : هر یک از زوجین ملزم به احترام به دیگری می‌باشند و لازم است از آسیب رساندن به همدیگر جلوگیری کنند .. و به یکدیگر در امور منزل و درست تربیت کردن فرزندان و چرخاندن زندگی مثل آموزش و سفر و امور مالی منزل Tکمک کنند.

-         فرزند خواندگی : مجله احوال شخصیه ، روند کار فرزندخواندگی را در بند ۱۳ چنین آورده است : "عقد فرزندخواندگی با حکم صادره از فرماندار منطقه و یا در محضر فرزندخوانده یا در حضور والدین فرزندخوانده و یا کسی که حکم قضائی ولی امر بودن کودک را دارد"  به انجام می رسد.

-         ازدواج زن مسلمان با مرد غیر مسلمان : تونس کنواسیون نیویورک را در تاریخ ۱۰ دسامبر ۱۹۶۳که در مورد موافقت با ازدواج و سن قانونی ازدواج و ثبت آن را تصویب کرد . بر اساس قانون شماره ۴۱ سال ۱۹۶۷ که در این کنواسیون به محتوای بند ۱۶ از قانون اعلامیه جهانی حقوق بشر که به برابری بین حقوق زنان و مردان و انتخاب همسر بدون تبعیض بر اساس نژاد ، جنسیت و مذهب اشاره شده و بسیاری از فقهای دین بر این عقیده تاکیید کرده‌اند و تصویب آن توسط تونس به این معنی است که تونس دارد به زنان مسلمان حق ازدواج با غیر مسلمانان را می‌دهد .

-         اجازه سقط جنین : قانون تونس به زنان حق سقط جنین بدون مشورت با شوهر را داد  در حالیکه در سابق و طبق قانون ۶۵ ، زنان حق سقط جنین را بعد از فرزند پنجم داشتند ولی این قانون به زنان حق سقط جنین را بدون تعیین تعداد فرزندان داد .

-         بالا بردن سن ازدواج : بالا بردن سن ازدواج به حد اکثر .همانطور که در فصل پنجم از مجله آمده است "هرکسی از مردان که به سن کامل بیست سالگی نرسیده ، و همچنین زنانی که به سن کامل هفده سالگی نرسیده‌اند حق ازدواج ندارند .

-         ممنوع کردن پوشیدن حجاب : ممنوعیت پوشیدن حجاب در تونس طبق قانون ۱۰۸ صادره در سال ۱۹۸۱ در زمان رئیس جمهور سابق تونس ، الحبیب بورقیبه ، که حجاب را یک "لباس فرقه‌ای" می دانست نه یکی از واجبات دینی ، و خواستار ممنوعیت آن به ویژه در دانشگاها و مدارس متوسطه شد ، در سال ۱۹۸۶تمدید شد .

۳ – مجله احوال شخصیه مکانیزمی است برای منع حجاب در زمان حکومت "زین العابدین بن علی" :

بعد از کودتایی که "زین العابدین بن علی" علیه رئیس سابق "الحبیب بورقیبه" کرد ، تعهد خود را به ارزش‌هایی که بورقیبه بنیان گذار آن بوده خصوصا درباره موضوع زنان اعلام کرد . وی در یک سخنرانی در مارس ۱۹۸۸ بر تعهد و پایبندی خود به مجله احوال شحصیه تاکید کرد و گفت : "مجله احوال شخصیه یک برگ برنده برای ما به حساب می‌آید ، ما به آن پایبند هستیم  و هیچ عقب‌نشینی وجود ندارد و هرگز آن را رها نخواهیم کرد و یادمان نمی‌رود که تونس چگونه توانست به زنان و خانواده کمک کند" .. بن علی در نوشتن قانون‌های ضد اسلامی زیاده روی کرد و محجبات را مورد آزار قرار داد و بر این اساس آزار و اذیت زنان از مدارس و بیمارستان‌ها و سازمان ها به خیابان‌ها رسید  و تاکید شد هرکس که مخالفت کند و قانون را نقض کند در معرض اخراج و شکنجه و تحت پیگرد قانونی قرارمی‌گیرد و در سال‌های اخیر برخورد دولت با زنان محجبه به شکلی چشم بین افزایش یافت و به جایی رسید که مقامات به مغازه‌هایی که عروسک "fella" یا همان فله را میفروختند حمله کردند" _ آنها یک مارک از عروسک‌های هستند که حجاب به تن دارند _ و مدعی هستند که این عروسک‌ها دختران کوچک را به پوشیدن حجاب تشویق می‌کند  و افسران امنیتی تمام لوازم التحریری که عکس این عروسک روی آن چاپ شده ، مانند کیف‌های مدرسه و جامدادی‌ها را جمع‌آوری و مصادره کردند .

در طول حکومت "بن علی" زنان محجبه زیر حملات نیروهای امنیتی قرار می‌گرفتد از جمله اجبار دانشجویان به خلع حجاب ، جلوگیری از ورود آنها به نهادهای آموزشی ، محروم کردن آنها از حق سکونت در خوابگاهای دولتی  و همچنین محروم کردن آنها از مشارکت در امتحان‌ها و حتی محروم شدن از حق مسافرت . و در این چهارچوب (ایمان الطریقی) وکیل و همچنین یکی از فعالان حقوقی ، که از حق پوشیدن حجاب زنان تونسی دفاع می‌ کرد ، تاکید کرد که  بسیاری از خانوادها و همچنین دختران آنها ترک تحصیل  بصورت نهائی را به خلع حجاب ترجیح دادند ، چراکه به نظر آنها حجاب یک "ارزش دینی" است . و در عهد حکمرانی "بن علی"  خیلی از محجبه‌ها از فعالیت در نهادهای دولتی همچنین از بسیاری از آزادی های اجتماعی محروم شدند .

۴ – حجاب پس از انقلاب ۲۰۱۱ :

انقلاب تونس که رئیس جمهور سابق خود "زین العابدین بن علی" را سرنگون کرد موجب بازگشت حجاب روی آوردن زنان به انتخاب حجاب شد. و این باعث شد تعداد اندکی نیز روی به پوشیدن نقاب آوردند . مقامات انتقالی ، منشور ۱۰۸ که حجاب را در نهادهای دولتی ممنوع و آن را یک لباس فرقه‌ای نامیده بود را لغو کردند ، که این را به عنوان پایان دادن به مخمصه زنان محجبه و دوستی با هویت عربی اسلامی تونس می‌دانستند . همچنین در بیانیه‌ای که پس ازانقلاب تونس صادر شد ، وزارت کشور اعلام کرد که زنانی که در شناسنامه‌هایشان عکس محجبه دارند دارای مشکلی نخواهند بود و می توانند از همان عکس در تعاملات استفاده کنند .

پس از انقلاب ۱۴ ژانویه ۲۰۱۱ حجاب به فرهنگ جامعه تونس بازگشت ، که با انواع متعددی ظاهر شد مثل حجاب رنگی و حجاب اسلامی که "نقاب" نامیده می‌شود و لباسی به نام "لباس افغانی" و حجاب مشکی که باعث جنجال‌هایی بین بعضی از گروه‌ها مانند گروه‌های (سکولار) که ابراز ترس از تبدیل این حجاب به مرور زمان "به یک فریضه اسلامی که همه به آن پایبند شوند" شد  و تاکید کردند که حجاب مخالف حقوق زنان و ضد برابری و حیثیت و آبروی بشریت است ، و اینگونه بود که مفتی تونس "عثمان بطیخ" گفت : که "نقاب لباس مسلمانان نیست و این یک لباس فرقه‌ای بشمار می‌رود" .

مخالفت دولت با حجاب و آن هم به این شکل بی سابقه ، ناشی از دلایل متعدد بوده است ، از جمله :

۱ – پس از رویدادهای ۱۱ سپتامبر و اعلام دولت امریکا در مورد تغیرات کلی در منطقه مطابق با ارزش‌های دموکراسی غربی ، رژیم تونس سعی کرد خود را به عنوان یک جایگزین سکولار در سطح بین المللی و حامی اصول سکولاریسم در خاورمیانه نشان بدهد  و هدف از آن نیز ، دستیابی حمایت غرب و آمریکا برای تونس بود.

۲ – در سال‌های اخیر، تونس  شاهد بازگشت چشمگیر پوشیدن حجاب در دانشگاه‎‌ها و نهادهای دولتی و شخصی میان  دخترها و زنان بوده است که البته در بین برخی از مسوولان حکومتی نیز ابراز نگرانی از توسعه حجاب به دلیل تبلیغات فراوان قبلی مبنی بر تلاش برای توسعه آزادی غربی در بین زنان تونسی شکل گرفته است وجود دارد.

در این بین می توان از یکی از برنامه های تلوزیونی تونس  که یکی از مجریان برنامه‌کودک بنام (سنده الغربی) که در شبکه ۲ تلویزیون ملی تونس با  پوشش کامل و حجاب برنامه اجرا کرد نام برد.  این اولین باری بود که تلوزیون ملی بعد اینکه در زمان "زین العابدین بن علی" نشان دادن زنان محجبه در شبکه‌های ملی کشور تونس ممنوع شد ، یک مجری زن را با حجاب نشان  می داد . پس از آن  در روزنامه‌های محلی نوشته شد که مدیر صدا و سیما پخش برنامه تلویزیونی "سنده الغربی" را به دلیل محجبه بودن مجری آن ممنوع کرد ، ولی صدا و سیما پس از اینکه به شدت از جانب روزنامه‌ها و گروه‌های اسلامی مورد انتقاد قرار گرفت از این اقدام صرف نظر کرد. البته آزاد شدن حجاب باعث ایجاد ترس در بین  برخی از روشنفکران تونسی شد تا جائیکه   پژوهشگر تونسی "رجاء بن سلامه" استاد زبان عربی و ادبیات و تمدن در دانشگاه تونس و سردبیر مجله انلاین "الأوان" بعد از این که نظر خود را درباره حجاب در تونس بیان کرد  جنجال‌های گسترده‌ای را به وجود آورد . وی تصریح کرد : "می‌ترسم انتشار حجاب حق زنانی که حجاب نمی پوشند را ضایع کند ، بصورتی که دیگر دولت حجاب را مثل بعضی از کشورها اجباری نکند بلکه خود جامعه زنان را به پوشیدن حجاب مجبور کنند" . و همچنین افزود که "حجاب ممکن است که الگوهای ارتباطی ضد حقوق زنان به همراه داشته باشد ، مثل فراخواندن به چند همسری و اطاعت زنان از همسران خود ، و سایر مواردی که بر خلاف برابری و کرامت انسانی است " .

و (صالح الزغیدی) عضو انجمن دفاع از سکولاریسم در تونس بیان داشت : "آیا ما داریم به سوی توسعه دین در خیابان شهرها و روستاهایمان پیش می‌رویم ، و ما آن کشوری هستیم که قبلا حجاب را نمی‌شناختیم"

و ی همچنین بیان داشت :  "نه مادرم و نه عمه من و نه خاله من ، که همه آنها الان مرده‌اند ، و بی‌سواد بودند و از یک روستای کوچک بودند ، نه حجاب را پوشیدند و نه می‌دانستند که آن چیست" .

و پس از حل جنجال در مورد پوشیدن حجاب در تونس ، نشانه‌هایی از بحث‌های جدی بر روی (نقاب) ظهور کرد ، و (الطیب البکوش) وزیر سابق آموزش و پرورش در دولت انتقالی اعلام کرد که دانش‌آموزان دختر در پوشیدن حجاب در مدارس آزاد هستند ولی در مورد "پوشیدن نقاب به روش افغانی"مخالفت قاطع خود را اعلام‌کرد و گفت :

"هرگز با پوشیدن آن در مدارس موافق نیستم" . و شیخ عثمان بطیخ مفتی تونس همان نظر را داشت و به تلویزیون ملی تونس اعلام کرد و گفت که "نقاب هیچ بیانگری از اسلام نیست و یک لباس فرقه‌ای بشمار می‌آید" .

علاوه بر این ، معلمان در مدارس متوسطه و دانشگاه‌ها "در پایان سال تحصیلی" از پذیرش دانش‌آموزانی که نقاب پوشیدند امتناع کردند ، ولی وقتی دیدند که مجبور هستند که آنها در امتحان‌های آخر سال شرکت کنند چون با "عدم موافقت در برداشتن نقاب" از سوی دانش‌آموزان مواجه شدند لذا موافقت کردند که آنها سال تحصیلی را از دست ندهند.

نتیجه :

موضوع حجاب در جامعه تونس با فراز و نشیب های فراوانی روبرو بوده است و علی رغم اسلامی بودن این کشور، تلاش حاکمان وقت تونس برای غربی نمودن آن و ارتباط بیشتر با جامعه غرب باعث شد که مخالفت جدی با موضوع حجاب صورت پذیرد . غافل از اینکه موضوع حجاب یک امر حکومتی نیست بلکه امری تشریعی است که زنان مسلمان و متعهد به اختیار خود آن را انتخاب می کنند. لذا پس از انقلاب تونس که منجر به سقوط حکومت بن علی شد ، موج بسیاری برای حضور زنان در جامعه با حجاب کامل آغاز گردید و حکومت انتقالی و پس از آن نیز ممانعتی برای انتخاب حجاب معمولی به عمل نیاوردند.

آنچه به عنوان مخالفت های مقطعی به چشم می خورد ،دیدگاه های روشنفکران و کسانی است که از تغییر غرب گرایی در تونس هراس دارند و حجاب را مانعی برای آزادی زنان می دانند و این در حالی است که شواهد میدانی و نیز ارتباطات معمول اجتماعی بیان دیگری دارد. بسیاری از زنان محجبه با زنان بی حجاب در کمال احترام تعامل داشته و حتی در رسانه ها بدون توجه به نوع حجاب ظاهر می شوند و هیچ واکنش منفی نیز در حوزه اجتماعی به این موضوع به چشم نمی خورد. حتی هیچ گونه تعرضی هم به زنان محجبه در جامعه تونس گزارش نشده است و این نشان دهنده آن است که حجاب دارای ارزش و جایگاه خاص خود در این کشور است و هرگونه تلاش برای ضدیت با آن ، تلاش برای غربی نمودن جامعه تونس به شمار می رود که البته این تلاش ها نیز بسیار محدود و در سطح کلان بی اعتنا به شمار می رود.