اما با ورود موسیقی به جوامع اسلامی علمای دینی با آن به مخالفت به پا خاستند، و گروهی دیگر چنانچه در راستای امور مفید جامعه تلقی شود، پذیرفتند؛ تا جایی که بر موسیقی و تأثیرات روحی و عاطفی آن سرمایه گذاری کردند و آن را با آموزه هایشان تطبیق دادند، به طوری که با بسیاری از آداب و رسوم مذهبی همراه شد. از مهمترین جنبه های موسیقی اسلامی می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• اذان:

ندایی است برای  یادآوری کردن وقت نماز است که با شنیدن ان بسیاری از مسلمانان گرد هم می آیند و به صورت نماز جماعت ان را اقامه می کنند. اذان از تاریخ بعثت با صدای رسای بلال حبشی گفته می شده است؛ و بلال با صدایی دلنشین آن را می خواند و مسلمانان با شنیدن ان سر وجد می آمدند و خود را برای اقامه نماز مهیا می ساختند.

اذان بر روی مئذنه ها یا گلدسته های به صورت مستقیم یا ضبط شده  بهره گیری از لحن دلنواز و صدای زیبا  گفته می شود.

در سوریه شبیه خیلی از کشورهای اسلامی در اوقات پنجگانه صبح، ظهر، عصر، مغرب و عشا اذان گفته می شود.

در مسجد اموی که یادگا تمدن های قدیم است و در آغاز عبادگاه ژوپیتر بوده سپس به کلیسا تبدیل و سرانجام در زمان عبد الملک اموی به مسجد جامع تبدیل گشت و مشتمل بر مزار حضرت یحیی علیه السلام است، اذان به صورت گروهی خوانده می شود، اذان گویان در آنجا جمع می گردند و اذان را دست جمعی می خوانند. اذان گویی دسته جمعی به قرن پانزدهم باز می گردد.  

  در برخی شهرها، در سوریه یا جاهای دیگر، مؤذنان قبل از شروع اذان، به ویژه قبل از اذان سحر در روزهای عادی، ابیات شعر می خوانند و به آن ذکر یا ذکر و قبل از شام در عصر پنجشنبه و قبل از ظهر می گویند.  

• ذکر

عبادتی است که در طی آن مؤمنان یا گروهی به یاد خدا می افتند. و مجالس ذکر، مراسم مذهبی اجتماعی است که مردم در مساجد، گوشه ها یا منازل اجتماع می کنند. این جلسه در اوقات خاصی برگزار می‌شود که لزوماً مربوط به مناسبت مذهبی نیست، اما مهم ترین جشن ها جشن هایی است که در مناسبت‌های مذهبی به ویژه در روز میلاد پیامبر (ص) برگزار می‌شود که تعداد شرکت کنندگان در ذکر به چند صد نفر می رسد.

ذکرها با تلاوت قرآن آغاز می شود، سپس با توجه به رویکرد ذکر گوینده مسیرهای مختلفی را طی می کند. خواننده با توجه به توان آوازی یاو یا شاید به حسب حال و هوای خود، هر بار می تواند به گونه ای دیگر ذکر را بخواند.

برای نمونه به مجالس ذکر قادریه در حلب اشاره می گردد:

مراسم ذکر از جهات مختلف متفاوت است، اما معمولاً شامل دعا، ذکر و رقص است. محافل ذکری برای پیروان طریقت قادریه در حلب هفته ای یکبار معمولاً روز جمعه در حدود ده نقطه حلب به نام «گوشه» برگزار می شود. هر یک از این جشن ها شامل سه شخص اصلی است:

1- شیخی که این مقام را به صورت موروثی اشغال می کند، جشن را افتتاح و بر امور آن نظارت می کند.

2- کارگردان مراسم ذکر که به نمایندگی از خواننده اصلی یا رئیس ذکر است و در اجرای خود بین 4 تا 8 خواننده به او کمک می کنند.

3- سر دایره.

خوانندگان در مرکز زاویه می ایستند و اطراف آن توسط سایر اعضای گروه که ممکن است به صدها نفر برسند و پیش می آید که حاضران در حین اجرای این آیین، حالتی از لذت معنوی را به همراهی سردایره طی می کنند.

فرم های موسیقایی همیشه در محافل ذکریه به یک ترتیب اجرا می شوند: "موشحات"، سپس "قدود"، سپس مداحی، سپس آهنگ هایی با ماهیت مردمی. این مراسم ممکن است شامل استفاده از آلات موسیقی سنتی در صورت اجازه شیخ باشد. شکل های رقیق شده این حلقه های ذکر را می توان در مناسبت های ازدواج و مجالس اجتماعی نیز انجام داد.

معمولاً زنان اجازه حضور در این جشن ها را ندارند، اما برخی از "گوشه ها" به آنها اجازه می دهند از بیرون یا در سالن های خصوصی به آنچه در آنها می گذرد گوش دهند. برخی از محافل ذکری به طور خاص برای زنان برگزار می شود، اما در داخل زاویه ها برگزار نمی شود.

امروزه محافل ذکری شاهد کاهشی در گستره تنوع ذکر در خود هستند و این سنت در حال از دست دادن محبوبیت خود در حلب است، اگرچه این نوع جشن همچنان ارزش دینی و جذابیت زیبایی شناختی خود را برای بسیاری از پیروان دین حفظ کرده است.

جشن های مناسبت های مذهبی:

جشن های رسمی

این جشن ها، جشن های فراوانی هستند که در تمام نقاط مسلمان جهان مورد احترام قرار می گیرند، و طی آن مؤمنان جملات ساده، ادعیه را به طور جمعی و با آهنگ های تقریباً ثابت سر می دهند. بیشتر این مراسم به ویژه زمانی که در مکان های عمومی مانند مساجد برگزار می شود، مختص مردان است. همچنین ممکن است برخی از این جشن ها، مانند میلاد پیامبر، کاملاً زنانه باشد. از مهم ترین این جشن ها می توان به:

تکبیرهای دو عید: عید فطر در پایان ماه رمضان و عید قربان در پایان مناسک حج.

مولودی حضرت محمد در ماه ربیع الاول که سومین ماه سال قمری است. این مهم ترین جشن مذهبی سال است. مولود شامل قطعاتی است که توسط یک قاری به تنهایی یا توسط جمعیتی که به طور جمعی در مسجد جمع شده اند انجام می شود.

 جشن های ویژه

منظور ما از جشن های خصوصی جشن هایی است که برای همه مسلمانان عمومیت ندارد، اما گروهی یا فرقه ای از آنها جشن می گیرند. همانطور که مشخص است، جامعه سوریه شامل بسیاری از مؤلفه های فرقه ای است که هر یک از آنها آیین های مخصوص به خود را انجام می دهند که با سبک خاصی از موسیقی همراه است یا با تغییر واژگان که مطابق با اندیشه یا عقیده خود و در سبک های موسیقی رایج است. شرکت زنان در این مراسم خاص مذهبی به نگاه خاص زنان و حضور آنان در جامعه، در هر فرقه یا فرقه ای بستگی دارد. از جمله این جشن ها:

ـ عید «چهارم»: روز چهارم آوریل بر اساس تقویم جولیان و هفدهمین روز (17) آن بر اساس تقویم گرجی، جشنی است که امروزه توسط فرقه علوی برگزار می شود. این روز را آغاز سال یا جشن بهار تمدن های باستانی می دانستند.

ـ «پنجشنبه شیوخ»: پنجشنبه آخر آوریل است. شیوخ صوفیه است کرامت خود را در این روز  به نمایش می گذارند. این تعطیلات با راهپیمایی از صوفیان همراه با نوازندگان و پرچمداران همراه است. پس از زیارت قبور، جمعیت به میدانی می روند که در آن محفل رقص مذهبی برگزار می کنند و شیوخ در میان انبوه تماشاچیان «کرامت» خود را نشان می دهند.

ـ مناسبت عاشورا: روز دهم محرم، اولین ماه هجری قمری، روز بسیار مهمی برای جامعه شیعیان است، زیرا واقعه کربلا در آن رخ داد و در آن امام سوم حسین بن علی به شهادت رسید. هر ساله بخش بزرگی از پیروان فرقه شیعه مراسم و مناسکی را با هدف یادآوری این واقعه و تثبیت آن در تصور جمعی مؤمنان انجام می دهند. شیوخ باتجربه ای که در این امر تخصص دارند، داستان را می خوانند و مناجات را اجرا می کنند و در مورد آوازهای همراه با جشن، می توان آنها را توسط یک خواننده به نام رادود اجرا کرد.

جشن های مشترک

در سوریه، ما رویدادهای بسیاری را می یابیم که هنوز در آیین های خود آثار روشنی از جشن جامعه کشاورزی از طبیعت را حفظ کرده اند. از نمونه های آن می توان به اعیاد پایان مارس و اوایل آوریل اشاره کرد که منشأ آن از سال نو و بازگشت بهار است. برخی از این اعیاد به شکوفه دادن گل ها اشاره دارد و نام های مختلفی دارند، مانند (پنجشنبه گل ها) برای فرقه های مسیحی، (پنجشنبه گیاهان / گل ها) برای فرقه اهل سنت، و جشن شکوفه دادن (نامی که به فرقه های مسیحی داده شده است. چهارمین جشن) برای فرقه علوی. برخی از آنها به شروع فصل کاشت گندم اشاره می کنند، مانند جشن (سنت باربارا) که در 7 دسامبر برای فرقه های مسیحی غربی و در 14 دسامبر برای فرقه های مسیحی شرقی است و همان است. عید (برباره) برای فرقه علوی.

جشن این اعیاد در مناطق مختلف فرقه ای با شرکت بچه های همه فرقه ها برگزار می شد. بچه های در کوچه‌ها می دویدند و از خانه‌ای به خانه‌ای دیگر برای جمع آوری هدایایی از مردم حرکت می کردند.

المنصة الافتراضیة لمبادرات التراث السوری التابعة متحف الفن الإسلامی

https://syrian-heritage.org/ar/ar-religious-music

تهیه کننده: د.رغد حسین