زبان پدیده‌ی شگرف و بنیادین در زندگی انسان است. ابزاری که نه‌تنها برای افهام و تفهیم (فهماندن و فهمیدن) به‌کار می‌رود؛ بلکه نقشی ژرف در شکل‌گیری هویت فردی و جمعی، اندیشه، فرهنگ و تمدن بشری دارد. زبان را می‌توان پلی میان ذهن و جهان دانست. پلی که اندیشه‌ها را از درون ذهن انسان به بیرون منتقل می‌سازد و به آن‌ها شکل عینی می‌بخشد. بدون زبان، انسان از برقراری ارتباط، آموزش، انتقال دانش، خلق هنر و حتی از تفکر منسجم ناتوان می‌بود.

در حقیقت زبان تنها مجموعه‌ای از واژه‌ها و قواعد نیست؛ بلکه نظامی زنده، پویا و اجتماعی است که در بستر تاریخ، فرهنگ و تجربه‌های جمعی شکل می‌گیرد. هر زبان، در ژرفای خود، جهان‌بینی خاصی را بازتاب می‌دهد؛ به ‌همین دلیل است که نابودی هر زبان، به معنای نابودی بخشی از حافظه و میراث بشریت است.

 اهمیت زبان مادری در جهان معاصر

سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) با درک عمیق از این واقعیت، در سال ۱۹۹۹ میلادی روز ۲۱ فوریه را به‌عنوان «روز جهانی زبان مادری» تعیین کرد. هدف این تصمیم بزرگ، پاسداشت تنوع زبانی و فرهنگی، حفاظت از زبان‌های در خطر نابودی و تقویت آموزش به زبان مادری بود. یونسکو هشدار داده است که هر دو هفته یک زبان در جهان از میان می‌رود؛ یعنی سالانه ده‌ها زبان بدون گویش‌ور ناپدید می‌شود. با نابودی هر زبان، انسانیت بخشی از میراث فکری و فرهنگی خود را از دست می‌دهد.

در تعریف یونسکو، زبان مادری زبانی است که انسان آن را از مادر و خانواده در نخستین سال‌های زندگی خود می‌آموزد و به‌وسیله‌ی آن نخستین تجربیات عاطفی، شناختی و فرهنگی خود را تجربه می‌کند. از دیدگاه علمی، آموزش به زبان مادری در سال‌های نخست تحصیل، سبب رشد ذهنی، افزایش خلاقیت، تقویت مهارت‌های زبانی و حتی تسهیل یادگیری زبان‌های دوم و سوم می‌شود.

بااین‌حال، در بسیاری از کشورها، سیاست‌های زبانی بر مبنای زبان اکثریت تدوین می‌شود و زبان‌های اقلیت معمولا در حاشیه قرار می‌گیرند. این امر گاهی منجر به فشار زبانی، تبعیض فرهنگی و فراموشی تدریجی زبان‌های بومی می‌شود.

تنوع زبانی در جهان

براساس پژوهش‌های زبان‌شناسی نوین، امروز در جهان بیش از هفت هزار و صد زبان زنده وجود دارد، اما تعدادی زبان‌های رسمی در مقایسه با آن بسیار اندک است. بسیاری از کشورها تنها یک زبان رسمی دارند (مانند فرانسه یا ایران)، در حالی که برخی دیگر چندین زبان را به‌رسمیت شناخته‌اند مانند هندوستان و سوئیس.

زبان انگلیسی در بیش از ۵۰ کشور، فرانسوی، عربی و اسپانیایی در بیش از ۳۰ کشور جایگاه رسمی دارند. اما در عین حال، صدها زبان کوچک و بومی در خطر نابودی هستند؛ زبان‌هایی که گنجینه‌ای از دانش سنتی، باورهای مردمی و ارزش‌های فرهنگی را در خود دارند.

تنوع و چالش‌های زبانی در افغانستان

افغانستان از نظر زبانی یکی از متنوع‌ترین کشورهای آسیای مرکزی و جنوبی است. در این سرزمین کوهستانی و تاریخی، زبان‌های گوناگونی چون دری (فارسی)، پشتو، ازبکی، ترکمنی، بلوچی، نورستانی، پامیری، پشه‌ای و تعدادی زبان‌های محلی دیگر رایج هستند. هر یک از این زبان‌ها حامل تاریخ و فرهنگ قومی ویژه‌ای است و در مجموع، سیمای فرهنگی رنگارنگ افغانستان را شکل داده‌اند.

با وجود این غنا و تنوع، سیاست‌های زبانی در طول تاریخ اغلب به سود یک یا دو زبان رسمی متمرکز بوده و زبان‌های اقلیت به حاشیه رانده شده‌اند. در نتیجه، زبان‌های ازبکی و ترکمنی با وجود ریشه‌های عمیق تاریخی و فرهنگی در افغانستان، از حمایت‌های لازم برخوردار نبوده‌اند.

زبان ازبکی، یکی از شاخه‌های کهن زبان‌های ترکی، قرن‌ها در این سرزمین تکلم شده و آثار بزرگی از شاعران و دانشمندان ازبک‌زبان همچون علی‌شیر نوایی، بابرشاه، عبدالرئوف فطرت، محی‌الدین خالص، صلاح‌الدین ازبک و دیگران را در دامن خود پرورانده است. با این همه، در دوره‌های گوناگون تاریخی، به‌ویژه در سده‌ی اخیر، این زبان با بی‌مهری‌های سیاسی و اداری روبه‌رو بوده است.

از تجلیل تا عمل؛ گام‌های عملی برای رشد زبان ازبکی

در سال ۱۳۹۹ خورشیدی جمعی از روشن‌فکران و فرهنگیان ازبک‌زبان با هدف احیای جایگاه زبان خویش، پیشنهاد تعیین روزی ویژه در تقویم ملی را مطرح کردند. سرانجام ۲۹ مهر به‌عنوان «روز زبان مادری ازبکی» برگزیده شد. از آن زمان تاکنون، این روز در میان جامعه‌ی ازبک‌زبان با شور و افتخار گرامی داشته می‌شود. این حرکت نمادی از آگاهی فرهنگی، بیداری اجتماعی و دفاع از حق زبانی مردم ازبک در افغانستان است.

منبع: روزنامه اطلاعات روز

تاریخ:29/8/1404

لینک:

https://www.etilaatroz.com/244154/celebrating-the-national-day-of-the-uzbek-language