کاری مشترک از مرتضی صبوری رایزن فرهنگی و بهمن صمدی همکار رایزنی.(خرداد و تیر ۱۴۰۰)

آشنایی با جامعه و فرهنگ فیلیپین.

آشنایی با تاریخچه مانیل پایتخت فعلی فیلیپین.

مانیل که امروزه بنام کلان شهر مانیل یا مترومانیلا با قریب ۱۲ میلیون جمعیت بعنوان پایتخت فعلی فیلیپین شناخته می شود ، تاریخ پر فراز و نشیب و خونباری را تجربه کرده است و این تجربه تلخ ماحصل استعمار اسپانیا و جنگهای خونینی (خاصه وقایع جنگ جهانی دوم) بوده است که در تقابل قدرتهای وقت بر مردم سرزمین فیلیپین و از جمله مانیل تحمیل شده است. اینک با حضور در منطقه قدیمی مانیل میتوان برخی از آثار تاریخی بجا مانده از پیشینه مانیل را مشاهده کرد که جزو جاذبه های گردشگری مترومانیلا شناخته می شود، ضمن آنکه در کنار ابنیه تاریخی باید به تاثیرات عمیق فرهنگی،دینی این تحولات خونین بر جامعه و فرهنگ فیلیپین و مانیل اشاره کرد که کماکان قابل مشاهده ، تامل ، تدبر و تحقیق است.

 در این نوشتار سعی شده است به این تاریخ از زمان ورود استعمار اسپانیا مستند به سایت ها ، اسناد و کتب و مقالات تاریخی پرداخته شود.

" میگل لوپز دی لگازپی" دریانورد مشهور اسپانیایی در بیست و چهارم  ژوئن ۱۵۷۱میلادی  ، تاسیس Ciudad de Manila (شهر مانیل) را در محل شهرک قبلی راجا سلیمان فرمانده مغلوب مسلمان اعلام و آن را به عنوان مایملک پادشاهی اسپانیا ادعا کرد. فیلیپ دوم پادشاه وقت اسپانیا نیز در سال ۱۵۷۴ میلادی مانیل را شهر Insigne y siempre leal (شهر نجیب و وفادار ابدی) اعلام کرد و در سال ۱۵۹۶ میلادی نشان ویژه خود را به شهرمانیل اعطا نمود.

میگل دی لگاسپی دریانورد مشهور اسپانیایی

تکامل مانیل

در آن زمان دو مانیل وجود داشت. نخست مانیلی که اداره و طرز حکومت آن به  قبل از دوران استعمار می رسید [۱] که از ساختارهای اولیه آن کمی باقی مانده و بقیه تنها در خاطره ها جای گرفته بودند و دوم مانیل یا "شهر حصاری" اسپانیایی ، معروف به Intramuros " اینتراموروس" بود که هنوز نیز موجود است و بخش تاریخی کلان شهر مانیل را تشکیل می دهد. آنچه ما در روز بزرگداشت شهر مانیل از آن سخن می گوئیم مانیل تاسیس شده توسط اسپانیا است . بنا بر گفته "نیک هواکوین "هنرمند ملی ادبیات فیلیپین ، مانیلی که ما به خاطر می آوریم ، مانیل ریزال و مانیل انقلاب بود که نتیجه آفرینش بزرگ اسپانیا در فیلیپین محسوب می شود.[۲]

هواکوین می گوید، برای فیلیپینی های معاصر ، تلاش برای درک مانیل، آنها را در موقعیتی قرار می دهد مانند جستجوی برای یافتن اسب تروای واقعی زیرا که  ترواهای مختلفی یکی بعد از دیگری آمدند و رفتند و بسیاری از آن ها برای ما ناشناخته مانده اند و لذا نام مانیل تغییر کرده و بحث در مورد نام صحیح - Maynila یا Maynilad – هنوز ادامه دارد. [۳]

قبل از ورود اسپانیایی ها در سال ۱۵۷۰ میلادی، دو شهر در دلتای رودخانه پاسیگ قرار داشتند که از طریق این رودخانه به خلیج مانیل راه داشتند. کرانه شمالی رودخانه " تندو" و کرانه جنوبی آن محل فعلی قلعه سانتیاگو واقع در ناحیه تاریخی مانیل بود. مانیل تاسیس شده نیز توسط قلعه ای با حصار دفاعی از سنگ، تنه درختان نارگیل و در نقطه دلتای رودخانه محافظت می شد. [۴] در آن زمان ، این منطقه به عنوان یکی از بنادر اصلی تجاری مجمع الجزایر فیلیپین عمل می کرد ، جایی که صادرات در آن ذخیره شده و واردات از طریق یک سیستم پیچیده تجاری از دریا به داخل کشور توزیع می شد. [۵] سه رهبر این سیستم ها را اداره می کردند: " آچه یا راجا ماتاندا ("راجه قدیمی") و برادرزاده آچه ، سلیمان ، در مانیل، "راجا جوان" که پس از مرگ ماتاندا در سال ۱۵۷۲ میلادی جانشین او شد و راجا لا کاندولا پسر عموی آچه در تندو. [۶] 

پس از چندین سفر اکتشافی ناموفق اسپانیایی ها به این سرزمین که به دنبال راهی برای جایگزینی مولوکا بودند ، سرانجام " میگل لوپز دی لگازپی" در سال ۱۵۶۵ میلادی موفق به ایجاد شهرکی اسپانیایی در شهر سیبو شد. اما پس از تاسیس این شهر اخباری در زمینه منطقه پر سود تجاری در نزدیکی سواحل خلیج مانیل به گوش او رسید و فردی را به نام " گویتی" برای دریافت اطلاعات با سمت فرمانده آن منطقه همراه با نیروی کمکی به آن نقطه اعزام نمود. با ورود این فرد، " راها ماتاندا" و "لاکاندولا"  با فرد تازه وارد به توافق رسیدند اما سلیمان امتناع کرد. روز بعد اسپانیایی ها با شلیک یک گلوله به افراد خود پیام دادند به کشتی ها باز گردند اما مردم منطقه این مسئله را اشتباها  به عنوان نشانه ای از تعرض تلقی و به شلیک توپ های برنزی خود اقدام نمودند. فرستاده دریانورد اسپانیایی با قوای خود شهر را به زور اشغال نمود و آن را به آتش کشید. گویتی شهرک را به زور گرفت ، آن را به آتش کشید و توپ های برنزی را ضبط و به نزد لگاسپی که شهرکی را در سیبو احداث کرده بود ، فرستاد. [۸] لگاسپی خود به محل اشغال شده آمد. راجا " ماتاندا" و "لاکاندولا" هنگام ورود لگاسپی در سال ۱۵۷۱ میلادی از او نیز استقبال نمودند اما سلیمان به مردمش دستور داد محل سکونت خود را بسوزانند و به " تندو" فرار کنند. لگاسپی نیز با حصول اطمینان از حسن نیت ساکنان باقی مانده ، آنها را دوستان خود اعلام کرد. [۹] لگاسپی ادعا کرد که اینتراموروس محلی برای اسپانیا است و در بیست و چهارم ژوئن ۱۵۷۱ میلادی محل سکونت قبلی سلیمان را شهر مانیل نامید. [۱۰] فیلیپ دوم پادشاه وقت اسپانیا نیز در سال ۱۵۷۴ میلادی به مانیل لقب Insigne y siempre leal ( شهر نجیب و وفادار ابدی) را داد و در سال ۱۵۹۶ میلادی نیز نشان ملی خود را به این شهر اعطا نمود. [۱۱]

INTRAMUROS ، شهر محصور (مانیل قدیم)

شهر جدید بدون دیوار های مستحکم سنگی برای محافظت از آن ، در معرض حملات خارجی بود. به عنوان مثال ، در سال ۱۵۷۴میلادی " لیماهنگ" دزد شرور دریایی چینی قبل از اینکه شهرک نشینان بتواند از خود دفاع نمایند همراه با جنگجویان خود به شهر حمله و آن را غارت و نابود کرد. کسانی که از این حمله جان سالم به در برده بودند، مجبور شدند این مستعمره را از نو بسازند. [۱۲] علاوه بر خطر حملات مهاجمان، آتش سوزی خطری جدی برای مانیل جدید ایجاد می کرد. از جمله آتش سوزی مهیب سال ۱۵۸۳ میلادی بود که عملا کل شهر را سوزاند. در سال ۱۵۸۷ میلادی کاپیتان " ژنرال سانتیاگو دو ویرا" فرماندار وقت اسپانیایی دستور داد برای محافظت از مانیل ، تمام سازه های بعدی شهر از سنگ ساخته شوند و چوب های نی و نیپا را با کاشی و آجر جایگزین کنند. در نتیجه ، Bahay na bato یا ( خانه های سنگی) در سراسر مانیل ساخته شدند [۱۳] و قلعه " سانتیاگو" به نام  جیمز قدیس حامی ارتش اسپانیا ، در ۹ آگوست ۱۵۸۹ ساخته شد. [۱۴]

مشاهده محله اینتراموروس از خلیج مانیل در حدود سالهای ۱۸۰۰ میلادی

ساخت دیوارها در سال ۱۵۸۹ میلادی به سرپرستی " گومز پرز داسماریاس" فرماندار کل وقت آغاز شد. کارگران چینی و فیلیپینی دیواره های سنگی را ساختند در حالی که  " لئورناردو ایتوریانو" مهندس نظامی اسپانیایی و متخصص استحکامات، نظارت بر ساخت و ساز را بر عهده داشت. عمده بودجه این پروژه از طریق انحصار کارت های قمار و جریمه های اعمال شده برای تخلفات مربوط به آن تأمین شد. تکمیل دیوارها بیش از یک قرن طول کشید. در قرن هجدهم ، مانیل کاملاً در دیوارها محصور شده بود ، از این رو نام آن Intramuros گذاشته شد که به زبان لاتین "درون دیوارها" معنا می دهد. [۱۵]

محل فعلی بازسازی شده شهر تاریخی اینتراموروس در محله تاریخی کلان شهر مانیل. حصارهای اطراف شهر به خوبی دیده می شوند

" اینترا موروس" به پایتخت هند شرقی اسپانیا (Indias orientales españolas) شامل فیلیپین ، گوام ، پالائو و ماریانا تبدیل شد. این شهر حصاری با دارا بودن ساختمانهای کاخ مانندPalacio del Gobernador ، Ayuntamiento و کلیسای معروف آن  Cathedralکلیسای جامع مانیل به مرکز قدرت سیاسی و کلیسایی اسپانیا در فیلیپین تبدیل شد.

کلیسای مشهور و بزرگ " کاتدرال" هنوز در محل تاریخی مانیل قد برافراشته و هر ساله گردشگران زیادی از سراسر جهان از این کلیسا که دارای تزئینات بسیار زیبایی در داخل است دیدار می کنند

 در ابتدا ، فقط اسپانیایی ها مجاز به زندگی در اینتراموروس بودند در حالی که بقیه ساکنان این مجمع الجزایر از جمله مردم فیلیپین ، چینی ها و سایر ملیت ها - در اطراف (حومه شهر) مانند " بینوندو" ،" سان میگل" و "سانتا آنا " زندگی می کردند. غیر اسپانیایی هایی که در اینتراموروس کار می کردند ، باقی افراد سحرگاهان وارد شهر شده و قبل از نیمه شب و بسته شدن دروازه های شهر مجبور به ترک آن بودند. طرح تفکیک اسپانیایی ها و دیگر ملیت ها در نیمه دوم قرن هجدهم بتدریج کنار گذاشته شد. ، اسپانیایی های ثروتمند برای فرار از گرمای مانیل که در مواردی طاقت فرسا بود از اینتراموروس به سمت حومه رودخانه و کنار خلیج مانیل حرکت کردند. یکی از این اسپانیایی های متمول به نام " لئیس روچا" در دهه ۱۷۵۰ میلادی خانه روستایی خود را در منطقه " سن میگل" و  در املاکی ساخت که بعد ها به محل کاخ مالاکانیان ( کاخ فعلی ریاست جمهوری)  تبدیل شد. [۱۶]  اینتراموروس دیگر یک شهر کاملاً اسپانیایی نبود و در سال ۱۷۹۴ میلادی، جمعیت آن شامل ۴۵۶ اسپانیایی ، ۷۲۵۳ فیلیپینی و ۱۰۷۵چینی بود. [۱۷]

میدان " پلازا"، عکس از موزه کتابخانه کاخ ریاست جمهوری فیلیپین

میدان " پلازا" یا میدان شهرداری که هم اکنون (Plaza de Roma)نامیده می شود در سال ۱۸۵۱ میلادی محل اقامت رسمی فرماندار کل اسپانیا در فیلیپین بود به گونه ای که کلیسای کاتدرال ( کلیسای جامع مانیل) در مرکز آن قرار داشت. از همین میدان بود که قدرت سیاسی اسپانیا بر جزایر مختلف فیلیپین سرچشمه می گرفت.

Intramuros  همچنین پایگاه آسیایی تجارت کشتی های سبک بود. مواد خام مانند چوب ، طلا و موم به انبارها منتقل و بارگیری می شدند و تجارت نقره از مکزیک رو به این نقطه رونق داشت. کشتی هایی که در خلیج مانیل و استان " ک- ویته" (در کنار مانیل امروزی) پهلو می گرفتند، کالاهای وارداتی از چین و سایر بنادر آسیایی را به همراه داشتند. این کالاها تخلیه و با کمک قایق به انبار های گمرک در دهانه رودخانه  پاسیگ تحویل داده می شدند. [۱۸]

با گسترش استعمار اسپانیایی ها بر فیلیپین، شهر دیواری ایتراموروس بخشی از استانی بزرگ شد که مناطق حومه شهر را در بر می گرفت که مجموعا به بیست و هشت شهر می رسید. برخی از این  شهرها به مناطقی مدرن تبدیل و امروزه نواحی مختلف کلان شهر مانیل را تشکیل می دهند. [۱۹] این مجموعه به نام استان مانیل معروف شد  Provincia de Manila  که مرز آن از شمال استان بولاکان در شرق ، منطقه مارونگ  در جنوب ، استانهای " لاگونا" و "ک ویته"  در غرب خلیج مانیل قرار دارند. [۲۰]

نقشه مانیل و حومه آن، توسط " امیلیو گودینز" و " هوان الوارس آرناس" قرن ۱۹ میلادی

در سال ۱۷۶۲میلادی یعنی  دو سال پس از جنگ بین پادشاهی انگلستان و امپراتوری اسپانیا ، ناوگان اعزامی توسط کمپانی هند شرقی انگلیس از هند به سمت جنوب شرقی آسیا حرکت نمود تا مستعمرات زیر سلطه پادشاهی اسپانیا را فتح کند. ناوگان انگلیس تحت فرماندهی دریادار" ساموئل کورنیش" و "سرتیپ ویلیام دراپر" و نیروهای زمینی آن از هنگ های سربازان انگلیسی ، توپخانه سلطنتی و سپاهیان هندی تشکیل شده بودند. "ارتش کوچک"، آنگونه که ژنرال " دراپر"  آن را در مجله خود توصیف کرد، در ۲۳ سپتامبر ۱۷۶۲ میلادی وارد مجمع الجزایر فیلیپین شد و پس از یک ماه محاصره سرانجام مانیل ، پایتخت مستعمرات اسپانیا توسط انگلیس فتح و دوره دو ساله حکومت انگلیس آغاز شد. [۲۱] این اولین باری بود که اسپانیایی ها توسط یک قدرت مدعی از پایگاه خود در آسیا بیرون رانده می شدند. [۲۲] اشغال انگلیس به شمال گسترش یافته و شامل استانهای "بولاکان" ، " پامپانگا" و مناطقی از استان " ایلوقوس" گردید. این لشکر کشی به مدت دو سال طول کشید و سرانجام امضای پیمان پاریس در سال ۱۷۶۳ میلادی به جنگ هفت ساله بین انگلیس و اسپانیایی پایان داد. با این حال ، تنها یک سال بعد بود که اداره مانیل و استانهای اطراف آن که در دست انگلیس بودند به " سیمون دو آندا سالازار" فرماندار کل اسپانیا در آن زمان سپرده شد.

تا قرن نوزدهم ، فیلیپین از طریق مادرید اداره می شد تا اینکه مکزیک از دیگر مستعمرات اسپانیا در سال ۱۸۲۱ میلادی قیام کرد و به استقلال رسید. از یک سو آزادی مکزیک و از طرف دیگرگشوده شدن کانال سوئز و شکل گیری و جنبش جریان اندیشه های لیبرالی و در نقطه مقابل امتناع قاطعانه اصلاحات از سوی دولت متجاوز اسپانیا منجر به افزایش نارضایتی در میان  بخشی از فیلیپینی های تحصیل کرده و ثروتمند شد که حس ملی آنها از سرکوب شورش " ک – ویته" و اعدام کشیشهای سکولار فیلیپینی ، " ماریانو گومز" ، "خوزه بورگوس" و "جاکینتو زامورا" در سال ۱۸۷۲ میلادی برانگیخته شده بود. ، دو رمان به نام های Noli Me Tangere و El Filibusterismo " به من دست نزن" و " سرطان اجتماعی" که توسط " هوزه ریزال (قهرمان ملی فیلیپین) منتشر شد، به طور غیر مستقیم شعله های انقلاب را شعله ور کرد. برنامه ریزی برای تشکیل یک سازمان مخفی از فیلیپینی ها ، به رهبری " آندرس بونی فاچیو"  از محله " تندو"  در سال ۱۸۹۲ میلادی  با هدف کسب استقلال از اسپانیا شکل گرفت.

آندرس بونی فاشیو یکی دیگر از رهبران شورش فیلیپینی ها بر علیه اسپانیا

انقلاب فیلیپین در ۲۳ آگوست ۱۸۹۶ میلادی آغاز و در ۲۴ آگوست اوج گرفت و مبارزات علنی شد و اسپانیا نیز در تاریخ ۳۰ آگوست از طریق " رامون بلانکو" فرماندار وقت اسپانیا در فیلیپین کل استان مانیل و  هفت استان دیگر - لاگونا ، ک ویته ، باتانگاس ، پامپانگا ، مورونگ ، تارلاک و نوئا اسیجا  را مناطق جنگی اعلام کرد. [۲۵]

در اواخر سال  ۱۸۹۷ میلادی ژنرال " آگی نالدو" از رهبران انقلاب  با پیشروی نیروهای اسپانیایی مجبور به عقب نشینی به کوههای " بیاک نا باتو"  شده و مقر دولت خود را در آنجا تأسیس کرد. سرانجام توافقنامه صلح از طریق پیمان " بیاک نا باتو" با مقامات اسپانیایی در تاریخ ۱۶ دسامبر ۱۸۹۸ میلادی منعقد و مقرر شد در صورت تبعید رهبران انقلاب به خارج سرزمین فیلیپین، دولت اسپانیا اصلاحات مورد درخواست آنها را عملی کند. با توافق رهبران انقلاب برای تبعید به هنگ کنگ و انجام اصلاحات و بخشش غرامت ها بر علیه انقلابیون ، جشن هایی در مانیل برگزار و مراسمی با عنوان Te Deum در کلیسای جامع مانیل در اینتراموروس برگزار شد. " آگی نالدو" و همراهانش در ۲۴ دسامبر ۱۸۹۷ میلادی به هنگ تبعید شدند.

تصویر به جای مانده از دوران جوانی ژنرال آگی نالدو از رهبران انقلاب فیلیپین بر علیه اسپانیایی ها

این پیمان به طور موقت درگیری را خاتمه داد به این امید که اصلاحات توسط اسپانیا اجرا شود اما این امر محقق نشد زیرا هیچ یک از طرفین مایل به کنار گذاشتن درگیری مسلحانه نبودند. آنها فقط خواستار بدست آوردن زمان و منابع بودند. در همین حال ، دولت اسپانیا اصلاحاتی را که فیلیپینی ها در کورتس اسپانیا می خواستند ، مانند سکولار شدن روحانیون را انجام نداد.

با فاصله کوتاهی اسپانیا با انهدام ناو جنگی آمریکایی USS Maine در هاوانا واقع در کوبا در ۱۵ فوریه ۱۸۹۸ میلادی درگیر جنگ بزرگتری شد و در ۲۳ آوریل ۱۸۹۸ میلادی رسماً علیه ایالات متحده اعلام جنگ کرد. ایالات متحده نیز دو روز بعد اعلام جنگ نمود. [۲۶] همانگونه که در کتاب Malacañan Palace: The Official Illustrated History ( کاخ مالاکانیان: تاریخ مصور رسمی) آمده است، اسپانیایی ها کاخ Malacañan ، که حالا دیگرمقر فرماندار کل اسپانیا شده بود را برای رفتن به Intramuro   رها کردند ، زیرا با عجله و تب و تاب خود را برای مقابله با ناوگان آمریکایی معروف به هونگ  که به آنها نزدیک می شد آماده می کردند.[ ۲۷]

" کومودور جورج دیویی" فرمانده ناوگان آمریکا، ناوگان باستانی اسپانیا را در خلیج مانیل منهدم و در بامداد ۱ مه ۱۸۹۸ میلادی آنها را در Intramuros در کنار دریا گرفتار کرد و این در حالی بود که ژنرال " امیلیو آگی نالدو فیلیپینی که قبلا به هنگ کنگ تبعید شده بود ، در  تاریخ۱۹ مه از هنگ کنگ وارد ناو آمریکایی شده و به مانیل برگشته و انقلاب را از سر گرفت و اسپانیایی ها را در اینتراموروس محاصره کرد [۲۸]  اما مانیل در مرحله اول انقلاب تهدید نشد.

سرانجام ، در ۱۲ ژوئن ۱۸۹۸ میلادی، اعلامیه استقلال اول فیلیپین صادر و پرچم و سرود ملی فیلیپین به طور رسمی به مردم تقدیم و دولت جدید توسط ژنرال " آگی نالدو" تأسیس شد. در این اعلامیه ، استان مانیل به عنوان یکی از هشت استان شورشی علیه اسپانیایی که در هشت پرتوی خورشید بر روی پرچم فیلیپین نشان داده شده بود ، منعکس شد. [۲۹] تحقیقات ارائه شده در کنفرانس صدمین سال گرامیداشت انقلاب در سال ۱۹۹۸ میلادی نشان می دهد که با تشکیل نخستین جمهوری فیلیپین در " مالولوس" واقع در استان " ک- ویته"، فیلیپینی ها دست جمعی از اینتراموروس بیرون رفتند تا به جمهوری جدید بپیوندند.

گرد هم آیی انقلابیون فیلیپین در مالولوس  واقع در استان " ک - ویته" در جریان اعلام نخستین جمهوری فیلیپین

در همین حال در مانیل ، جیره غذایی برای ۷۰،۰۰۰ نفری که در شهر دیواری اینتراموروس گرفتار شده بودند به طور خطرناکی کم می شد و ترس مداوم از یک قتل عام قریب الوقوع ضربه سختی به روحیه مدافعان شهر وارد کرد. زمانی که سرلشکر آمریکایی " وسلی مریت" با بقیه نیروهای اعزامی آمریکایی آمد تا پس از سه ماه محاصره شهر توسط نیروهای اسپانیایی آن را نجات دهد، شرایط اسپانیا بسیار ناامید کننده شده بود. [۳۰] " کومودور دیویی" فرمانده ناوگان آمریکا از طریق کنسول بلژیک با فرماندار کل اسپانیا ، " فرمین ژودنس" ، مذاکره و پس از یک جنگ کوتاه  که آن را "نبرد مسخره مانیل" نامید،  اسپانیایی ها تسلیم شده و آمریکایی ها اینتراموروس را تصرف کردند. [۳۱] این امر به طور موثر نادیده گرفتن تعلق اینتراموروس به  فیلیپینی ها بود زیرا در نظر آن ها اینتراموروس متعلق به آنان بود و قرار نبود اسپانیایی ها بروند و آمریکایی ها بیایند.

نقشه  ترسیم شده اینتراموروس (مانیل ) و حومه آن توسط اسپانیا در سال ۱۸۹۸میلادی (عکس از کتابخانه دانشگاه تگزاس)

به دنبال تسلیم اسپانیایی ها ، آمریکایی ها بلافاصله توجه خود را به دور نگه داشتن افراد ژنرال " آگی نالدو" از مانیل معطوف کردند. این اقدام آمریکا مبنی بر جلوگیری از ممنوعیت ورود نیروهای " آگی نالدو" به شهر، خشم نیروهای فیلیپینی که به آنها گفته شده بود در حومه شهر بمانند و وارد جنگ نشوند را برانگیخت. [۳۲] به این ترتیب تنش ها بین نیروهای انقلابی فیلیپینی و نیروهای آمریکایی افزایش یافت. در ۴ فوریه ۱۸۹۹ میلادی ، شب هنگام ، نیروهای آمریکایی که سرگرم گشت در منطقه بودند با سه نفر از نیروهای فیلیپینی که در حال ورود به شهر بودند برخورد و به آنان اخطار بازگشت دادند، فیلیپینی ها که انگلیسی نمی دانستند به این اخطار توجه نکردند و هر سه با شلیک نیروهای آمریکایی کشته شدند و گفته می شود این واقعه  آغاز جنگ فیلیپین و آمریکا را شکل داد. [۳۳]، درگیری مسلحانه آمریکایی ها و نیروهای انقلابی فیلیپین تا ساعت ده شب در دو مایلی شمال و غرب رود خانه پاسیگ ادامه داشت. در ۵ فوریه انقلابیون  به سمت شمال به  شهرCaloocan  عقب نشینی کردند تا راه اصلی به Malolos پایتخت جمهوری اول را مسدود کنند. بدین ترتیب کنترل آمریکا بر استان مانیل آغاز شد.

در ۲۲ فوریه ۱۸۹۹ میلادی ، "امیلیو آگی نالدو" که پس از اعلام استقلال نخست فیلیپین ظاهرا به ریاست جمهوری رسیده بود با سوزاندن مناطق ثروتمند استان ، حمله به مانیل را رهبری کرد و بسیاری از نقاط در آتش سوخت اما سرانجام این طرح به دلیل عدم هماهنگی میان انقلابیون و نیز قدرت بالای شلیک آتش توپخانه های آمریکایی ها با شکست روبرو شد.

آمریکایی شدن مانیل

در ۳۱ ژوئیه ۱۹۰۱ میلادی ، کمیسیون دوم فیلیپین (معروف به کمیسیون تفت) به ریاست فرماندار منصوب شده " ویلیام مک کین لی" رئیس جمهور وقت آمریکا قانون شماره ۱۸۳ معروف به منشور شهر مانیل یا منشور مانیل را صادر نمود که الگو برداری از منطقه کلمبیا در ایالات متحده بود. هیئت شهرداری متشکل از سه عضو (یک نفر رئیس هیئت مدیره یا شهردار شهر) و یک دبیر ، که همگی توسط فرماندار منصوب شده بودند امور اداره شهر را بر عهده گرفتند [ ۳۴] " آرسنیو کروز هررا" ، که یک وکیل دادگستری حامی آمریکا بوده و پیش از این نماینده مانیل در کنگره مالولوس بود، توسط ویلیام هوارد تافت ، اولین فرماندار آمریکا در فیلیپین به عنوان نخستین شهردار مانیل منصوب شد. بقیه اعضای شورای شهر را آمریکایی ها تشکیل می دادند. [۳۵]

قانون شماره ۱۸۳ همچنین با شمول حومه شهر منطقه بزرگتری را شامل این قانون نمود و اینتراموروس دیگر پایتخت فیلیپین نبود ، بلکه یکی از یازده منطقه مانیل جدید محسوب می شد. [۳۶] نواحی مانیل جدید یک به یک تعیین و تا سال ۱۹۰۲ میلادی به شهر مانیل اضافه شدند. [۳۷] طبق بند ۶۵ منشور مانیل ، هر یک از مناطق یک نماینده داشت که توسط فرماندار آمریکایی منصوب شده بودند تا در هیئت مشاور خدمت کنند ، وظیفه آنان بررسی "نیازهای ویژه شهر" و اعلام نتیجه به هیئت شهرداری کل بود. [۳۸ ] با این حال ، روابط بین هیئت مشاوره و هیئت شهرداری همواره متشنج بود ، زیرا هیئت های محلی تمایل بیشتری به پیشبرد منافع منطقه خود داشتند در حالی که مسئولین شهرداری مرکزی مانیل حامیان آمریکا و طرحهای آن بودند. [۳۹]

علیرغم حضور آمریکا در مانیل، نفوذ اسپانیایی ها در این شهر هنوز در مراکز مختلف بویژه مراکز دینی مذهبی از جمله کلیسا ها و مدارس کاتولیک گرفته تا اینتراموروس که الگوهای آن قلعه قرون وسطایی بود همچنان ادامه داشت زیرا فصل کریسمس فیلیپینی ها با دنیای انگلیس و آمریکا هماهنگ نبود. آنها هرگز نام بابانوئل را نشنیده و در خانه هایشان درختان کریسمس وجود نداشت و جشن های مختلف کاتولیک ها به سبک اسپانیایی ها برای تازه واردان آشنا به نظر نمی رسید. [۴۰] اگر قرار بود مانیل به مقصدی برای گردشگران ، دیوان سالارها و بازرگانان آمریکایی تبدیل شود ، آمریکایی ها باید مانیل را ابتدائا به شهری تبدیل کنند که مطابق با سبک زندگی آمریکایی ها باشد. [۴۱]

" دانیل اچ. برنهام" ، معمار شیکاگو ، که قبلا ایستگاه معروف اتحادیه را در واشنگتن دی سی طراحی کرده بود ، مأموریت یافت تا مانیل و " باگوئور" واقع در استان " ک – ویته"  را با استانداردهای آمریکایی سازگار کند. برنهام همراه با  خانواده و جمعی از دوستان  در ۱۳ اکتبر ۱۹۰۴ میلادی راهی مانیل شدند. او در ۱۴ مارس ۱۹۰۵ میلادی برای یکی از دوستان خود نوشت: شیرجه رفتن به مشرق زمین مانند یک رویا است. سرزمین ها ، مردم و آداب و رسوم آنها همه عجیب و جالب توجه هستند. من تعجب می کنم که درک کرده ام این سفر چقدر دیدگاه های من را نه تنها در مورد شرق  بلکه در مورد اروپا تغییر داده است.[۴۲] برنهام در ۱۹ فوریه ۱۹۰۵ میلادی ، به سانفرانسیسکو بازگشت[۴۳] و بلافاصله توجه خود را به تهیه نقشه ای برای مانیل به همراه دیگر معماران معطوف نمود. هدف او این بود که یک طرح شهری با توجه به شناخت خود از شرایط فیلیپین تهیه کند تا جمعیتی در حدود ۸۰۰۰۰۰ نفر را در خود جای دهد. [۴۴] برای پرداختن به این موضوع ، برنامه Burnham موارد زیر را برای بهبود شرایط مانیل ذکر کرده بود.پارک ها، اسکله و پارکینگ ها ، سیستم خیابان های شهر ، ساخت ساختمان ها ، آبراه ها و استراحت گاه های تابستانی. [۴۵] با این حال ، مطالعات نشان داد این برنامه ها فاقد راه حل برای افراد کم درآمد بود. از آنجا که برنهام وقت کافی برای رسیدن به برنامه های خود را نداشت ، به جای خود ویلیام ای پارسونز ، معماری جوان را که در دانشگاه ییل و هنرستان معروف هنر فرانسه تحصیل کرده بود را انتخاب کرد. پارسونز طبق قانون شماره ۱۴۹۵ کمیسیون فیلیپین ، معمار مشاور شد. [۴۶] از جمله موفقیتهای پارسونز در مانیل احداث بیمارستان عمومی فیلیپین ، هتل مانیل ، باشگاه ارتش و نیروی دریایی ، مدارس مختلف و کلوب YMCA بود. [۴۷]

مانیل به تدریج به شهری آمریکایی تبدیل شد که معماری رسمی مدنی و اجتماعی آن تأثیرات آمریکا را پذیرفته بودند. اما  در هیچ یک از برنامه های Burnham بازسازی شهر و محله های  فقیر نشین مانیل که همواره در معرض آتش سوزی و بیماری های واگیردار بودند گنجانده نشده بود. [۴۸] جمعیت مانیل تا سال ۱۹۳۹ میلادی تقریباً به یک میلیون نفر رسید که بیش از برنامه های پیش بینی شده " برنهام" بود. [ ۴۹]

در همین حال ، فیلیپینی ها هنوز آرزوی استقلال را داشتند و دنباله آنچه در جنگ فیلیپین و آمریکا و در میدان جنگ برای آن جنگیده بودند را در سیاست جستجو کردند، زیرا آمریکایی ها انتخابات را برای مناصب دولت محلی فیلیپینی ها گشودند. پس از آن ، به تدریج نمایندگی قانونگذاری ملی آغاز شد ، با شروع مجلس فیلیپین (یا مجلس عوام) در سال ۱۹۰۷ میلادی ، که به طور منظم در ساختمان Ayuntamiento در Intramuros تشکیل جلسه می داد کار شروع شد.زمانی که قانون جونز در سال ۱۹۱۶ میلادی تعهد استقلال نهایی آمریکا به فیلیپین را داد، این قانون منجر به ایجاد مراکز قانونگذاری کاملاً فیلیپینی متشکل از سنای فیلیپین و مجلس نمایندگان شد. در سال ۱۹۲۶میلادی، مراکز  قانونگذاری توسعه یافتند.

ساختمان قدیمی قانونگذاری حدود سالهای  ۱۹۳۰میلادی (عکس از موزه کتابخانه کاخ ریاست جمهوری)

طرح " دانیل برهام" برای پارک لونه تا ( پارک ریزال فعلی ) - آرشیو روزنامه جمهوری فیلیپین

مانیل در ۱۵ نوامبر  میلادی ۱۹۳۵ پس از انتخاب " مانوئل ال. کوزون " رئیس وقت مجلس سنا ، به سمت رئیس جمهور ، پایتخت جمهوری فیلیپین برگزیده شد که در آن زمان جزو کشورهای مشترک المنافع آمریکا بود.، حکومت  ده ساله انتقالی که با اوج تلاش ها برای دستیابی به یک جدول زمانی مشخص برای خروج از حاکمیت آمریکا در نظر گرفته شده بود.

مانیل در طول جنگ جهانی دوم:

" مانوئل ال. کوزون"  رئیس جمهور وقت فیلیپین در حال بهبودی از بیماری در شهر کوهستانی " بگیو" بود که  " جورج وارگاس" وزیر دربار آنزمان - در ساعت ۳ صبح ۸ دسامبر ۱۹۴۱ میلادی به وقت مانیل خبر حمله نیروهای امپراتوری ژاپن به بندر " پرل هاربر" را  در هاوایی به او داد. ساعت ۶:۲۰ صبح هواپیماهای ژاپنی به شهر داوائو واقع در جنوب فیلیپین حمله و در ساعت ۸:۳۰ صبح ، شهر های " بگیو"، " توگی کارائو" و استان " تارلاک" به طور همزمان بمباران شدند و ارتش ژاپن فرودگاه های " زامبالس" ، " کلارک فیلد" واقع در استان  " پامپانگا"  و " فورت مک کینلی" در حومه مانیل را بمباران و نیروی زمینی ژاپن وارد جنگ شده و هواپیماهای مستقر آمریکایی در نقاط مختلف از میان رفتند و ناوگان نیروی دریایی آمریکا مستقر در فیلیپین نیز آسیب زیادی دید و مردم زیادی به نقاط امن تر فرار کردند. [۵۰]

در ۲۴ دسامبر ۱۹۴۱ میلادی ، فرماندهی عالی USAFFE و کابینه جنگ مشترک المنافع به جزیره " کوری هیدور" واقع در مجاورت خلیج مانیل عقب نشینی کردند. در تاریخ ۲۶ دسامبر ۱۹۴۱ میلادی، فیلد مارشال " داگلاس مک آرتور" فرمانده متفقین در اقیانوس آرام مانیل در راستای تلاش برای جلوگیری از خسارات بیشتر به شهر و غیر نظامیان اعلام کرد تا کلیه تأسیسات نظامی در مانیل برچیده و تنها پلیس محلی برای برقراری نظم در شهر باقی بمانند. ژاپنی ها این نکته را نادیده گرفته و همچنان به  بمباران شهر که عامل ایجاد آتش سوزی های مهیبی شد ادامه دادند. [۵۱] واحدهای نظامی  به شهر Bataan در نزدیکی جزیره کروهیدور نقل مکان کردند و دولت در آخرین تلاش برای دفاع از خلیج مانیل در حالی که منتظر نیروهای کمکی بود که هرگز نیامدند ، به جزیره Corregidor  نقل مکان کرد.

در اول ژانویه سال ۱۹۴۲ میلادی ، رئیس جمهور وقت فیلیپین  مستقر در Corregidor ، دستور اجرایی شماره  ۴۰۰  را مبنی بر تبدیل شدن شهر مانیل به مانیل بزرگ صادر نمود اما شهر همچنان در ناآرامی و کمبود امکانات زندگی می سوخت. [۵۲] روز بعد از صدور دستور رئیس جمهور وقت فیلیپین، نیروهای امپراطوری ژاپن شهر را بدون مقاومت اشغال و در همان روز اداره امور نظامی ژاپن را در مانیل و سایر استانهای اشغالی به اجرا گذاشتند.

کاریکاتوری از هنرمند فیلیپینی Severino Marcelo که زندگی مردم شهر را در زمان اشغال ژاپن به تصویر کشیده است(عکس از موزه و کتابخانه ریاست جمهوری)

شهر مانیل تا زمان " نبرد مانیل" در سال  ۱۹۴۵میلادی که از ۳ فوریه تا ۳ مارس به طول کشید تحت کنترل ژاپن باقی ماند و این امر باعث بروز ویرانی های بیشتر شهر شد. نبردی که توسط نیروهای مشترک چریک های فیلیپینی و ارتش ایالات متحده علیه نیروهای امپراطوری ژاپن انجام شد ، شهر را با خاک یکسان کرد. حداقل صد هزار مرد ، زن و کودک جان خود را از دست دادند. میراث های معماری آن زمان به آوار تبدیل شدند ، لذا مانیل پس از ورشو در لهستان ، دومین پایتخت ویران شده متفقین در جنگ جهانی دوم شد، به طوریکه  " ویلیام منچستر" ، مورخ و نویسنده " سزار آمریکایی" می نویسد:

"ویرانی مانیل یکی از فاجعه های بزرگ جنگ جهانی دوم بود و در میان پایتخت های متفقین در آن سالهای جنگ ، فقط ورشو بود که بیشتر از مانیل ویران گشت. هفتاد درصد تاسیسات ، ۷۵ درصد کارخانه ها ، ۸۰ درصد مناطق مسکونی و ۱۰۰ درصد مناطق تجاری مانیل ویران شدند. [۵۳]

مستند ویدئویی "آزادی: نبرد مانیل" ، با مجوز از دفتر توسعه ارتباطات و برنامه ریزی استراتژیک کاخ ریاست جمهوری

یک نقشه سه بعدی بصری از تخریب شهر در طول نبرد مانیل توسط هنرمند فیلیپینی Rodolfo Y. Ragodon  تهیه شد که ویرانی های شهر را در سال ۱۹۴۵ میلادی نمایش می دهد. (مجله Sunday Times مورخ ۲۳ آوریل  ۱۹۶۷میلادی- عکس از موزه و کتابخانه ریاست جمهوری)

سرانجام دولت غیر نظامی در ۲۷ فوریه ۱۹۴۵ میلادی ، در یک مراسم رسمی در کاخ مالاکائان ، توسط فیلد مارشال MacArthur به رئیس جمهور , وقت فیلیپین " سرجیو اوسمه نیا" تحویل داده  شد.

مانیل پس از جنگ جهانی دوم:

مانیل پس از جنگ ، وظیفه دشوار بازسازی را بر عهده گرفت و ساختمانهای مهم دولتی به آرامی بازسازی شدند. در همین حال ، اینتراموروس تا مدتها در ویرانی باقی ماند، زیرا این محله قدیمی و  تاریخی گرفتار چانه زنی این و آن  سیاستمداران بود و کلیسا نیز در این بهم ریختگی سهمی داشت. بعدها ساختمانهای مهم آن نیز مجددا با بی توجهی به قوانین ساخت و ساز مدرن ، پیرو معماری سنتی اسپانیا ساخته شدند. دیوارهای باقیمانده Intramuros نیز برای سازه های جدید در نظر گرفته شدند. انستیتو ملی تاریخی (اکنون کمیسیون ملی تاریخ فیلیپین)در سال ۱۹۶۶ میلادی، در تلاش برای بازسازی مانیل تاریخی ، با کمک کمیته ترمیم Intramuros و کمیته بانوان نیروهای مسلح ، مرمت دیوارهای Intramuros را انجام داد. در سال ۱۹۷۹ میلادی نیز " فردیناند مارکوس"  رئیس جمهور  وقت فیلیپین فرمان ریاست جمهوری ۱۶۱۶ را صادر و اینتراموروس را به عنوان یک بنای تاریخی و فرهنگی تثبیت نمود.[۵۴]

دیوارهای خارجی " سن دیه گو" به عنوان بخشی از اینتراموروس در هنگام مرمت آن در سال ۱۹۸۰ میلادی

وضعیت مانیل نیز پس از جنگ تغییر کرد. در ۱۷ ژوئیه ۱۹۴۸ میلادی، رئیس جمهور وقت " الپیدیو گیرینو" قانون جمهوری شماره ۳۳۳ را امضا کرد ، که طبق برنامه ریزی اولیه که توسط پرزیدنت " کی زون" مطرح شده بود پایتخت از مانیل به " کی زون سیتی" که در آن زمان در حومه مانیل قرار داشت نقل مکان نمود. البته بعدها مجددا مانیل پایتخت اعلام شد و اینک کی زون سیتی بعنوان بزرگترین شهر کلان شهر مانیل است.

در سال ۱۹۴۹ میلادی، به موجب قانون جمهوری شماره ۴۰۹شهردار مانیل ، که قبلاً با انتصاب رئیس جمهور برگزیده می شد، انتخابی شد. اولین انتخابات شهرداری مانیل در سال ۱۹۵۱ میلادی برگزار و " آرسنیو لاکسون" ، نماینده کنگره منطقه ۲ ، در نظرسنجی ها پیروز شد. Plaza Miranda یکی ار میدانهای معروف مانیل پس از جنگ دوم نیز به نقطه کانونی نمادین دموکراسی در فیلیپین واقع در منطقه " کیاپو" تبدیل شد. میدانی که در مقابل کلیسای Quiapo واقع شده و کمی بیش از یک کیلومتر از کاخ رئیس جمهور فاصله داشت. Plaza Miranda به بزرگترین مکانی تبدیل شد که تجمع کنندگان می توانستند از نظر فیزیکی به محل سکونت رئیس اجرایی کشور یعنی رئیس جمهور نزدیک شوند ، چه در حمایت وفادارانه و چه در تقبیح او. سرانجام این میدان با بمب گذاری خونین سال ۱۹۷۱ میلادی تقریبا  اهمیت خود را از دست داد.

در ۷ نوامبر ۱۹۷۵ میلادی ، مارکوس  رئیس جمهور وقت ، متروپولیتن مانیل را بر اساس فرمان شماره ۸۲۴ ریاست جمهوری ، تاسیس کرد و شهر مانیل بزرگ تکمیل گردید. مترو مانیل در حال حاضر شامل شهرهای مانیل ، کیزون سیتی (پایتخت کشور در آن زمان) ، پاسای ، کالوکان ، ماکاتی (سن پدرو در ماکاتی سابق) ، ماندالویونگ ، سان هوان ، لاس پیناس ، مالابون ، ناوتاس ، پاسیگ ، پاتروس ، پاراناکا ، ماریکینا ، مونتینلوپا ، و تاگیگ و والنزوئلا  که جمعا قریب ۱۲ میلیون جمعیت دارد ، تقسیم بندی می شود و طبق فرمان ۹۴۰ ریاست جمهوری بعنوان پایتخت فیلیپین محسوب می شود.

*کتابشناسی - فهرست کتب

سند بانکوف ، گِرگ ، اووه لوبکن و جوردن ، شهرهای قابل اشتعال: درهم ریختگی شهری و ساخت دنیای مدرن. مدیسون ، انتشارات دانشگاه ویسکانسین ، ۲۰۱۲ میلادی

بلر ، اِما هلن و جیمز الکساندر رابرتسون ، جزایر فیلیپین ، ۱۴۹۳-۱۸۰۳ جلد سوم ، ۱۵۶۹-۱۵۷۶ ، http://www.gutenberg.org/files/۱۳۶۱۶/۱۳۶۱۶-h/۱۳۶۱۶-h.htm.

بلانت ، جیمز اچ. ، اشغال آمریکایی فیلیپین ۱۸۹۸/۱۹۱۲. مانیل: شرکت انتشارات خورشید ، ۱۹۹۱ میلادی

Comision de la Flora y Estadistica Forestal ، Memoria descriptiva de la provincia de Manila ، قابل دسترسی در ۱۸ ژوئن ۲۰۱۵ میلادی                                                                                           https://archive.org/stream/memoriadescript۰۰ugalgoog#page/n۲۲/mode/۲up

ماهی ، شرلی ، گالن های مانیل-آکاپولکو: کشتی های گنج اقیانوس آرام. میلتون کینز ، انگلستان: خانه نویسندگان ، ۲۰۱۱ میلادی

Gatbonton ، Esperanza B. ، Intramuros: راهنمای تاریخی مانیل: اداره Intramuros ، ۱۹۸۰. میلادی

لگاردا جونیور ، بنیتو ، تپه های سامپالوک: اقدامات آغازین جنگ فیلیپین و آمریکا ، ۴-۵ فوریه ۱۸۹۹ Makati City: The Bookmark، Inc. ۲۰۰۱.

لین ، برایان مک آلیستر ، جنگ فیلیپین ۱۸۹۹-۱۹۰۲. لارنس ، کس: انتشارات دانشگاه کانزاس ، ۲۰۰۰ میلادی

منچستر ، ویلیام ، سزار آمریکایی: داگلاس مک آرتور ، ۱۸۸۰-۱۹۶۴. نیویورک: گروه کتاب Hatchette ، ۱۹۷۸. میلادی

موسسه ملی تاریخ ، ۱۲ ژوئن  میلادی۱۸۹۸ و سایر اسناد مرتبط با مانیل: موسسه ملی تاریخ ، ۲۰۰۹ میلادی

Quezon ، Manuel L. III ، Paulo Alcazaren و Jeremy Barns ، کاخ Malacañan: تاریخ رسمی مصور. مانیل: انتشارات استودیو ۲۰۰۵ میلادی.

اسکات ، ویلیام هنری ، بارانگای: فرهنگ و جامعه فیلیپین قرن شانزدهم. Quezon City: دانشگاه آته نئو مانیل ،    ۱۹۹۴میلادی

Shammas ، Carole ، سرمایه گذاری در محیط مدرن ساخته شده اروپایی ها ، آسیایی ها ، مهاجران و جوامع بومی. لیدن بریل ، ۲۰۱۲ میلادی

تورس ، کریستینا اوانجلیستا. آمریکایی شدن مانیل ، ۱۸۹۸-۱۹۲۱. Quezon City: انتشارات دانشگاه فیلیپین ، ۲۰۱۰ میلادی

تورس ، خوزه ویکتور ز. ، سیوداد مورادا: پیاده روی در داخل اینتراموروهای تاریخی مانیل: اداره اینتاموروس ، انتشارات Vibal ، ۲۰۰۵ میلادی

تراسک ، دیوید اف ، جنگ با اسپانیا در سال ۱۸۹۸ - لینکلن ، نیویورک: انتشارات دانشگاه نبراسکا ، ۱۹۸۱ میلادی

سازمان ملل ، رشد جمعیت و سیاست ها در شهرهای بزرگ. نیویورک: سازمان ملل ، ۱۹۸۶. دسترسی در ۲۳ ژوئن ۲۰۱۵ میلادی ، http://esa.un.org/unpd/wup/Archive/Files/۱۹۸۶_Manila.pdf.

پی نوشت ها و سائر منابع

 [۱] طبق گفته باستان شناس ، لورا یونکر سیاست ، اصطلاحی عمومی است که در مورد سلسله مراتب سیاسی ، روابط تجاری و اتحاد در مورد واحدهای سیاسی در جنوب شرقی آسیا با پیچیدگی های مختلف به کار می رود. این اصطلاح را می توان برای پادشاهی های بزرگ یا پیچیده تر مانند پادشاهی کشور ها هم به کار برد. مورخان عمدتا اتفاق نظر دارند که سیاستمداران مانیل قبل از دوره استعمار به صورت قبیله ای بودند.

[۲] نیک هواکوئین، "مانیل دیگر" ، از Rappler.com ، قابل دسترسی در ۲۲ ژوئن ۲۰۱۵ ، http://www.rappler.com/life-and-style/۳۱۸۶۳-the-other- مانیل

[۳] http://opinion.inquirer.net/inquireropinion/columns/view/۲۰۰۸۰۶۲۵-۱۴۴۵۸۷/Pre-Spanish-Manila

[۴] خوزه ویکتور ز. تورس ، سیوداد مورادا: پیاده روی در میان اینتراموروهای تاریخی (مانیل: اداره اینتراموروس ، انتشارات ویبال ،  ۲۰۰۵) ، ص. ۳

[۵] ویلیام هنری اسکات ، بارانگای: فرهنگ و جامعه فیلیپین قرن شانزدهم (شهر کی زون: دانشگاه آته نئو مانیل ، ۱۹۹۴) ، ص. ۲۰۷

[۶] ویلیام هنری اسکات ، بارانگای: فرهنگ و جامعه فیلیپین قرن شانزدهم (شهر کی زون: دانشگاه آته نئو مانیل ، ۱۹۹۴) ، ص. ۱۹۲

[۷] خوزه ویکتور ز. تورس ، سیوداد مورادا: پیاده روی در داخل اینورامورهای تاریخی (مانیل: اداره اینتراموروس ، انتشارات ویبال ، ۲۰۰۵) ، ص. ۴

[۸] اما هلن بلر و جیمز الکساندر رابرتسون ، جزایر فیلیپین ، ۱۴۹۳-۱۸۰۳ جلد سوم ، ۱۵۶۹-۱۵۷۶ ، http://www.gutenberg.org/files/۱۳۶۱۶/۱۳۶۱۶-h/۱۳۶۱۶-h.htm.

[۹] اما هلن بلر و جیمز الکساندر رابرتسون ، جزایر فیلیپین جلد سوم ، (اوهایو: آرتور اچ. شرکت کلارک ، ۱۹۰۳) ، ص. ۱۵۴

[۱۰] خوزه ویکتور ز. تورس ، سیوداد مورادا: پیاده روی در داخل اینترامورهای تاریخی (مانیل: اداره اینتراموروس ، انتشارات ویبال ، ۲۰۰۵) ، ص. ۴

[۱۱] خوزه ویکتور ز. تورس ، سیوداد مورادا: پیاده روی در داخل اینتزامورهای تاریخی (مانیل: اداره اینتراموروس ، انتشارات ویبال ، ۲۰۰۵) ، ص. ۵

[۱۲] خوزه ویکتور ز. تورس ، سیوداد مورادا: پیاده روی در میان اینتاموروهای تاریخی (مانیل: اداره اینتاموروس ، انتشارات ویبال ، ۲۰۰۵) ، ص. ۵

[۱۳] Greg Bankoff ، "A Tale of Two City: The Pyro-Seismic Morphology of the  قرن نوزدهم مانیل" ، in Flammable Cities: Aglagiation Urban and the Making of the Modern Modern، edited by Greg Bankoff، Uwe Lübken، and Jordan Sand (مدیسون ، انتشارات دانشگاه ویسکانسین ، ۲۰۱۲) ، ص. ۱۷۲

[۱۴] شرلی فیش ، گالن های مانیل-آکاپولکو: کشتی های گنج اقیانوس آرام (میلتون کینز: نویسنده خانه انگلیس ، ۲۰۱۱) ، ص. ۱۸۹

[۱۵] خوزه ویکتور ز. تورس ، سیوداد مورادا: پیاده روی در داخل اینترامورهای تاریخی (مانیل: اداره اینتراموروس ، انتشارات ویبال ، ۲۰۰۵) ، ص. ۶

[۱۶] مانوئل ال. کوزون سوم ، پائولو آلکازارن و جرمی بارنز ، کاخ مالاکائان: تاریخ رسمی مصور (مانیل: انتشارات استودیو ۵ ، ۲۰۰۵) ، ص. ۳۴-۳۵.

[۱۷] کیوکو یاماگوچی ، "معماری فیلیپین اسپانیا و محدودیت های امپراتوری" ، در سرمایه گذاری در اوایل دوران مدرن: اروپایی ها ، آسیایی ها ، مهاجران و جوامع بومی ، ویرایش شده توسط کارول شماس (لیدن: بریل ، ۲۰۱۲) ، پ. ۱۳۲-۱۳۳.

[۱۸] خوزه ویکتور ز. تورس ، سیوداد مورادا: پیاده روی در داخل اینترامورهای تاریخی (مانیل: اداره اینتراموروس ، انتشارات ویبال ، ۲۰۰۵) ، ص. ۷

[۱۹] خوزه ویکتور ز. تورس ، سیوداد مورادا: پیاده روی در داخل اینترامورهای تاریخی (مانیل: اداره اینتراموروس ، انتشارات ویبال ، ۲۰۰۵) ، ص. ۱

[۲۰] https://archive.org/stream/memoriadescript۰۰ugalgoog#page/n۲۲/mode/۲up

[۲۱] دراپر در سال ۱۷۶۲ سرهنگ بُود http://www.kronoskaf.com/syw/index.php؟title=۱۷۶۲ British_expedition_against_Manila

[۲۲] http://malacanang.gov.ph/the-british-conquest-of-manila/

[۲۳] Milagros C. Guerrero و دیگران ، "Balintawak:  ( فریاد انقلاب سراسری)The Cry for a Nationwide Revolution،" Sulyap Kultura ۲ (۱۹۹۶): ۱۳-۲۱. بازیابی شده در ۲۶ مه ۲۰۱۴ از http://www.ncca.gov .ph / درمورد فرهنگ و هنرها / مقالات در cna / مقاله. php؟ i = ۵۹

[۲۴] جیم ریچاردسون ، نور آزادی: اسناد و مطالعات مربوط به کاتیپونان ، ۱۸۹۷-۱۸۹۷ (مانیل: انتشارات دانشگاه آته نئو مانیل ، ۲۰۱۳) ، ص. ۲۶۳

[۲۵] Pedro S. de Achutegui and Miguel A. Bernad، Aguinaldo and the Revolution of ۱۸۹۶، (Quezon City: Ateneo de Manila University Press، ۱۹۷۲)، p. ۱۳ ( آگی نالدو و انقلاب ۱۸۹۶ میلادی)

[۲۶] دیوید اف تراسک ، جنگ با اسپانیا در سال ۱۸۹۸ میلادی (لینکلن ، نیویورک: انتشارات دانشگاه نبراسکا ، ۱۹۸۱) ، ص. ۵۷

[۲۷] مانوئل ال. کی زون سوم ، پائولو آلکازارن و همکاران ، کاخ Malacañan: The Official Illustrated History، (Makati: Studio ۵ Publishing، Inc.، ۲۰۰۵)، p. ۱۰۳

[۲۸] جیمز اچ بلانت ، اشغال آمریکایی فیلیپین ۱۸۹۸/۱۹۱۲ (مانیل: شرکت انتشارات خورشیدی ، ۱۹۹۱) ، ص. ۱

[۲۹]  موسسه ملی تاریخی ، ۱۲ ژوئن ۱۸۹۸ و سایر اسناد مرتبط (مانیل:مو سسه ملی تاریخ ، ۲۰۰۹) ، ص. ۳۱

[۳۰] برایان مک آلیستر لین ، جنگ فیلیپین ۱۸۹۹-۱۹۰۲ (لارنس ، کس: انتشارات دانشگاه کانزاس ، ۲۰۰۰) ، ص. ۲۳

[۳۱] جیمز اچ بلانت ، اشغال آمریکایی فیلیپین ۱۸۹۸/۱۹۱۲ (مانیل: شرکت انتشارات خورشید ، ۱۹۹۱) ، ص. ۸۳-۸۵؛ برایان مک آلیستر لین ، جنگ فیلیپین ۱۸۹۹-۱۹۰۲ (لارنس ، ک. اس: انتشارات دانشگاه کانزاس ،  میلادی ۲۰۰۰) ، ص. ۲۴

[۳۲] برایان مک آلیستر لین ، جنگ فیلیپین ۱۸۹۹-۱۹۰۲ (لارنس ، کس: انتشارات دانشگاه کانزاس ، ۲۰۰۰) ، ص. ۲۴-۲۵

[۳۳] بنیتو لگاردا جونیور ، تپه های سامپالوک: اقدامات آغازین جنگ فیلیپین و آمریکا ، ۴ و ۵ فوریه ۱۸۹۹ ، (Makati City: The Bookmark، Inc.، ۲۰۰۱) ، ص. ۴۳-۴۷.

[۳۴] کمیسیون فیلیپین ایالات متحده ، "قانونی برای ادغام شهر مانیل ، مصوبه توسط کمیسیون ایالات متحده فیلیپین ، ۳۱ ژوئیه ۱۹۰۱" ، قابل دسترسی در ۲۲ ژوئن ۲۰۱۵ ، https://archive.org/details/acttoincorporate۰۰manirich

[۳۵] کریستینا اوانجلیستا تورس ، آمریکایی شدن مانیل ، ۱۸۹۸-۱۹۲۱ (شهر کیزون: انتشارات دانشگاه فیلیپین ، ۲۰۱۰) ، ص. ۵۰-۵۲.

[۳۶] خوزه ویکتور ز. تورس ، سیوداد مورادا: پیاده روی در داخل اینترامورهای تاریخی (مانیل: اداره اینتراموروس ، انتشارات ویبال ، ۲۰۰۵) ، ص. ۱۱؛ کریستینا اوانجلیستا تورس ، آمریکایی شدن مانیل ، ۱۸۹۸-۱۹۲۱ (شهر کیزون: مطبوعات دانشگاه فیلیپین ، ۲۰۱۰) ، ص. ۵۲

[۳۷] کریستینا اوانجلیستا تورس ، آمریکایی شدن مانیل ، ۱۹۲۱-۱۸۹۸ (شهر کی زون: مطبوعات دانشگاه فیلیپین ، ۲۰۱۰) ، ص. ۷۸-۷۸.

[۳۸] https://archive.org/stream/acttoincorporate۰۰manirich/acttoincorporate۰۰manirich_djvu.txt

[۳۹] کریستینا اوانجلیستا تورس ، آمریکایی شدن مانیل ، ۱۹۲۱-۱۸۹۸ (شهر کی زون: مطبوعات دانشگاه فیلیپین ، ۲۰۱۰) ، ص. ۵۲

[۴۰] مانوئل ال. کیزون سوم ، "نمای طولانی: هدیه ناکپیل به ملت" ، به نقل از کتاب کارمن ناکپیل من ، خودم در جای دیگر ، قابل دسترسی در ۲۳ ژوئن ۲۰۱۵ ، http://www.quezon.ph/۲۰۰۶/۱۲ / ۲۸ / نمای طولانی-nakpils-هدیه-به-ملت /

[۴۱] کریستینا اوانجلیستا تورس ، آمریکایی شدن مانیل ، ۱۹۲۱-۱۸۹۸ (شهر کی زون: مطبوعات دانشگاه فیلیپین ، ۲۰۱۰) ، ص. ۵۶

[۴۲] کریستینا اوانجلیستا تورس ، آمریکایی شدن مانیل ، ۱۹۲۱-۱۸۹۸ (شهر کی زون: مطبوعات دانشگاه فیلیپین ، ۲۰۱۰) ، ص. ۵۹

[۴۳] کریستینا اوانجلیستا تورس ، آمریکایی شدن مانیل ، ۱۸۹۸-۱۹۲۱ (شهر کی زون: مطبوعات دانشگاه فیلیپین ، ۲۰۱۰) ، ص. ۵۹

[۴۴] پائولو آلکازارن ، "نقشه ای برای روح شهر" ، از مرکز فیلیپین برای روزنامه نگاری تحقیقی ، قابل دسترسی در ۲۳ ژوئن ۲۰۱۵ ، http://pcij.org/imag/Yearend۲۰۰۴/city.html

[۴۵] کریستینا اوانجلیستا تورس ، آمریکایی شدن مانیل ، ۱۹۱۹ - ۱۸۹۸ (شهر کی زون: انتشارات دانشگاه فیلیپین ، ۲۰۱۰) ، ص. ۶۴

[۴۶] https://archive.org/stream/actsphilippinec۰۰unkngoog/actsphilippinec۰۰unkngoog_djvu.txt

[۴۷] کریستینا اوانجلیستا تورس ، آمریکایی شدن مانیل ، ۱۸۹۸-۱۹۲۱ (شهر کی زون: انتشارات دانشگاه فیلیپین ، ۲۰۱۰) ، ص. ۶۶-۶۷.

[۴۸] ​​کریستینا اوانجلیستا تورس ، آمریکایی شدن مانیل ، ۱۸۹۸-۱۹۲۱ (شهر کی زون: انتشارات دانشگاه فیلیپین ، ۲۰۱۰) ، ص. ۷۰-۷۱.

[۴۹] سازمان ملل ، رشد جمعیت و سیاست ها در شهرهای بزرگ ، (نیویورک: سازمان ملل ، ۱۹۸۶) ، ص. ۳. ، قابل دسترسی در ۲۳ ژوئن ۲۰۱۵ ، http://esa.un.org/unpd/wup/Archive/Files/۱۹۸۶_Manila.pdf.

[۵۰] فرناندو سانتیاگو جونیور ، "مطالعه مقدماتی تاریخ Pandacan ، مانیل ، در طول جنگ جهانی دوم ، ۱۹۴۱-۱۹۴۵" ، مانیل: مطالعه در فرهنگ و سنت های شهری ، چاپ. برناردیتا چرچیل و خوزه ویکتور تورس ، (مانیل: کمیسیون ملی فرهنگ و هنر ، ۲۰۰۷) ، ص. ۱۰۱

[۵۱] http://trove.nla.gov.au/ndp/del/article/۵۹۱۶۳۲۷۶

[۵۲] فرناندو سانتیاگو جونیور ، "مطالعه مقدماتی تاریخ Pandacan ، مانیل ، در طول جنگ جهانی دوم ، ۱۹۴۱-۱۹۴۵" ، مانیل: مطالعات در فرهنگ و سنت های شهری ، چاپ. برناردیتا چرچیل و خوزه ویکتور تورس ، (مانیل: کمیسیون ملی فرهنگ و هنر ، ۲۰۰۷) ، ص. ۱۰۷-۱۰۹.

[۵۳] ویلیام منچستر ، سزار آمریکایی: داگلاس مک آرتور ، ۱۹۶۴-۱۸۸۰ ، (نیویورک: گروه کتاب هچت ، ۱۹۷۸) ، ص. ۸۰۵

[۵۴] Esperanza Bunag Gatbonton ، Intramuros: یک راهنمای تاریخی ، (مانیل: اداره Intramuros ، ۱۹۸۰) ، ۸.

                    *************************************