سیستم آموزشی ژاپن نقشی اساسی در توانمند ساختن این کشور برای مقابله با چالش‌های ناشی از نیاز به جذب سریع ایده‌ها، علوم و فناوری غربی در دوره میجی (1868-1912) ایفا کرد و همچنین عاملی کلیدی در بهبود و رشد سریع اقتصادی ژاپن در دهه های پس از پایان جنگ جهانی دوم بود.

با این حال، در سال های اولیه قرن بیست و یکم، جامعه ژاپن به دلیل تغییر هنجارهای فرهنگی، پیشرفت در علم و فناوری، جهانی شدن اقتصادی و محیط دشوار تجاری با چالش های زیادی مواجه است. پرورش جوانانی که بتوانند با این چالش ها مقابله کنند، وظیفه ای حیاتی برای آموزش ژاپن است. نوع جهت گیری که در این موضوع باید اتخاذ شود، بحث های زیادی در دولت، سیستم آموزش و پرورش و کل جامعه ژاپن داشته است.

البته آموزش خواندن و نوشتن، از زمان معرفی نوشتار چینی و بودیسم در قرن ششم به نوعی وجود داشته است. در سال 701، Taiho Code مدارسی را برای فرزندان اشراف، هم در پایتخت و هم در استان ها تأسیس کرد. با شروع دوره کاماکورا (حدود 1185-1333)، تعداد فزاینده ای از فرزندان سامورایی آموزش رسمی دریافت کردند. اما 265 سال بعد، دوره ی صلح ادو (1603-1867) بود که آموزش در میان نخبگان و مردم عادی فراگیر شد.

آموزش در دوره ی ادو، اساساً مبتنی بر مفاهیم کنفوسیوس بود که بر یادگیری و مطالعه کلاسیک چینی تأکید داشت. دو نوع اصلی از مدارس توسعه یافت. اولین نوع مدارس دامنه ای{ domainal schools } (هانکو) بود که در پایان دوره به حدود 270 مدرسه می رسید و عمدتاً به کودکان طبقه سامورایی آموزش می داد.

نوع دوم مدارس تراکویا(terakoya schools ) بود که فرزندان افراد عادی و سامورایی را ثبت نام می کرد و بر تربیت اخلاقی و آموزش خواندن، نوشتن و حساب متمرکز بود. تراکویا معمولاً توسط یک معلم مجرد یا یک زوج متاهل اداره می شد و در پایان دوره ادو ده ها هزار مدرسه وجود داشت. نرخ باسوادی ژاپن در زمان فروپاشی شوگونات توکوگاوا ( Tokugawa shogunate) در سال 1867 بیشتر از بسیاری از کشورهای غربی در آن زمان بود. بدون این پایه آموزشی، نوسازی سریعی که در سال های بعد به دست آمد امکان پذیر نبود. رهبران میجی به سرعت برای ایجاد یک سیستم آموزشی جدید به عنوان بخش مهمی از تلاش های خود برای رسیدن به غرب و ارتقای وحدت ملی حرکت کردند.

یک سیستم سه سطحی دبستان، راهنمایی و دانشگاه ایجاد شد که مدرسه ابتدایی برای پسران و دختران اجباری بود.

پس از پایان جنگ جهانی دوم، قانون اساسی ژاپن و بطور خاص، قانون آموزش مدارس در سال 1947 تحت هدایت نیروهای اشغالگر به تصویب رسید.

قانون اخیر سیستمی را تعریف می کند که هنوز هم استفاده می شود: شش سال دبستان، سه سال راهنمایی(دبیرستان مقدماتی)، سه سال دبیرستان و دو یا چهار سال دانشگاه.

حضور تا دبیرستان راهنمایی اجباری است. همچنین مهدکودک هایی (که کودکان 3 سال و بالاتر قبل از ورود به دبستان در آن شرکت می کنند)، دانشکده های فنی پنج ساله برای فارغ التحصیلان دوره راهنمایی، مدارس آموزشی ویژه برای فارغ التحصیلان راهنمایی و دبیرستان و مدارس ویژه برای افراد معلولان وجود دارد. دانشگاه‌ها شامل کالج‌های کارشناسی، کالج‌های مقدماتی و مدارس تحصیلات تکمیلی هستند

1.مدارس و برنامه های درسی

1-1.تقویم مدرسه:

سال تحصیلی در ژاپن، برای اکثر مدارس ابتدایی، متوسطه اول و دبیرستان، از اول آوریل آغاز می شود و به سه ترم تقسیم می شود: آوریل تا جولای، سپتامبر تا دسامبر و ژانویه تا مارس. برخی مدارس از برنامه دو ترم پیروی می کنند.

انتقال تدریجی مدارس، از هفته ی شش روزه، به هفته ی پنج روزه در سال 2002 تکمیل شد.

با این حال، بسیاری از مدارس خصوصی به برگزاری کلاس های شنبه ادامه دادند و در سال های اخیر، برخی از دبیرستان های دولتی، مجوز ویژه ای برای بازگشایی کلاس های شنبه دریافت کرده اند، تا فرصت بیشتری برای پوشش دروس ضروری به آنها داده شود.

1-2.دستورالعمل دوره مدرسه:

وزارت آموزش، فرهنگ، ورزش، علم و فناوری دستورالعمل‌ها و رهنمودهایی حاوی رئوس مطالب اساسی هر موضوعی که در مدارس ژاپن تدریس می‌شود و اهداف و محتوای تدریس در هر پایه است. این دستورالعمل‌ها که هر 10 سال یک‌بار بازبینی می‌شوند، توسط مدارس سراسر کشور دنبال می‌شوند.

1-3.کتاب های درسی مدرسه:

کلیه مقاطع ابتدایی، متوسطه اول و متوسطه دوم، موظف به استفاده از کتب درسی تایید شده ی وزارت آموزش و پرورش، فرهنگ، ورزش، علوم و فناوری هستند. هدف از سیستم مجوز رسمی که از سال 1886 به اجرا درآمده است، استانداردسازی آموزش و حفظ عینیت و بی طرفی در مورد مسائل سیاسی و مذهبی است. سیستم توزیع رایگان کتب درسی برای آموزش اجباری در سال 1963 تأسیس شد.

کتاب‌های درسی مورد استفاده در هر مدارس دولتی در هر منطقه از میان نامزدهای مجاز دولتی توسط هیئت آموزش محلی بر اساس بررسی هیئت آموزشی استان انتخاب می‌شوند. در مدارس خصوصی، مدیر مدرسه مسئول انتخاب است.

1-4. آموزش پیش دبستانی

آموزش قبل از دبستان در مهدکودک ها ( yochien) و مراکز مراقبت روزانه(hoikuen) ارائه می شود. مهدکودک های دولتی و خصوصی، کودکان زیر یک سال تا پنج سال را می پذیرند. برنامه های آنها برای کودکان سه تا پنج ساله شبیه برنامه های مهدکودک است. تقریباً 60 درصد تمام مهدکودک ها به صورت خصوصی اداره می شوند.

مجموع حضور کودکان پنج ساله در کودکستان و مهدکودک ها بیش از 95 درصد است.

 رویکرد آموزشی در مهدکودک‌ها به‌طور قابل‌توجهی متفاوت است، از محیط‌های بدون ساختار که بر بازی تأکید دارند و آموزش رسمی کمی ارائه می‌دهند تا محیط‌های بسیار ساختارمند که بر آموزش ذهنی متمرکز است.

1-5. مدرسه ابتدایی

حضور در دوره شش ساله ابتدایی الزامی است. 99 درصد مدارس ابتدایی موسسات آموزش دولتی، مختلط هستند برای هر کلاس یک معلم منصوب می شود که مسئول آموزش بیشتر دروس به استثنای مواردی مانند موسیقی و هنر است.

در سال 2011، حداکثر ظرفیت کلاس در یک مدرسه ابتدایی دولتی 35 نفر برای کلاس های اول و 40 نفر برای سایر پایه ها بود. در اصل، کلاس‌ها بر اساس توانایی دانش‌آموز تفکیک نمی‌شوند، اما برای آموزش برخی موضوعات، دانش‌آموزان ممکن است با در نظر گرفتن سطح مهارت به گروه‌هایی تقسیم شوند.

برنامه درسی شامل موضوعات زیر است: زبان ژاپنی، مطالعات اجتماعی، حساب، علوم، مطالعات زیست محیط زندگی، موسیقی، هنر و صنایع دستی، تربیت بدنی و خانه داری.

این الزامات همچنین شامل فعالیت های فوق برنامه، دوره آموزش اخلاقی و مطالعه تلفیقی است که می تواند طیف گسترده ای از موضوعات (همانند درک بین المللی، محیط زیست، فعالیت های داوطلبانه و غیره) را پوشش دهد.

از سال 2020، مدارس ابتدایی، کلاس های اموزش زبان انگلیسی را از کلاس سوم شروع کردند. علاوه بر این، آموزش برنامه نویسی کامپیوتر نیز به کلاس اجباری تبدیل خواهد شد. خواندن و نوشتن شاید مهمترین بخش برنامه درسی دوره ابتدایی باشد. به همراه دو هجای ژاپنی، انتظار می رود دانش آموزان تا پایان کلاس ششم حداقل 1026 نویسه چینی را یاد بگیرند.

 دانش آموزان دبستانی علاوه بر تحصیل، در جشنواره های ورزشی سالانه( undikai) شرکت می کنند و همچنین در اردوهای آموزشی مدارس برای بازدید از مکان های مختلف فرهنگی شرکت می کنند.

1-6.دبیرستان های راهنمایی:

حضور در دوره ی سه ساله متوسطه اول(راهنمایی) الزامی است. بیش از 90 درصد از دبیرستان ها، موسسات دولتی مختلط هستند. هر سال، دانش‌آموزان در یک کلاس(با حداکثر 40 دانش‌آموز ) سازماندهی می‌شوند. (میانگین ظرفیت کلاس در سال 2016، بیست و هشت نفر بود.)، که در آنها کلاس‌های خود را می‌گذرانند. در بیشتر موارد، کلاس ها بر اساس توانایی تفکیک نمی شوند، اما برخی از مدارس سیستم های پخش را برای کلاس های ریاضی و انگلیسی پیاده سازی کرده اند.

برنامه درسی استاندارد شامل موضوعات مورد نیاز زیر است: زبان ژاپنی، مطالعات اجتماعی، ریاضیات، علوم، یک زبان انتخابی زبان خارجی (تقریبا همیشه انگلیسی)، موسیقی، هنرهای زیبا، بهداشت و تربیت بدنی، و هنرهای صنعتی یا خانه داری.

الزامات همچنین شامل فعالیت های فوق برنامه، دوره آموزش اخلاقی و مطالعه تلفیقی است. در سال دوم یا سوم مدرسه، دانش‌آموزان دبیرستانی به یک سفر ویژه ی مدرسه به نام شوگاکو ریوکو(  shugaku ryoko) می‌روند. دانش آموزان به عنوان یک کلاس برای یادگیری فرهنگ محلی یک منطقه و شرکت در فعالیت های مختلف، سفر می کنند.

1-7. دبیرستان: حضور در دبیرستان اختیاری است.

 در سال 2010،  98 درصد فارغ التحصیلان راهنمایی(متوسطه دوره ی اول)، وارد دبیرستان شدند که حدود 74 درصد از کل انها دولتی بودند. ورودی دبیرستان براساس عملکرد امتحانی است و رقابت برای مدارس مورد علاقه، بسیار شدید است.

دانش‌آموزانی که در دبیرستان‌های راهنمایی و دبیرستان واحد (یکپارچه)شرکت می‌کنند از فشار امتحان ورودی دبیرستان دور میشوند، اما هنوز تعداد نسبتا کمی از این مدارس یکپارچه در سیستم مدارس دولتی وجود دارد.

برنامه درسی اصلی دبیرستان شامل موضوعات مورد نیاز زیر است: زبان ژاپنی، جغرافیا و تاریخ، مدنی، ریاضیات، علوم، بهداشت و تربیت بدنی، هنر، زبان خارجی، اقتصادِ خانه داری و اطلاعات.

 فعالیت های فوق برنامه و مطالعه تلفیقی نیز مورد نیاز است. دانش‌آموزان در برنامه‌های حرفه‌ای ویژه (فنی و حرفه ای) نیز دروسی را در حوزه تحصیلی خود (تجارت، هنرهای صنعتی، کشاورزی و غیره) می‌گذرانند. در حالی که نسبت به دانش‌آموزان عادی، زمان کمتری را برای برنامه درسی اصلی صرف میکنند.

با توجه به اینکه تقریباً تمام دانش‌آموزان دبیرستانی بدون توجه به علاقه و تمایلشان به یادگیری به دبیرستان می‌روند، دبیرستان‌ها به دنبال راه‌هایی برای کاهش بی‌تفاوتی دانش‌آموزان و تعداد ترک تحصیل هستند.

به عنوان بخشی از این تلاش، مدل‌های جدید و متنوع‌تری از آموزش دبیرستان برای پاسخگویی بهتر به توانایی‌ها و علایق مختلف دانش‌آموزان معرفی می‌شوند. نمونه‌هایی از این مدل‌های جدید عبارتند از دبیرستان‌های مبتنی بر اعتبار، که در آن فارغ‌التحصیلی بر اساس واحدهای انباشته شده، نه تکمیل تعداد معینی از سال‌های تحصیلی کامل است. و مدارس با برنامه تلفیقی، که در آن دانش‌آموزان بر اساس علایق و توانایی‌های فردی خود، انعطاف بیشتری برای شرکت در دروس انتخابی دارند.

2. دانشگاه ها:

درصد فارغ التحصیلان دبیرستان ژاپنی که به کالج های دو ساله یا دانشگاه های چهار ساله وارد میشوند، از 41 درصد در سال 1993  به  57.9 درصد در سال 2018 رسیده است.

این رقم برای کالج‌ها و دانشگاه‌های چهار ساله به تنهایی حدود 53.3 درصد در سال 2018 بود. اکثریت دانشجویان دانشگاه ها زن هستند. 85.7 درصد کل دانشگاه ها و 95 درصد کل کالج های مقدماتی، خصوصی هستند.

در سال مالی 2016، حدود 10.9درصد از فارغ التحصیلان دانشگاه چهارساله(لیسانس)، به تحصیلات تکمیلی ادامه دادند. اخیراً یک سری اصلاحات گسترده در سیستم دانشگاهی ژاپن انجام شده است. در سال 2004، 99 دانشگاه ملی به 89 موسسه، سازماندهی مجدد شدند.

 علاوه بر این، دانشگاه‌های سراسری که ارگان‌های داخلی وزارت آموزش و پرورش، فرهنگ، ورزش، علوم و فناوری بودند، با هدف ایجاد فضای رقابتی‌تر که در آن دانشگاه‌ها بتوانند بخش خصوصی را معرفی کنند، به نهادهای اداری مستقل تبدیل شدند.

 

3. تکنیک های مدیریت و توسعه نقاط قوت خاص خود با توجه به آموزش و پژوهش.

 به منظور پرورش افرادی با طیف گسترده ای از تخصص های مورد نیاز جامعه، بسیاری از دانشگاه ها نیز برنامه های تحصیلات تکمیلی تخصصی جدیدی را در زمینه تجارت و حقوق ایجاد کرده اند.

 تعداد دانشجویان خارجی در دانشگاه‌های ژاپن همچنان در حال افزایش است و در سال 2018 تعداد کل دانشجویان در مدارس پیش‌دبستانی، کالج‌های فناوری/تخصصی، کالج‌های راهنمایی، دانشگاه‌ها و مدارس تحصیلات تکمیلی به 298980 نفر رسیده است. تقریباً 93 درصد از این دانش آموزان از آسیا هستند.

4. آموزشگاه های خصوصی و آموزشگاه های مردمی:

 مدارس آموزشی آکادمیک ( gakushujuku ) و مدارس مردمی ( yobiko) نیز نقش مهمی در آموزش در ژاپن دارند، اگرچه آنها بخشی از سیستم آموزشی اصلی نیستند. مدارس شلوغ به شدت بر آماده سازی دانش آموزان برای امتحانات ورودی دانشگاه تمرکز دارند.

 مدارس کمک آموزشی آکادمیک(اموزشکده های تقویتی- کنکور) هدف کلی تری دارند که به دانش آموزان کمک کنند تا با تکالیف معمول مدرسه خود پیش بروند و فراتر از آن عمل کنند.اگرچه آمادگی برای امتحان اغلب مورد تأکید قرار می گیرد.

بر اساس برآوردهای سال مالی 2008 توسط وزارت آموزش، فرهنگ، ورزش، علم و فناوری،  25.9 درصد از دانش‌آموزان مدارس ابتدایی دولتی و 53.5 درصد از دانش‌آموزان دبیرستان‌های دولتی در مدارس کمک آموزشی آکادمیک تحصیل می‌کنند.

اصلاحات سیستم آموزشی ژاپن بر رفتار مشارکتی، نظم گروهی و انطباق با استانداردها تاکید دارد. این سیستم در تربیت نیروی کار ماهر صنعتی، که ژاپن را به یک قدرت اقتصادی جهانی در قرن بیستم تبدیل کرد، به خوبی خدمت کرد. موفقیت این سیستم بیشتر در این واقعیت منعکس می شود که اکثریت مردم ژاپن، خود را متعلق به طبقه متوسط ​​دانسته و آموزش را راهی برای کسب رفاه برای فرزندان خود می دانند. در سال 2006، دولت اولین بازنگری در قانون اساسی آموزش و پرورش 1947 را تصویب کرد. این بازنگری شامل مقرراتی بود که از آموزش و پرورش را برای القای روحیه عمومی، احترام به سنت و فرهنگ و عشق به میهن فرا میخواند.

در سال 2008 "رهنمودهای برنامه درسی" نیر برای ارتقای آموزش بنیادی از طریق پرورش دانش و مهارت های پایه و افزایش ساعات کلاس مورد بازبینی قرار گرفت. دستورالعمل های برنامه درسی جدید برای مدارس ابتدایی در سال تحصیلی 2011 و برای دبیرستان های راهنمایی در سال تحصیلی 2012 معرفی شد. آخرین بازنگری دستورالعمل های برنامه درسی در سالتحصیلی 2020 انجام شد.

5. علوم پایه و برندگان جایزه نوبل

 سیستم آموزشی ژاپن تعدادی برنده برجسته نوبل تربیت کرده است. به عنوان مثال، در سال 1949، یوکاوا هیدکی اولین ژاپنی برنده جایزه نوبل و برنده جایزه فیزیک برای پیش بینی وجود مزوترون ها شد.

 پس از او، Esaki Reona با جایزه فیزیک در سال 1973، Tonegawa Susumu جایزه فیزیولوژی یا پزشکی در سال 1987 وOe Kenzaburo  جایزه ادبیات در سال 1994 به دست آوردند.  اخیراً ژاپنی ها جوایز نوبل را یکی پس از دیگری در حوزه علوم طبیعی دریافت کرده اند.

در سال 2002، کوشیبا ماساتوشی(Koshiba Masatoshi) از دانشگاه توکیو برنده جایزه فیزیک، سوزوکی آکیرا( Suzuki Akira) از دانشگاه هوکایدو و نگیشی ایچی( Negishi Eiichi) از دانشگاه توکیو، برنده جایزه شیمی در سال 2010، و یاماناکا شینیا( Yamanaka Shinya) از دانشگاه کیوتو جایزه فیزیولوژی یا پزشکی در سال 2012 را برای توسعه ی سلول ips کسب کردند.

 تنها در سال‌های 2008 و 2010، در مجموع به شش ژاپنی جوایز فیزیک و شیمی اعطا شد که بالاترین افتخار برای دانشمندان علوم طبیعی است و هدف ژاپن برای تبدیل شدن به یک رهبر جهانی در علم و فناوری را محقق میکند.

محققان ژاپنی در دهه 2010 به کسب جوایز نوبل ادامه دادند. آکاساکی ایسامو و آمانو هیروشی از دانشگاه ناگویا در سال 2014 برنده جایزه فیزیک شدند و پس از آن کاجیتا تاکاکی از دانشگاه توکیو که در سال 2015 برنده همین جایزه شد.

اومورا ساتوشی( Omura Satoshi ) از دانشگاه علوم توکیو در سال 2015 برنده جایزه فیزیولوژی یا پزشکی شد و پس از او اوسومی یوشینوری( Osumi Yoshinori ) از موسسه فناوری توکیو که در سال 2016 برنده همین جایزه شد.

در سال 2018 تاسوکو هونجو برنده جایزه نوبل پزشکی یا فیزیولوژی شد و آکیرا یوشینو برنده جایزه شیمی شد.

پژوهشگر، مترجم و گرداورنده: محمدعلی هژبری

EDUCATION Foundation for growth and prosperity 

Web Japan http://web-japan.org/

2021-05-25