در این گزارش نگاهی داریم به حضور زبان فارسی در کشور اسپانیا و مسیری که این زبان در حدود نیم قرن گذشته سپری کرده است. در بخش اول مروری کرده ایم بر تاریخچه فارسی در اسپانیا از نخستین روزهای شکل گیری دوره های آموزش زبان تا امروز. سپس به مراکزی که امروز در آموزش زبان فارسی فعال اند پرداخته ایم و در نهایت بخشی را نیز به آسیب شناسی این روند و کمبودها و مشکلات کار اختصاص داده ایم. در بخش ضمیمه نیز افراد فعال در امر آموزش فارسی در اسپانیا در حال حاضر در جدولی به اختصار معرفی شده اند.    

1.تاریخچه

اولین قدم­ها برای آموزش زبان فارسی در دانشگاه­های  اسپانیا در دانشگاه آئوتونومای مادرید در سال 1975 میلادی برداشته شد. در آن زمان مؤسسه ­ای به نام Instituto de Estudios Orientales y Africanos (مؤسسۀ مطالعات شرقی و آفریقایی) آغاز به کار نمود که در تأسیس آن، انجمن خاورشناسان اسپانیا نقش عمده­ای داشته است. در آن مؤسسه، زبان فارسی در کنار دیگر زبان­های زنده جهان از قبیل ترکی، روسی، ژاپنی و ... تدریس می ­شد. آن زمان تدریس زبان فارسی به­ عهده استادانی بوده که از ایران اعزام می ­شده­ اند و حتی خود دولت ایران حقوق آنها را پرداخت می­کرده است.کمی پس از آن و در همان دانشگاه، زبان فارسی بخشی از برنامه درسی- درس اختیاری- مطالعات زبان عربی و اسلام ­شناسی قرار گرفت.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی در دو دهه اخیر، تعدادی از استادان زبان فارسی مانند دکتر میر جلال‌الدین کزازی، دکتر میردامادی، خانم دکتر مهری باقری و دکتر محمد غلام از سوی وزارت علوم ایران در دانشگاه بارسلون به تدریس زبان فارسی پرداخته­اند.

از میان اسپانیولی ها، پیشگام آموزش زبان فارسی در اسپانیا خواکین رودریگز ورگاس[1]  است، فردی که در دهۀ 80 میلادی به صورت خودآموز موفق به فراگیری زبان فارسی می­ شود و بعد، بدون هیچگونه حمایتی از طرف نهادهای ایرانی، ولی با کمک مالی ریاست دانشکدۀ زبانشناسی دانشگاه سویل، در دهۀ 90 در این دانشگاه به تدریس زبان فارسی مبادرت می­ورزد و سال­ها زبان فارسی را در این دانشگاه تدریس می ­نماید (از 1996 تا 2004). او با تلاش تحسین­برانگیز، تبدیل به یکی از مترجمان توانا می­شود و آثار مهمی چون «گلستان سعدی»، «جوامع الحکایات عوفی»، «قابوسنامه»  و غیره، و از ادبیات معاصر، آثاری چون «سو وشون» سیمین دانشور و ... را ترجمه می­ کند. او در سال 2017  نیز بابت ترجمه اسرار التوحید فی مقامات ابو سعید ابوالخیر برنده جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران شد. آقای رودریگز از سال 2009 تا کنون در استخدام رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در اسپانیا قرار دارد و کلاس های آموزش فارسی در این مرکز را مدیریت می کند.

در دانشگاه های دیگر اسپانیا که در آنها کلاس زبان فارسی برگزار می شود باید از  دانشگاه­های کمپلوتنسه (آقای سعید هوشنگی) ، بارسلونا (خانم بهجت مهدوی)، سالامانکا (خانم نازیا بارانی)، آلیکانته (آقای خوسه فرانسیسکو کوتیاس فرر[2]) و ویگو (خانم مینا شایان) نام برد که آموزش این زبان را به ­عنوان واحدهای اختیاری و یا زبان دوم در برنامۀ دانشگاهی خود قرار داده اند. در دانشگاه آئتونومای مادرید نیز زبان فارسی همچنان واحد اختیاری می باشد و خانم نادره فرزام نیا تدریس آن را بر عهده دارد. از میان دانشگاه های ذکر شده دانشگاه های بارسلونا و ویگو در چارچوب توافقات دوجانبه با رایزنی فرهنگی ایران فعالیت می کنند.

در زمینۀ آموزش زبان فارسی به علاقه­ مندان، تا سال 1389 کلاس­های آزاد، چه برای افراد غیر ایرانی و چه فرزندان ایرانیان مقیم وجود نداشت تا اینکه به همت رایزنی فرهنگی، این کلاس­ها ابتدا در مادرید و سپس در خانه آسیا (Casa Asia) راه اندازی شد. این کلاسها در خود رایزنی فرهنگی برگزار می شود و تا کنون به تدریس تا سطح B3  رسیده است (برای هر سطح 60 ساعت کلاس در نظر گرفته شده است). سالهای 2020 و 2021، علیرغم بیماری همه گیر کرونا هر سال بیشتر از 40 نفر در کلاس های رایزنی فرهنگی که در سال 2020 به صورت آنلاین برگزار می شده ثبت نام کرده اند. ولی متأسفانه در سال 2022 و 2023 تعداد ثبت نامی ها افت عظیمی کرده به طوری که امسال جمعا فقط 13 نفر ثبت نام کردند و حتی سطح N برگزار نشده است، که این سابقه ندارد. دلیل این افت را نمی دانیم ولی انگار یک رابطه مستقیم با پاندمی کرونا زیرا پدیده همگانی است.  از سال 2017 (سال 1396) با توافق رایزنی و مرکز خانه آسیا در مادرید، کلاس های زبان فارسی در این مرکز (شعبه مادرید) برگزار می شود.

 از دستاوردهای مهم در حوزۀ زبان فارسی در بارسلونا، امضاء توافقنامه با دانشگاه بارسلونا در سال 1389 بود که منجر به احیاء و راه ­اندازی مجدد زبان فارسی در این شهر شد، آن هم نه در انستیتوی خاور نزدیک که زبان­های غیر متداول و باستانی تدریس می­شود، بلکه در انستیتوی زبان­های مدرن و در کنار 15 زبان زندۀ دیگرجهان. متأسفانه، از سال2020 تا کنون، بدلیل پاندمی این کلاسها برگزار نشده اند و در سال تحصیلی (2023/24) هم باز بدلیل اینکه فقط یک نفر ثبت نام کرد، دوره زبان فارسی لغو شد.

با اقدامات به عمل آمده به ویژه با راه­اندازی کلاس­های آزاد برای علاقه­مندان به زبان توسط رایزنی فرهنگی، تعداد فارسی ­آموزان بین سال­های 1389 تا کنون از مجموع فراگیران در طول دو دهۀ قبل از آن فراتر رفت. در حال حاضر تدریس در کلاسهای رایزنی به عهدۀ آقای خواکین رودریگز ورگاس و خانم فاطمه تفرشی می باشد.

2.زبان فارسی در مراکز آموزشی و تحقیقاتی

در این بخش ابتدا دوره های آموزش فارسی در دانشگاه ها را مرور کرده ایم و سپس به دیگر مراکز آموزشی و نیز مدارس پرداخته ایم تا تصویری کلی از فعالیت های مربوط به زبان فارسی در کشور اسپانیا ترسیم گردد.

2.1 دانشگاه ها:

• دانشگاه آلیکانته

در دپارتمان مطالعات عرب و اسلام این دانشگاه، از سال2001 در محل دانشکده زبان و ادبیات، واحد اختیاری زبان فارسی به مدت دو ترم در سال دایر است و نام استاد، آقای خوسه کوتیاس فرر می باشد. تعداد ساعات آموزش در هفته 6 ساعت آموزش حضوری است. در حال حاضر رایزنی با این دپارتمان رابطۀ چندانی ندارد، اگر چه استاد آن گاهی با رایزنی برای اجرای برنامۀ فرهنگی همکاری می کند.

• دانشگاه آئوتونومای مادرید

در دپارتمان مطالعات عرب و اسلام این دانشگاه، از سال 1989 در محل دانشکده زبان و ادبیات، واحد اختیاری زبان فارسی به مدت دو ترم در سال دایر است و نام استاد، خانم دکتر نادره فرزام نیا است. تعداد ساعات آموزش در هفته  4 ساعت آموزش حضوری و یک ساعت لابراتوار است. رایزنی با این دپارتمان و استاد نام برده هیچ گونه رابطه ای ندارد.

• دانشگاه بارسلونا

در حال حاضر زبان فارسی در این دانشگاه توسط خانم بهجت مهدوی تدریس می شود. این کلاسها تحت حمایت رایزنی هستند.

• دانشگاه سالامانکا

رایزنی فرهنگی همکاری خوبی را در سال های اخیر با دانشگاه سالامانکا، قدیمی ترین دانشگاه اسپانیا و یکی از با سابقه ترین ها در اروپا، داشته است. در دپارتمان مطالعات زبان های شرقی این دانشگاه، ازسال 2008 در محل دانشکده زبان و ادبیات، واحد اختیاری زبان فارسی به مدت دو ترم درسال دایر بوده است. از سال 2017 زبان فارسی به عنوان زبان خارجی دوم برای کل رشته های زبانشناسی ارائه می شود و همین باعث شده است که استقبال از آن بیشتر از گذشته شود. به همت رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در اسپانیا دوره آموزشی دانشگاهی، "فرهنگ و اندیشه ایرانی" نیز از سال 2018 در دانشگاه سالامانکا برگزار می شود. "فرهنگ و اندیشه ایرانی" به عنوان درس اختیاری و در چهار و نیم واحد درسی، برای دانشجویان رشته مطالعات زبان عربی و اسلامی و زبانهای آسیایی دانشگاه سالامانکا ارائه شده است. در این دوره آموزشی، فرازهایی از فرهنگ و تاریخ سرزمین ایران به دانشجویان ارائه می شود. در دانشگاه سالامانکا همچنین به همت رایزنی فرهنگی و توافق با مدیریت دانشگاه، محلی دائمی به عنوان "اتاق مطالعات ایران" افتتاح گردید. ناگفته نماند که رایزنی فرهنگی از سال 2018 تا 2022 هیچ گونه حمایت مالی برای تدریس زبان فارسی و "فرهنگ و اندیشه ایرانی" از این دانشگاه ننموده بود، که خوشبختانه از پارسال این کمکها به عنوان کمک مالی به "اتاق مطالعات ایران" از سر گرفته شد.

• دانشگاه کمپلوتنسه مادرید

در دپارتمان مطالعات عرب و اسلام این دانشگاه، از سال 1998 در محل دانشکده زبان و ادبیات، واحد اختیاری زبان فارسی به مدت دو ترم در سال دایر است. نام استاد، آقای دکتر سعید هوشنگی است. تعداد ساعات آموزش در هفته 8 ساعت آموزش حضوری و یک ساعت لابراتوار است. رایزنی هیج رابطه ای نه با این دپارتمان ونه با استاد آن دارد. در واقع راه اندازی کلاس فارسی در این دانشگاه توسط رایزنی و بدلیل اینکه استاد نامبرده کارمند محلی رایزنی بوده صورت پذیرفته است و علاوه بر این رئیس دپارتمان عربشناسی (آقای خوان مارتوس) آن زمان رابطۀ بسیار خوبی با رایزنی داشت. ولی پس از اخراج کارمند نامبرده از یک طرف و بازنشستگی آقای مارتوس از طرف دیگر، رایزنی دیگر هیچگونه رابطه ای با  دپارتمان عرب شناسی ندارد.

• دانشگاه ویگو

آموزش زبان فارسی در دانشگاه ویگو در اجرای توافقنامه میان این رایزنی و دانشگاه ویگو صورت می گیرد. نام استاد خانم مینا شایان است، ولی از سال 2020 تا کنون بدلیل پاندمی و ابتلاء نامبرده به کرونای سخت، هنوز بهبود حاصل نشده و کلاسها برگزار نمی شود. این کلاسها تحت حمایت رایزنی هستند.

2.2 مراکز آموزشی:

• مرکز فرهنگی مدیترانه (Centro Mediterráneo)

در این مرکز، وابسته به دانشگاه گرانادا، از سال 2018 فارسی در سطوح ابتدایی تدریس می شود. استاد دوره خانم دکتر نرگس رحیمی می باشد. ناگفته نماند در دوره رایزنی آقای علیرضا اسماعیلی این رایزنی تلاش کرد با همکاری خانم رحیمی، زبان فارسی را به عنوان یکی از درسهای رسمی این دانشگاه قرار بدهد، ولی متأسفانه توطئۀ اساتید زبان عربی بر علیه زبان فارسی، این تلاش را بی ثمر کرد. رایزنی با این کلاسها هیچ رابطه ای ندارد.

2.3 مدارس و دوره های آزاد:

بر اساس گزارش های موجود، در هیچ مدرسه ای در اسپانیا آموزش زبان فارسی دایر نیست. بر اساس تفاهم نامه رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران با خانه آسیا، شعبۀ مادرید، دوره های زبان فارسی در این مرکز از سال 2017 برگزار می شود. مدرس این دوره ها خانم تئا ورداسانیدزه است (اهل گرجستان). این کلاسها تحت حمایت رایزنی هستند.

مرکز پرسپولیس Centro Persépolis، به مدیریت آقای احمد طاهری، که یکی از فعالیتهای آن تدریس زبان فارسی است. رایزنی با این کلاسها هیچ رابطه ای ندارد. در ماه آوریل 2022 مؤسسه یلدا برای علاقمندان به فراگیری زبان فارسی در مادرید اقتتاح شد. این کلاسها به صورت برخط آموزش داده می شوند و مدیر عامل و مدرس آن خانم سولماز صالح عظیمی می باشد.

3.آسیب شناسی آموزش زبان فارسی در اسپانیا

آموزش زبان فارسی در کشور اسپانیا وضعیتی متزلزل دارد. دلیل این امر آن است که آموزش فارسی در این کشور نهادینه نشده است. باید توجه داشت که برای نهادینه شدن امر آموزش، نیازمند داشتن کرسی رسمی دانشگاهی هستیم که در حال حاضر وجود ندارد (برخلاف سایر کشورهای اروپایی). محقق شدن این مهم یعنی نهادینه شدن آموزش فارسی در اسپانیا مستلزم انعقاد تفاهم نامه در سطوح عالی دو کشور (در سطح وزیران علوم و فرهنگ) می باشد وگرنه با وجود همه تلاش هایی که برای برقراری کلاس های زبان فارسی در دانشگاه های اسپانیا صورت می گیرد، هر تغییر در عوامل بیرونی می تواند آموزش فارسی را در معرض تعطیلی و تعلیق قرار دهد. چنانکه در ادامه این بخش به برخی از این تغییرات و خطرات اشاره شده است. لازم به تاکید است که دپارتمان های اسلام شناسی و مطالعات عرب، زبان فارسی را یک رقیب جدی برای خود می دانند و دست به هرکاری برای جلوگیری از شکل گرفتن کرسی های ثابت زبان فارسی دردانشگاه ها می زنند.

زبان فارسی در اسپانیا هیچ‌گاه حضور جدی نداشته است. آنچه این موضوع را تشدید نموده، حضور کمرنگ ایرانیان در این کشور اروپایی و ارتباطات بسیار کم در زمینه های مختلف بوده است. از جمله دلایل جدی نگرفتن زبان فارسی در اسپانیا و نبودن بخش مستقلی در دانشگاه های این کشور می توان به تمرکز مطالعات اسلام شناسی در دانشگاه های اسپانیا به تاریخ و ادب اندلس مسلمان و در نتیجه غفلت و یا حذف ایران و حتی خاورمیانه عرب، مخالفت خیلی از عرب شناسان به حضور ایرانشناسی در دانشگاه، حضور اندک ایرانیان در این کشور و در نتیجه ارتباطات کم در مقایسه با بعضی کشورهای دیگر اروپایی مثل فرانسه و آلمان و همچنین عامل مهم فقدان برنامه ریزی بلندمدت فرهنگی در دوره حضور رسمی ایران در اسپانیا اشاره کرد.

تعداد کتبی که در زمینۀ زبان فارسی (اعم از فرهنگ لغات، دستور گرامر و روش آموزشی) به اسپانیولی نوشته شده است نشانگر وضعیت نامساعد زبان فارسی در اسپانیا می باشد، که البته باید گفت، به مراتب خیلی بهتر از وضعیت این زبان در امریکای لاتین است. باید توجه کرد که تمام کتابها در زمینه آموزش فارسی از سال 2001 تا کنون نوشته شده اند. در جدول زیر همه منابع موجود فعلی درباره فارسی به زبان اسپانیولی ارائه شده اند.

به طور خلاصه دلایل عدم حضور پررنگ زبان فارسی در اسپانیا (برخلاف سایر کشورهای اروپایی) را می توان بدین ترتیب برشمرد:

1. کمبود بودجه. تنها به عنوان یک نمونه جهت روشن شدن اهمیت مساله، توافقی است که رایزنی فرهنگی با دانشگاه سالامانکا انجام داد تا کلاس های زبان فارسی و نیز آشنایی با فرهنگ ایرانی در این دانشگاه ارائه گردد. رایزنی هر سال مبلغ 6000 یورو برای حمایت از این کلاسها به حساب دانشگاه واریز می نمود ولی متاسفانه بدلیل کمبود بودجه بمدت چهار سال نتوانستیم این حمایت را انجام دهیم و این موضوع دوره هایی را که در حال شناخته شدن و رونق بیشتر قرار داشت را در معرض خطر تعطیلی قرار داده است.
2. عدم سابقۀ ایرانشناسی در اسپانیا. برخلاف بیشتر کشورهای غربی، در اسپانیا سابقۀ چندانی در موضوع ایرانشناسی وجود ندارد به نحوی که مطالعات اسلام شناسی منحصر است به الاندلس مسلمان و به مراتب کمتر، به دنیای عرب. اولین انجمن ایرانشناسی اسپانیا در سال 2009 تأسیس گردیده است، که این خود به خوبی گویای اندک بودن سابقۀ تاریخی ایرانشناسی در این کشور است.
3. مخالفت اساتید زبان عربی و مطالعات اسلام شناسی با حضور ایرانشناسی در دانشگاه اسپانیا. عدم آشنایی اغلب عربشناسان از ایران، وضعیت ایرانشناسی را بدتر می کند. این مخالفت و عدم شناسایی منجر به نبود رشتۀ زبان وادبیات فارسی در دانشگاههای اسپانیا می شود. باز به عنوان یک نمونه می توانیم به آنچه در مرکز مدیترانه وابسته به دانشگاه گرانادا رخ داد اشاره کنیم. در سال 2018 در شرایطی که همه چیز مهیای راه اندازی کلاس های زبان فارسی در این دانشگاه با حمایت رایزنی فرهنگی بود، دخالت برخی استادان زبان عربی در نهایت جلوی این امر را گرفت. یک نمونه دیگر، مخالفت بیشتر عربشناسان دانشگاه کمپلوتنسه مادرید با راه اندازی کرسی فوق العاده ایرانشناسی در این دانشگاه توسط رایزنی فرهنگی (به نکته بعدی مراجعه شود) و ابراز مخالفت شان به صورت کتبی تلاشها را بی ثمر کرد. عربشناسان حتی از ارسال نامه به رئیس دانشگاه هم فروگذار نکردند.
4. سطح پایین ارتباطات دانشگاه ها با ایران.