زبان پشتو زبان اکثریت در بسیاری از مناطق این ایالت است، اما نکته جالب این‌جاست که در رابطه با عزاداری، در پیشاور اثری از آن دیده نمی شد. از بزرگان شنیده شده که گاه‌گاهی حضرت سلطان‌الذاکرین، آخوندزاده محمد اکبر خان روضه‌خوان، در مجلس های فارسی خود، زمانی که متوجه حضور شیعیان پشتون در مجلس می شد، یکی دو نوحه به زبان پشتو نیز قرائت می‌کرد.
در نتیجه، مدتی طولانی این نیاز به شدت احساس می شد که در پیشاور نیز مجالس عزاداری به زبان پشتو برگزار شود، اما برای آغاز چنین کاری شرایط برای مدت‌زمانی طولانی مساعد نبود.
در ایام محرم، شیعیان پشتون ساکن پیشاور برای انجام عزاداری سیدالشهدا (علیه‌السلام) به مناطق خود بازمی‌گشتند. در نتیجه، کارمندان با مشکل مرخصی مواجه می شدند و کسب‌وکار تجار نیز مختل می شد، چرا که دست‌کم ده تا پانزده روز در مناطق خود می‌ماندند. در این مدت، در خانه های این افراد، سرقت هایی صورت می‌گرفت یا دچار خسارت هایی می شدند و پس از بازگشت نیز تا مدتی وضعیت کار و کسبشان به حالت عادی باز نمی‌گشت.
از سوی دیگر، مسئله مهم دیگری نیز وجود داشت: در رسانه های ارتباط جمعی تنها زبان هِندکو به صورت محدود و زبان پشتو به صورت گسترده استفاده می شد. در رادیو، تلویزیون و روزنامه ها مطالبی به زبان هندکو و پشتو منتشر می شد، اما هیچ ارتباطی با زبان فارسی یا کشمیری وجود نداشت، در حالی که مجالس عزاداری ما به زبان فارسی و کشمیری برگزار می شد. به همین دلیل، شیعیان ایالت سرحد و به‌طور خاص شیعیان پیشاور همواره از رسانه های ارتباط جمعی گلایه داشتند که در ایام محرم هیچ‌گونه پوششی از مجالس عزاداری نمی‌دهند.
از سوی دیگر، خود رسانه ها نیز ناتوان بودند، چرا که چگونه می‌توانستند مراسم هایی را پوشش دهند که به زبان هایی برگزار می شد که جزو زبان های رسمی و مورد تأیید دولتی نبود؟ این سوءتفاهم برای مدتی طولانی میان شیعیان ایالت سرحد و نهادهای رسانه‌ای وجود داشت.
بنابراین، ضرورت ایجاب می‌کرد که عزاداری به زبان های پشتو و هندکو به‌طور مؤثر آغاز گردد تا بتوان از طریق رسانه ها در گسترش فرهنگ حسینی کمک گرفت. برای زبان هندکو از گذشته تا حدودی فعالیت هایی انجام شده بود، اما برگزاری عزاداری به زبان پشتو مسئله‌ای جدی بود. برخی افراد برای تأمل در این موضوع تلاش
کردند نوحه های پشتو ویژه سینه‌زنی را رایج کنند، اما آن‌گونه که باید و شاید نتوانستند در گسترش فرهنگ حسینی مؤثر واقع شوند.
در سال ۱۹۷۱ میلادی، به همت محمد رفیق خان بنگش، علی محمد جان خان، سید اقتدار علی مظهر، ممتاز علی آخوندزاده و مختار علی نیر آخوندزاده، نشستی تاریخی با حضور نمایندگان شیعیان پشتون در امام‌بارگاه آخوندآباد برگزار شد و در این نشست تصمیم گرفته شد که مجالس عزاداری به زبان پشتو در پیشاور برگزار شود.تصمیم بر این شد که آغاز این مجالس عزاداری صورت گیرد و برای این منظور، امام‌بارگاه آخوندآباد به‌عنوان محل برگزاری انتخاب شد. در همان نشست همچنین مقرر گردید که با علمای کرم، پاراچنار ارتباط برقرار شود تا هر سال برای این مجالس عزاداری، از آنجا یک ذاکر یا عالم فرستاده شود.
آخونزاده مختار علی نیّر
در همان سال، به سرپرستی عالم برجسته کرم پاراچنار، علامه شیخ علی مدد نجفی، نهادی با عنوان «تنظیم‌المؤمنین» در پشاور تأسیس شد. در همان ایام، شهید ملت جعفریه، حضرت علامه سید عارف حسین حسینی(رح)، از ایران به کرم پاراچنار آمده بودند و در مدرسه جعفریه پاراچنار به تدریس و آموزش آغاز کرده بودند.
حجت‌الاسلام حضرت علامه شیخ علی مدد نجفی، بنا به خواست شیعیان پیشاور، حضرت علامه عارف حسین الحسینی را برای سخنرانی و اقامه مجلس عزاداری در پیشاور انتخاب کرد تا ایشان این حرکت را آغاز کنند.
شیعیان پیشاور وقتی از حضرت علامه عارف حسین الحسینی درخواست کردند که به پیشاور بیایند، ایشان نیز با بزرگواری این درخواست را پذیرفتند. بدین ترتیب، سلسله مجالس عزاداری به زبان پشتو تحت سرپرستی تنظیم‌المؤمنین در امام‌بارگاه آخوندآباد آغاز شد. حضرت علامه شهید به‌خوبی واقف بودند که برگزاری مجالس عزاداری به زبان پشتو در پیشاور تا چه اندازه ضروری است.
در اینجا لازم است به این نکته نیز اشاره شود که ایشان برای نخستین‌بار، ذاکرانی را نیز که به زبان پشتو تسلط داشتند، همراه خود آوردند. این اقدام برای آن دسته از شیعیان پشتون بسیار مفید واقع شد که پیش‌تر، برای برگزاری عزاداری در ماه محرم، کسب‌وکار خود را تعطیل کرده یا از محل کارشان مرخصی گرفته و به مناطق خود مانند کرم، پاراچنار و تپه بنگش می‌رفتند.
اکنون دیگر این افراد سفر به آن مناطق را رها کردند. آن ها شب ها در همین امام‌بارگاه به سبک خود تعزیه‌داری و عزاداری می‌کردند و روزها به کار یا شغل خود می‌پرداختند. افزون بر این، سربازان شیعه مستقر در قلعه بالا حصار پیشاور و قلعه شبقدر نیز به‌راحتی اجازه یافتند تا برای عزاداری به امام‌بارگاه آخوندآباد بیایند. همچنین از پیشاور تا اَتُک، شیعیان پشتون که در مناطق مختلف مشغول کار یا کسب‌وکار بودند، از عصرگاه با وسایل نقلیه‌ی خود به سمت امام‌بارگاه آخوندآباد حرکت می‌کردند و به شیوه خاص خود در عزاداری شرکت می‌جستند.
از سوی دیگر، این روند، فرصتی مناسب برای نهادهای رسانه‌ای فراهم ساخت تا بتوانند پوشش خبری ارائه دهند. از آن پس، گزیده‌ای از هر مجلس عزاداری در امام‌بارگاه آخوندآباد به‌صورت روزانه از ایستگاه رادیویی پخش می شد و به برکت مجلس عزای سیدالشهداء بسیاری از مردم که تا آن زمان حتی نمی‌دانستند در درون یک امام‌بارگاه چه می‌گذرد، آگاهی یافتند و تبلیغات سوء و نادرستی که مخالفان مطرح کرده بودند نیز پاسخ داده شد.
در نتیجه، این مجالس عزاداری چنان موجب گسترش فرهنگ حسینی شد که حتی اهل سنت پشتون محلی نیز به این سمت جذب شدند. اکنون، خوشبختانه بسیاری از خانواده های پشتون اهل سنت نیز به‌صورت منظم در این مجالس عزاداری شرکت می‌کنند. زیرا از زمانی که نوحه ها و مرثیه های پشتو از رادیو و تلویزیون پخش می‌شوند، بسیاری از اختلافات میان شیعیان و اهل سنت پشتون، به‌طور طبیعی از بین رفته‌اند.
از این منظر، این مجالس عزاداری پشتو، تأثیر قابل توجهی در فضای مذهبی پیشاور بر جای گذاشتند. مجالس تبلیغی عزاداری به زبان پشتو در امام‌بارگاه آخوندآباد، به‌ویژه بر شیعیان پشتون ایالت سرحد (امروزه ایالت خیبرپختونخوا) بسیار تأثیرگذار بود، چرا که اینک آن ها در خانه خود می‌توانستند مجالس عزاداری، مرثیه ها و نوحه های پشتو پخش‌شده از رادیو و تلویزیون پیشاور را بشنوند.
اهالی کرم، پاراچنار و تپه بنگش نیز اغلب به‌صورت خاص به پیشاور می‌آمدند و در مجالس عزاداری امام‌بارگاه آخوندآباد شرکت می‌کردند، چرا که برگزاری موفق مجالس عزاداری به زبان پشتو در پیشاور بسیار ضروری بود.
مدت زیادی از آغاز این مجالس تبلیغی پشتو در امام‌بارگاه آخوندآباد نگذشته بود که بزرگان و رؤسای قبایل کرم و پاراچنار، تحت سرپرستی علامه شیخ علی مدد نجفی، تصمیم گرفتند که در کنار امام‌بارگاه آخوندآباد، امام‌بارگاه دیگری نیز در شهر پیشاور تأسیس شود تا با توجه به افزایش روزافزون جمعیت عزاداران پشتون، زمینه برگزاری شایسته‌تر مجالس فراهم گردد. از این‌رو، در سال ۱۹۸۲ میلادی، تنظیم‌المؤمنین در محله «کوجه رسالدار» پیشاور، چند خانه بزرگ را به‌نام حضرت امام حسین (علیه‌السلام) خریداری کرده، آن ها را یکی کردند و در محل آن ها، امام‌بارگاهی باشکوه بنا نمودند.
نام این امام‌بارگاه به پیشنهاد مشترک جناب اسحاق بنگش و آخوندزاده مختار علی نیر، «امام‌بارگاه علمدار کربلا» تعیین شد. این نام به‌قدری مورد پسند قرار گرفت که حتی اعضای شورای عالی تنظیم‌المؤمنین در پاراچنار، به‌ویژه حجت‌الاسلام علامه شیخ علی مدد نجفی نیز آن را تأیید کردند.
از آن پس، حضرت علامه سید عارف حسین الحسینی، در هر دو مکان، یعنی امام‌بارگاه آخوندآباد و امام‌بارگاه علمدار کربلا، مجالس عزاداری برگزار می‌کردند و به این ترتیب، امکان بیشتری برای شنیدن و برپایی مجالس عزاداری به زبان پشتو فراهم شد.
پیش‌تر اشاره شد که رسانه های ارتباط جمعی همچون رادیو، تلویزیون و مطبوعات، به دلیل برگزار نشدن عزاداری و تعزیه‌داری به زبان های رسمی و مصوب ایالت سرحد (امروزه ایالت خیبرپختونخوا) در ایام محرم، از پوشش این مراسم خودداری می‌کردند. اما اکنون، شرایط تغییر کرد و در ایام محرم، علاوه بر اشعار عرفانی و نعت‌خوانی، رویدادهای کربلا نیز به زبان پشتو پخش می شد.
در سال ۱۹۷۶ میلادی، زمانی‌که تنظیم‌المؤمنین مجالس عزاداری به زبان پشتو را آغاز کرد، این مجالس در رادیو و تلویزیون نیز ارائه شد. با استقبال عمومی از این شیوه عزاداری در رسانه ها، مرکز تلویزیونی پیشاورِ تلویزیون ملی پاکستان تصمیم گرفت که در روز عاشورا، پیش از مجلس شام غریبان سراسری، یک مجلس شام غریبان نیز به زبان پشتو از شبکه پخش شود.
بنابراین، در سال ۱۹۷۷ میلادی، مجلس شام غریبان به زبان پشتو با عنوان «دروند ماښام» (به معنای "شام سنگین" یا "شام اندوه") آغاز شد. این مجلس، پس از مجلس سراسری به زبان اردو، نخستین مجلس شام غریبان در سراسر پاکستان بود که به یک زبان محلی از تلویزیون ملی پخش می شد.
اولین مجلس را شهید ملت اسلامیه، حضرت علامه سید عارف حسین الحسینی (رحمة‌الله‌علیه) ایراد فرمودند و تا مدتی طولانی نیز خودشان آن را ادامه دادند. اما زمانی که به عنوان رهبر «تحریک نفاذ فقه جعفریه پاکستان» انتخاب شدند، به‌دلیل مشغله های فراوان، دیگر نتوانستند به صورت منظم در این مجلس شرکت کنند و سایر علمای پشتو زبان این مسئولیت را برعهده گرفتند.
الحمدلله، این مجلس تاکنون هر سال در روز عاشورا از تلویزیون پخش می‌شود. اگر دقیق‌تر بنگریم، مجالس تبلیغی عزاداری به زبان پشتو که در امام بارگاه آخوند آباد بنیان نهاده شدند، در گسترش عزاداری سیدالشهدا (علیه‌السلام) در ایالت سرحد (امروزه ایالت خیبرپختونخوا) نقشی بس بزرگ ایفا کردند.
پس از زبان هندکو، مجالس عزاداری به زبان پشتو جایگاه ویژه‌ای در تقویت فرهنگ عزاداری در پیشاور یافتند، چرا که مردم این منطقه توانستند واقعه کربلا و فلسفه ایثار حضرت اباعبدالله (علیه‌السلام)، یعنی قربانی خلیل ثانی را، به زبان مادری خود بشنوند و بهتر درک کنند.
در نتیجه، تعداد شیعیان حیدر کرار (علیه‌السلام) در شهر پیشاور به‌شکل قابل‌توجهی افزایش یافت. امروزه نیز بسیاری از اهل سنتِ هندکو و پشتون، با احترام کامل در مجالس عزاداری امام‌بارگاه آخوندآباد و امام‌بارگاه علمدار کربلا شرکت می‌کنند و با دقت و توجه، واقعه کربلا را به زبان مادری خود می‌شنوند.
آداب و رسم مجالس عزاداری زبان پشتو
میان مجالس عزاداری به زبان پشتو و سایر مجالس عزاداری، تفاوتی آشکار وجود دارد. در اینجا، عزادار به‌محض ورود به امام‌بارگاه، از روی احترام سکوت اختیار می‌کند و صدها نفر در امام‌بارگاه گرد می‌آیند. هرکس چادر خود را بر سر می‌اندازد و با سکوت، دو زانو می‌نشیند. حتی اگر مجبور شود ساعت ها در همان وضعیت بماند، در فضای امام‌بارگاه با صدای بلند صحبت نمی‌کند و آرام نشسته باقی می‌ماند.
آغاز مجلس با صلوات بلند است و سپس «سوزخوانی» آغاز می‌شود. در زبان پشتو، به «سوز»، «گفتار» گفته می‌شود. گفتار، به‌نوعی با آهنگ های محلی پشتو، به سبک نغمه های حزین و اندوه‌بار (بین) خوانده می‌شود.
در مجالس عزاداری پشتوی پیشاور، تعداد ذاکران پشتو زبان بسیار اندک است و اغلب این مجالس توسط علما برگزار می‌شود. بنابراین، پس از خواندن چند گفتار، عالم به منبر می رود. اگر ذاکر در مجلس حضور داشته باشد، در کنار دو یا سه نفر هم نوا در نزدیکی منبر می‌ایستد و گفتار خود را می‌خواند. هم‌نواها یا هم‌خوانان، با قرار دادن سرهایشان نزدیک به یکدیگر، به‌صورت هماهنگ و هم‌صدا گفتار را تکرار می‌کنند.
در طول مجلس، عزاداران با چادرهایشان بر سر، اشک می‌ریزند و گاهی ناله های جان‌سوز و غیرقابل کنترل از میان آنان شنیده می‌شود. مجالس عزای پشتو، بر اساس فضای فرهنگی خاص خود، سبکی منحصربه‌فرد دارد.
با توجه به مفاهیم فرهنگی این منطقه، موضوع «پختو» یا همان غیرت نیز در نظر گرفته می‌شود. به همین دلیل، زمانی که ذاکر قصد دارد نامی از بانوان اهل بیت ببرد، ابتدا از حضار پوزش می‌طلبد تا خود را برای شنیدن این نام های پاک آماده کنند. در چنین لحظاتی، اغلب حضار، تحت تأثیر غیرت درونی، می‌لرزند و با وجود اندوه در دل، حالتی جلالی و هیبتی پیدا می‌کنند.
پس از پایان سخنان عالم، دعا صورت نمی‌گیرد، بلکه بلافاصله از منبر پایین آمده، روی زمین می‌نشیند. سپس نوحه‌خوان، متناسب با مضمون مجلس، گفتار را آغاز می‌کند. اگر قرار باشد شبیه (نماد) نیز خارج شود، با خواندن بیت پایانی گفتار، شبیه بیرون می‌آید و سینه‌زنی آغاز می‌شود.
در این مراسم، نوحه های پشتو خوانده می‌شود که در اصل همان گفتارها هستند، با این تفاوت که به سبک سینه‌زنی و با لحن خاصی اجرا می‌شوند. به این معنا که همان سبک حزن‌انگیز گفتار، با آهنگ روان و موزون و در قالب سینه‌زنی خوانده می‌شود.
در پایان گفتار، نوحه‌خوان با صدای پرهیبت «حسن!» و «حسین!» به‌صورت فزاینده و پرشور، سینه‌زنی را به اوج می‌رساند. این سبک، شیوه‌ی خاص کرم، پاراچنار و منطقه بنگش است و معمولاً با ندای «یا حسین!» از سوی یکی از پیران سفیدموی پایان می‌پذیرد. سپس همگان با خواندن صلوات، سینه‌زنی را پایان می‌دهند.
در این مرحله، عالم دوباره به منبر می‌رود و دعا آغاز می‌شود. در مجالس پشتو، رسمی خاص جریان دارد که در مجالس به زبان های دیگر در پیشاور دیده نمی‌شود: یکی از مسئولین مراسم، در حین دعا با چادری در میان حضار می‌گردد و مردم در آن پول می‌اندازند.
این عمل به معنای آن است که برای درگذشتگان آنان نیز در این مجلس دعا شود. آن فرد پس از جمع‌آوری مبالغ، نزد عالم می‌آید و نام ها را به او می‌گوید. عالم نیز تک‌تک نام ها را برده و دعا می‌کند و سپس دعای عمومی
خوانده می‌شود. در پایان، زیارت‌نامه خوانده می‌شود و تبرک توزیع می‌گردد.
گرچه این رسمِ جمع‌آوری پول در دیگر مجالس عزاداری پیشاور وجود ندارد، اما شیعیان پشتون به این سنت وفادار مانده‌اند، زیرا از دیرباز، بخشی جدایی‌ناپذیر از مراسم عزاداری در مناطق آنان بوده است.
نکته مهم دیگری که مجالس پشتو را از دیگر مجالس عزاداری در پشاور متمایز می سازد، تقسیم بندی متفاوت روز و شب های ایام محرم است. مجالس عزاداری در پشاور تا حد زیادی متأثر از سبک عزاداری لکهنو (هند) است. اما در عزاداری پشتو در ایالت سرحد (امروزه ایالت خیبرپختونخوا) چنین تأثیری دیده نمی شود.
برای مثال، در سراسر شبه‌قاره، شب هفتم محرم به‌نام حضرت عباس علمدار (علیه‌السلام) اختصاص دارد و در امام‌بارگاه ها «علم» برافراشته می‌شود. در پیشاور نیز، در شب هفتم، در همه امام‌بارگاه ها احوالات حضرت عباس (ع) خوانده شده و علم های منسوب به نام ایشان بیرون می آید.
اما در شیوه عزاداری پشتو چنین نیست. در اینجا، شب هفتم به حضرت قاسم بن الحسن (علیه‌السلام)، فرزند امام حسن مجتبی (علیه‌السلام) اختصاص دارد. در این شب، هر جا که مجلس عزاداری برگزار شود، بانوان، روسری های رنگی، جعبه های شیرینی و بسته های حنا را همراه خود می‌آورند. گرچه معمولاً این موارد استفاده نمی‌شود، اما شیرینی ها را با حالتی اندوه‌بار میان خود تقسیم می‌کنند، روسری ها را به خادمان تعزیه می‌سپارند تا بر شبیه حضرت قاسم انداخته شود، و بسته های حنا را به‌عنوان تبرک نگه می‌دارند.
در تحقیقات، مشخص شده که در خانواده هایی که بعدها مراسم ازدواج برگزار می‌شود، مقداری از همان حنای تبرکی را در مراسم حنابندان استفاده می‌کنند. هنوز هم، زمانی‌که در شب هفتم در پیشاور، علم ها برافراشته می‌شود، در مجالس عزاداری پشتو، «حنا»ی حضرت قاسم (علیه‌السلام) نیز بیرون آورده می‌شود.
منبع:
ترجمه از کتاب تاریخ عزاداری پیشاور نوشته آخونزاده مختار علی نیّر
نظر شما