عنوان کتاب: رسالة جامع الزیتونة العلمیة خلال العهد الحفصی / رسالت علمی مسجد زیتونه در دوره حفصیان
مؤلف: د. الصحبی بن منصور
ناشر: مجموعه کتاب‌های تخصصی اطرش
چاپ نخست: ۲۰۱۹
تعداد صفحات: ۸۴۰

از پایان قرن نخست هجری، مسجد اعظم زیتونه و رسالت علمی آن، یک "مدرسه فقه و عرفان بود که به روشنی در مجموعه‌ای از منابع مکتوب و نگاره‌های روی قبور بازتاب یافت" و این چیزی بود که نه تنها در طول قرون متوالی یک شخصیت نمادین و تاریخی مهم به آن داد، بلکه به گفته پژوهشگران آغاز فعالیت علمی این مسجد، از ظهور مذاهب اهل سنت در آفریقا بسیار جلوتر بود. این نمادگرایی دینی بکر، به تمرکز حیات دینی، علمی، اجتماعی و سیاسی گرد این "مسجد باستانی" کمک کرد، به ویژه اینکه این مسجد به هر دو بعد دینی و معنوی و بعد فرهنگی شهر تونس و ساکنان شمال آفریقا توجه داشت. اگر کتابخانه علمی و معماری، سرشار از مطالعات ارزشمند درباره مسجد زیتونه است که از مطالعات لوسیان گالوان و احمد فکری گرفته تا آثار عبدالعزیز الدولاتلیِ تاریخ نگار و مطالعات محمد الباجی بن مامی و فوزی محفوظ و الطاهر المعموری به علاوه محمد حسین خضر و محمد العزیز ابن عاشور را شامل می‌شود، اما مطالعاتی که به بعد علمی این مسجد در دوره حفصیه می‌پردازد، شاید تنها به پایان نامه سعد غراب محدود گردد. در این چارچوب، کتاب "رسالت علمی مسجد زیتونه در دوره حفصیان"، به قلم دکتر الصحبی بن منصور به عنوان تکمله و ادامه آنچه که سعد غراب نگاشته بود، به رشته تحریر درآمد.

این کتاب، نوشته دکتر الصحبی بن منصور، فارغ التحصیل دکترای تاریخ، از دانشکده علوم انسانی و اجتماعی تونس و همچنین دکترای تمدن اسلامی از مرکز عالی تمدن اسلامی به سؤال اصلی زیر پاسخ می‌دهد: مسجد زیتونه، تا چه حد در تشکیل شخصیت علمی و هویت دینی در تونس آفریقا نقش دارد؟

این کتاب همچنین در مطالب خود، به اشکالات ثانویه‌ای که از سؤال اصلی شاخه می‌گیرد نیز پاسخ می‌دهد از جمله اینکه: آیا مسجد زیتونه، یک منظومه علمی و آموزشی مخصوص به خود داشت؟ رابطه آن با منظومه‌های فرهنگی و دینی موجود در دوره حفصیان چه بود؟ کتاب مذکور، در ادامه مطالب خود به جستجوی طبیعت نقش علمای مسجد زیتونه در دوایر قدرت و سازمان‌های دولتی و در داخل جامعه حفصی و تحولات آن می‌پردازد.

با اینکه مسجد زیتونه و محیط اطراف آن، نماینده یک چارچوب محدود محلی است، اما دکتر الصحبی بن منصور از همین نکته برای مطالعه جنبش علمی حفصیان بهره گرفت و محتوای کتاب را گسترش داد تا شامل مطالعه جنبش علمی در محافل اجتماعی عالمانه و عوامل سیاسی، اقتصادی و فرهنگی تأثیرگذار بر آن نیز بشود.

اهمیت کتاب

پژوهش "رسالت علمی مسجد زیتونه در دوره حفصیان" اهمیت خود را از بررسی و عمیق شدن در ادوار تمدنی و علمی مسجد زیتونه در زمان حفصیان و "سطح تأثیر آن بر جنبش فکری در غرب و شرق می‌گیرد و حتی می‌توان گفت که این کتاب، پژوهش در پایه‌هایی است که هویت دینی و فرهنگی زیتونه که شخصیت جامعه تونسی از آن شکل گرفت بر پایه آن روئید"‌.

با وجود کثرت کتاب‌هایی که درباره دوره حفصیان به رشته تحریر درآمده است، اما تدوین تاریخ علمی مسجد زیتونه می‌تواند "‌حوزه‌های گسترده‌ای را به روی تلاشگران برای ترسیم یک تصویر تألیفی بگشاید که شیوخ زیتونه را در محیط حفصی‌شان ریشه‌دار سازد و عواملی را رصد کند که این نهاد مسجدی را به یک مرکز منطقه‌ای علوم و پایگاهی برای مذهب مالکی تبدیل کرد". مطالعه تاریخ علمی مسجد زیتونه، از اهمیت بالایی برخوردار است، چرا که هیچ مطالعه تخصصی وجود ندارد که به بررسی میراث علمی این مسجد از دو زاویه زیر بپردازد: نخست، تاریخ علم در سایه این مسجد و دوم، تأثیر تمدنی این نهاد آموزشی مسجدی در فرهنگ عربی اسلامی.

این مطالعه پژوهشی دانشگاهی، به تبیین رابطه نخبگان دانشمند با حکومت از یک سو و تأثیر قدرت حاکم بر جنبش علمی زیتونه از سوی دیگر می‌پردازد.

ساختار کتاب

کتاب "رسالت علمی مسجد زیتونه در دوره حفصیان" از سه فصل اصلی تشکیل شده است که عبارت است از: "مکتب‌های علمی در مسجد زیتونه"، "‌برنامه‌های آموزشی در مسجد زیتونه"، ‌"‌نقش علماء در درون و بیرون از مسجد زیتونه"‌. فصل اول به نوبه خود، در بردارنده فصول متعددی است که به بررسی تاریخ مسجد زیتونه و مکاتب علمی آن می‌پردازد: تعریف‌ها و ویژگی‌های مسجد زیتونه و منظومه علمی آن و منظومه‌های موازی موجود در کنار آن بین رقابت و تکامل و نوع روابط در درون مسجد زیتونه و در تعامل با حکومت حفصیان. نویسنده توانست در این فصل، تصویر دقیقی از جایگاه این مسجد در دوره حفصیان و نشانه‌های توجه حاکمان حفصی به آن را ارائه دهد.

در فصل دوم این کتاب که به برنامه‌های علمی مسجد زیتونه پرداخته است، در قالب سه بخش، روی برنامه‌های علمی تمرکز شده است. این سه بخش عبارت است از: راه‌های مورد استفاده برای کسب و انتشار علم، برنامه‌های تألیفی مورد تأیید علمای زیتونه و نیز سطح تأثیر عنصر مذهبی در برنامه‌های تدریس علوم در مسجد زیتونه.

در فصل سوم این کتاب، نویسنده به مطالعه نقش علمای حفصی در درون و بیرون از مسجد زیتونه پرداخته و نقش‌های اصلی آنان که به طور خاص در بحث‌های شعائری اعم از امامت و خطابه و همچنین کارکرد آموزشی خلاصه می‌شد را به بوته بررسی و نقد کشید. این در حالی است که در بخش دوم از این فصل، به نقش‌های موازی اعم از صدور فتوا، قضاوت و نقش‌های مراسمی و تشریفاتی پرداخته شده است. دکتر الصحبی بن منصور در سومین بخش از فصل سوم نیز به مطالعه دلایل افول حرکت علمی در شهر تونس به طور کلی و در مسجد زیتونه به طور خاص و ضعف نشانه‌های آن در اواخر دوره حفصیان پرداخته است.

 رابطه شکوفایی جنبش علمی با دوره‌های قدرتی که کشورهای آفریقایی تجربه کردند

نویسنده در این کتاب بر ارتباط حرکت علمی مسجد زیتونه و شکوفایی آن با دوره قدرت سلاطین بنی حفص تأکید می‌کند، زیرا هرگاه که حاکمان قوی بر سر کار آمدند، دو بعد اقتصادی و اجتماعی نیز تقویت شدند و علمای زیتونه نیز بخشی از گروه اجتماعی متمکن به شمار می‌رفتند که از ثروت و قدرت برخوردار بودند. می‌توان احوال گروه‌های وابسته به زیتونه و تحولات، مواضع و سخنانشان را در منابعی دید که به تاریخ رسمی حکومت حفصیان و اخبار نهاد دینی توجه نشان دادند و تردیدی وجود ندارد که این گروه‌های دانشمند، خود تاریخ خود را نگاشته‌اند.

در هر حال، به منظور فهم جامعه حفصی، پژوهش علمی در ترجمه‌های آثار بزرگان آن دوره، ضروری به نظر می‌رسد، به ویژه اینکه دیگر امکان فهم آنچه در طبقات پائین جامعه حفصی می‌گذشت، جز از طریق بررسی آثار علمای زیتونه و فتاوایی که واقعیت جامعه آنها را تصویر می‌کرد و در لحظه، راهکارهای دینی و دنیوی برای شرایط جامعه حفصی و نیازهای آن ارائه می‌کرد، ممکن نیست.

 مسجد زیتونه؛ مدرسه فقه و عرفان

در میان مطالب این کتاب مشخص می‌شود که مسجد زیتونه، تجلی‌گاه مکتب فقه و عرفان نیز بود، چرا که در دامان این مسجد بود که فقه شکوفا شد و توجه فعالان علمی را نه تنها در شهر تونس، بلکه در همه مناطق آفریقا با خود جلب کرد. این شرایط نه تنها در پیدایش طیف گسترده‌ای از فقها در دوره حفصیان بروز کرد، بلکه در منابع مکتوب و حتی نگاره‌های قبور نیز متجلی شد. ضمن اینکه خطاب قرار دادن با لقب فقیه نیز در آن دوره رواج یافت و فقها در زمان حفصیان نشانی از یگانگی داشتند که از ویژگی‌های فقها شناخته می‌شد.

الصحبی بن منصور بیان می‌کند فقه که در روزهای ابن عرفه به یک ورزش فقهی و از یک تلاش فردی به یک تلاش اجتماعی تبدیل شد، در زمان شاگردان بزرگ او رویکرد عملی به خود گرفت که بر پایه نقل انتخاب‌ها و ترجیحات برگرفته از سخنان رها شده در کتاب‌ها و از حلقات و جلسات مسجد زیتونه گرفته تا محاکم و دادگاه‌ها از طریق احکام قضائی و شرایط روزمره زندگی مردم به واسطه ارائه راهکارها برای جامعه حفصیه از طریق صدور فتواها و مشاوره‌های پادشاهی مبتنی بود.

بن منصور نتیجه می‌گیرد که مسجد زیتونه در دوره حفصیان، به مکتب سیر و سلوک تبدیل شده است، چرا که منابع پژوهشی سرشار از توصیف علمای آن به عنوان الگو و افرادی شایسته است و نمونه‌هایی صالح معرفی شدند که در دو حوزه علمی و اخلاقی مورد بهره‌برداری قرار می‌گرفتند و اینکه خواص و عوام به یک اندازه از ادب آنها بهره‌مند می‌گشتند.

 رشد علمی در مسجد زیتونه و تکمیل آن در دوره حفصیان

فقه راهنما در دوره حفصیان شکوفا شد تا نگویند که فقهای زیتونه از حجت و برهان برخوردار نیستند و تنها از نزدیکی‌شان به سلاطین استفاده می‌کنند. با این وجود، روابط میان فقیهان و سلطان حفصی توسعه پیدا کرد و این مسجد از عنوان رسمی برخوردار شد که به واسطه وضع حقوق برای شیوخ و طلبه‌های آن و مشخص کردن آنها با لباس مخصوصی که وابستگان به زیتونه بر تن می‌کنند، مورد تأکید قرار گرفت.

دوره حفصیان، مرحله توسعه و رشد علم در مسجد زیتونه بود و این رشد، بعد از برنامه‌ریزی دروس در آن و تبدیل کردن آن به یک مرکز آموزشی دولتی که شیوخ مدرس آن حقوق‌های ماهانه دریافت می‌کردند، به وقوع پیوست. روش‌های آموزشی علمای شرقی و غربی متقدم و متأخر در مسجد زیتونه، نقاط اشتراکی با هم داشتند. بن منصور بیان می‌دارد که این نقطه اشتراک را ابن خلدون به واسطه ارائه یک نظریه در حین بررسی اوضاع آموزشی در جهان عرب دریافت کرد و در مطالعات خود بر قلب آسیاب آموزش عربی و اسلامی یعنی "برنامه‌ها"یی که در کتاب "مقدمه" خود از آن با نام "اصطلاحات آموزش" یاد کرد، متمرکز شد. وی توضیح داد که "اختلاف اصطلاحات" در آموزش نشان از آن دارد که "آموزش علم، یک فن است".

ابن خلدون، عنوان "حسن صفات در آموزش" را برای نامیدن برنامه‌های آموزشی به کار برد و آن را به عنوان امری توصیف کرد که عقل جدیدی به انسان می‌بخشد که او را قادر می‌سازد تا فن دیگری را درک کند و عقل را برای سرعت ادراک آماده سازد.

 نخبگان زیتونه و مشخص کردن رویکرد عقیدتی

الصحبی بن منصور در کتاب خود به  شخصیت‌های وابسته به زیتونه و ویژگی‌های برجسته آنها پرداخت، ویژگی‌هایی مانند اعتماد به تولیدات فکری‌شان، برخورداری از هیبت و قدرت شخصیتی، تواضع در خدمت به علم و مردم، نظارت بر طلبه‌ها و اصرار به اینکه به ائمه جماعت در کشورشان تبدیل شوند و در مناصب دینی، قضائی و آموزشی به خدمت مشغول شوند.

بدین ترتیب بود که مسجد زیتونه توانست به جای حکومت حفصیان، بر مدارس حفصیه مسلط شود و به برکت آنچه از ابزارهای تأثیرگذاری دانشی برعهده داشت، نخبگان زیتونی از زمان آغاز عهد حفصی نقش قاطعی در گسترش فرهنگ شرعی و مشخص کردن رویکرد عقیدتی و ترسیم روند فکری این حکومت ایفا کردند و این تأثیرگذاری‌ها به حوزه‌های علمی و دینی محدود نشد، بلکه فعالیت‌های اداری، آموزشی، قضائی و حتی دیپلماتیک را نیز شامل شد.

 الحسین بن عمر