1. گرایش اتحادیه
اتحادیه جهانی علمای مسلمان، نهادی مستقر در دوحه قطر است و از زمان تأسیس، تحت نفوذ چهره‌های نزدیک به جنبش اخوان‌المسلمین قرار داشته است. هرچند این اتحادیه در سطح رسمی، هویتی فراتر از اخوان‌المسلمین برای خود تعریف کرده اما در عمل، بسیاری از مواضع آن در راستای گفتمان اخوانی بوده و چهره‌هایی همچون دکتر علی محی‌الدین قره‌داغی رئیس جدید آن، دارای گرایش‌های واضح اخوانی هستند.
رویکرد این اتحادیه در قبال بحران سوریه نیز به وضوح در چارچوب گفتمان اخوانی تعریف می‌شد. در سال‌های ابتدایی درگیری‌ها، بسیاری از شخصیت‌های وابسته به این اتحادیه، از جمله شیخ یوسف قرضاوی، مواضعی سخت علیه دولت بشار اسد اتخاذ کردند. اما با گذر زمان، و به‌ویژه با تغییر شرایط میدانی و سیاسی در سوریه، رویکرد این اتحادیه نیز با تغییراتی همراه بوده است.
در بحران سوریه، اخوانی‌های این کشور نتوانستند نقش مؤثری در عرصه نظامی ایفا کنند، چراکه جریان‌های سلفی‌جهادی، نظیر جبهه النصره (بعدها هیئت تحریر الشام) در میدان نبرد نقش اصلی را داشتند. با این حال به لحاظ سیاسی، اخوان المسلمین رکن محور ائتلاف ملی معارضان سوری را تشکیل می داد.
اکنون که طیف احمد الشرع و تحریر الشام قدرت را به دست گرفتند، این پرسش مطرح می‌شود که آیا اخوانی‌ها به دنبال حضور در ساختار جدید سیاسی سوریه هستند و این سفر در همین راستا صورت گرفته است؟
2. شخصیت‌های کلیدی حاضر در این سفر و اهمیت حضور آن‌ها
علاوه بر حضور شیخ علی قره داغی رئیس اتحادیه، چهره‌های برجسته علمای اتحادیه در این سفر بسیار قابل توجه و حائز اهمیت است:
- شیخ أسامة الرفاعی: رئیس "مجلس اسلامی سوریه" و رئیس "رابطة علماء الشام" که طی سال‌های گذشته مفتی معارضان سوری بود و به دلیل مخالفت با دولت بشار اسد، ممنوع‌الورود به سوریه شده و در استانبول مستقر بود. حضور او در این سفر، بیانگر تغییر شرایط و تلاش جریان‌های اسلامگرا برای یافتن جایگاه خود در ساختار جدید است.
- شیخ احمد الصغیر: عالم اخوانی مصری که از جمله شخصیت‌های فعال اخوان‌المسلمین مقیم ترکیه است. حضور او در این سفر، بیش از پیش تأکیدی بر پیوندهای اخوانی این سفر دارد.
- دکتر شیخ علی محمد الصلابی (دبیر کل اتحادیه) و شیخ محمد الحسن ولد الددو از دیگر علمای رده اول اتحادیه محسوب می شوند که حضور اعتبار بالایی به این هیئت داده است.
3. رویکرد احمد الشرع نسبت به اخوان
احمد الشرع پیشینه‌ای سلفی-جهادی دارد و در طول سال‌های گذشته، از نظر ایدئولوژیک با گفتمان اخوان‌المسلمین زاویه داشته است. اما اکنون، با شکل‌گیری نظم جدید در سوریه، احتمال دارد که به‌منظور تثبیت حکومت و افزایش مشروعیت داخلی و بین‌المللی، تعاملاتی را با گروه‌های مختلف اسلامگرا آغاز کند.
اما این تعامل تا چه حد می‌تواند به معنای پذیرش اخوانی‌ها در ساختار جدید قدرت باشد؟
- از یک سو، مشروعیت داخلی و بین‌المللی حکومت جدید سوریه، مستلزم ایجاد نوعی همگرایی میان گروه‌های مختلف اسلام‌گراست.
- از سوی دیگر، نفوذ گسترده قطر و ترکیه، می‌تواند بر تصمیمات الجولانی تأثیرگذار باشد
4. نقش قطر و ترکیه در این سفر
قطر و ترکیه، دو بازیگر اصلی در حمایت از معارضان سوری طی سال‌های گذشته بوده‌اند. قطر، به عنوان میزبان اتحادیه جهانی علمای مسلمان، نقشی کلیدی در شکل‌دهی به سیاست‌های این اتحادیه داشته و دارد.
پیش از این، سیاست قطر در قبال سوریه، بیش از آنکه بر حمایت از شبکه‌های اخوانی متمرکز باشد، بر تقویت گروه‌های مسلح معارض استوار بود. اما اکنون، با تغییر شرایط، دوحه ممکن است درصدد باشد که از ظرفیت اخوانی‌ها برای تحکیم جایگاه دولت جدید سوریه بهره ببرد. اما این تلاش تا چه حد موفق خواهد بود؟
- از یک سو، قطر همواره سعی کرده است که در کنار حمایت از گروه‌های مسلح، نفوذ گفتمان اخوانی را نیز در سوریه تقویت کند.
- از سوی دیگر، ترکیه نیز به عنوان حامی اصلی معارضان، در سیاست‌های خود رویکردی عمل‌گرایانه اتخاذ کرده و ممکن است از ورود اخوانی‌ها به معادلات جدید سوریه حمایت کند.
5. آیا این سفر مقدمه‌ای برای ورود اخوانی‌ها به ساختار جدید سوریه است؟
دو سناریو در این خصوص قابل بررسی است:
- عدم پذیرش اخوانی‌ها
اختلافات ایدئولوژیک میان جریان سلفی- جهادی و اخوان‌المسلمین همچنان عمیق است. ممکن است دولت جدید سوریه، صرفاً در سطح دیپلماتیک با اتحادیه جهانی علمای مسلمان ارتباط برقرار کند، اما از ورود اخوانی‌ها به ساختار قدرت جلوگیری کند.
- ادغام تدریجی اخوانی‌ها در ساختار جدید
- اگر قطر و ترکیه فشار بیشتری برای ورود اخوانی‌ها به بدنه حکومت جدید سوریه وارد کنند، ممکن است برخی از چهره‌های اخوانی در این ساختار جای بگیرند.
- حضور اتحادیه جهانی علمای مسلمان در دمشق، می‌تواند مقدمه‌ای برای این فرآیند باشد.
به نظر می‌رسد که این سفر، تلاشی برای ایجاد جایگاه جدیدی برای اخوان‌المسلمین در سوریه پس از سقوط بشار اسد است. هرچند هنوز مشخص نیست که احمد الشرع، تا چه میزان آماده پذیرش این جریان باشد.
6. درباره حضور أسامة الرفاعی: مفتی معارضان
أسامة الرفاعی، از خانواده‌ای برجسته در حوزه علوم دینی سوریه برآمده است. پدر او، شیخ عبد الکریم الرفاعی، یکی از مهم‌ترین علمای دمشق بود که نقش کلیدی در احیای تعلیمات دینی سنتی و اسلامی در سوریه داشت. أسامة الرفاعی، پیش از آغاز بحران سوریه، یکی از چهره‌های محبوب در میان جریان علمای سنتی دمشق بود و به‌ویژه در حلقه‌های دینی، نفوذ قابل‌توجهی داشت.
از سال ۲۰۱۱ الرفاعی به‌سرعت به صف معارضان پیوست. او در همان سال‌های نخست درگیری‌ها، از سوریه خارج شد و به ترکیه رفت، جایی که به عنوان رئیس "مجلس اسلامی سوریه" و رئیس "رابطة علماء الشام"، رهبری مذهبی معارضان را بر عهده گرفت. طی این سال‌ها، او از فاصله گرفتن از رویکردهای سلفی-جهادی پرهیز کرد و تلاش داشت تا اسلام‌گرایی سنتی و اخوانی را در برابر گروه‌های افراطی تقویت کند.
به همین دلیل، در میان بسیاری از معارضان سوری، این تصور وجود داشت که اگر نظام بشار اسد سقوط کند، الرفاعی محتمل‌ترین گزینه برای تصدی منصب مفتی سوریه خواهد بود. او به عنوان نماینده یک اسلام میانه‌رو و نزدیک به گفتمان اخوان‌المسلمین، جایگاهی محکم در میان گروه‌های اسلامی سوریه داشت. اکنون اما شرایط کنونی نشان می‌دهد که کنترل سوریه در اختیار جریان سلفی قرار گرفته است، نکته ای که می تواند برای آینده الرفاعی سئوال برانگیز باشد. حضور وی در دمشق، می‌تواند به عنوان تلاشی برای مذاکره با جریان سلفی و یافتن جایگاهی جدید در نظم نوین سوریه تلقی شود. ممکن است او به دنبال ایفای نقشی مشورتی یا مذهبی در کنار حکومت جدید باشد، بدون آنکه رسماً منصب مفتی سوریه را در اختیار بگیرد.
جمع‌بندی
سفر هیئت اتحادیه جهانی علمای مسلمان به دمشق، علاوه بر جنبه مشروعیت بخشی به هیئت حاکمه جدید سوریه، می تواند حاکی از آن باشد که این اتحادیه، به عنوان یکی از بازوهای غیررسمی اخوان، به دنبال یافتن تقویت رویکرد اخوانی در معادلات جدید سوریه است. واقعیت آن است که اخوانی ها، که در سال‌های گذشته نقش محوری در تحولات میدانی سوریه نداشتند، اکنون در پی آن هستند که در ساختار جدید قدرت سهمی داشته باشند.
موفقیت این تلاش، به میزان پذیرش آن‌ها از سوی الشرع و جریان حاکم، و همچنین به سطح حمایت‌های منطقه‌ای، به‌ویژه از سوی قطر و ترکیه، بستگی دارد.
ضمیمه:
ترجمه متن پیام شیخ علی القره داغی درباره دیدارش با احمد الشرع:
در راستای نقش علمی و اصلاحی علمای دین و با توجه به تحولات جاری در سوریه، افتخار آن داشتم که به همراه هیئت اتحادیه جهانی علمای مسلمان به سوریه سفر کنم، و در این سفر ملاقات مهمی با رئیس‌جمهور احمد الشرع داشته باشیم.
این دیدار تنها یک ملاقات پروتکلی نبود، بلکه پاسخی به ندای وظیفه شرعی و اخلاقی بود و بیانگر ایفای مسئولیت علما در زمان بحران‌ها و چالش‌ها بوده است. من در رئیس‌جمهور احمد الشرع مردی را یافتیم که مسئولیت‌های سنگین بر دوش خود را درک می‌کند، از چالش‌هایی که سوریه با آن‌ها مواجه است آگاه است، نقش علمای دین در ایجاد پل‌های ارتباطی بین گروه‌های مختلف را می‌شناسد، و علاقه‌مند است که مرحله آینده مرحله‌ای از عدالت و آشتی باشد، نه انتقام و تسویه حساب. او بر این باور است که باید دولت بر اساس اصول صحیح ساخته شود، نه اینکه بحران‌ها دوباره تولید شوند.
من ضمن تبریک به ایشان برای پذیرفتن این مسئولیت عظیم، آرزو می‌کنم که ایشان رهبر حکیمی باشند که از خرد و بصیرت بهره ببرد و در تصمیم‌گیری‌های خود «اهداف شریعت» را که برای حفاظت از دین، نفس، عقل، مال و آبرو آمده، مورد توجه قرار دهد. همچنین امیدوارم که روش ایشان بر پایه «عدالت» باشد، به گونه‌ای که هیچ‌کس را تبعیض قرار ندهد، بر محبت و رحمتی که همه را دربر می‌گیرد، و بر قدرتی که از ظلم جلوگیری کرده و فساد را بازدارند.
برای سوریه، از خداوند می‌خواهم که عزت، امنیت و آرامش را به آن بازگرداند و این کشور از تونل مشکلات خارج شده و به ساختن تمدنی قدرتمند بر اساس علم، عدالت و آزادی مسئولانه بپردازد. آرزو دارم که سوریه به سرزمینی تبدیل شود که در آن همه شهروندان از حقوق و تکالیف برابر برخوردار باشند، بدون هیچ‌گونه تبعیض یا استبداد، و جایگاه خود را به عنوان قلب تپنده جهان اسلام بازپس گیرد و به سرزمین پیشرفته‌ای تبدیل شود که در رشد بشر سهیم باشد.
این سفر تنها یک گام در مسیر طولانی است و ما به عنوان عالمان دین همیشه ایمان داریم که نقش ما تنها محدود به اندرز و نصیحت نیست، بلکه باید به طور فعال در ترمیم جراحات، پر کردن شکاف‌ها و هدایتگری تلاش‌ها به سمت ساختن کشوری که مردم سوریه شایسته آن هستند، سهیم شویم. کشوری که در آن عدالت حاکم باشد، آزادی نفس بکشد و از ثبات برخوردار باشد.
نظر شما