موزه ماتناداران، که به "موزه دست‌نوشته‌های باستانی" نیز مشهور است، یکی از مهم‌ترین و ارزشمندترین موزه‌های ارمنستان و جهان محسوب می‌شود.

این موزه در شهر ایروان، پایتخت ارمنستان واقع شده و به عنوان مخزنی از گنجینه‌های فرهنگی و تاریخی شامل دست‌نوشته‌های باستانی، نسخ خطی نادر و اسناد و مدارک مربوط به تاریخ، ادبیات، هنر و علوم مختلف، شناخته می‌شود و به عنوان قلب تپنده فرهنگ و تاریخ غنی ارمنستان معروف است.

۲۰ هزار نسخه خطی در ماتناداران نگهداری می‌شود که  17 هزار نسخه از آنها ارمنی است و از 3000 نسخه باقیمانده حدود 2000 نسخه عربی و بیش از 450 نسخه فارسی است.

102 قرآن و 18 سند حاوی بخش‌هایی از قرآن در این موزه موجود است که 60% آنها قرآن‌هایی است که توسط ایرانیان از جمله در مشهد، تبریز و تهران کتابت شده است. قدیمی‌ترین قرآن در این مجموعه مربوط به ق 12 است که در دمشق نوشته شده و تنها حاوی جزء 5 قرآن است که تنها 20% کتاب‌ها شناسنامه دارند و باقی کتاب‌ها بر اساس حدس و یافته‌های کارشناسان ارمنی اعلام وضعیت شده‌اند و کارشناسان ارمنی برخی را نتوانسته‌اند اصالت‌یابی کنند.

5 ایران‌شناس با این موزه، همکاری می‌کنند که 3 نفر از ایران‌شناسان این مجموعه با رایزنی ارتباط دارند  البته شایان ذکر است که ین سه تن، ایران‌شناس‌اند و نسخه‌شناس نیستند.

وجود فرامین نگاشته شده پادشاهان ایرانی برای حاکمان ارمنستان از دیگر امتیازات این موزه است.

همچنین کتابی با عنوان تاریخ ارمنستان از ق 10 ق. م. تا ق 5 م در این موزه نگهداری می‌شود که  توسط موسی خورنی (موسس خورناتسی) تاریخ‌نگار ارمنی قرن پنجم میلادی نگاشته شده است. در آن کتاب که  5 قرن پیش از فردوسی نگاشته شده از شخصیت رستم به عنوان اسطوره ایرانیان یاد شده است. همچنین یک مجموعه زیبا از نقاشی‌ها و مدال‌های سوروگیان، عکاس و نقاش دربار ناصرالدین شاه در موزه نگهداری می‌شود که 2 سال پیش از سوی امانوئل سوروگیان (نتیجه آقای سوروگیان) به این موزه اهدا شده است.

شایان ذکر است که این مجموعه حاوی 100 قطعه تابلو نقاشی و عکس و مدال‌هایی است که از آلمان به این موزه آورده شده و گفته می‌شود این مجموعه 500 قطعه بوده است که بخشی ازاین آثار به موزه‌ای در آلمان و بخشی نیز به آمریکا اهدا شده است. بخش کوچکی نیز به آثار خطاطی خطاط ارمنی ـ ایرانی مقیم امریکا، خانم آرشالوس اتوجیان اختصاص یافته و عموماً اسماء ا... و بسم ا... و آیات قرآنی است و این نشان از تأثیر عمیق فرهنگ ایرانی اسلامی بر این هنرمند دارد.

در ادامه به تفصیل موزه ماتناداران را معرفی می‌کنیم:

*** تاریخچه موزه ماتناداران

موزه ماتناداران در سال 1959 تأسیس شد، اما تاریخچه مجموعه آن به قرن 5 میلادی باز می‌گردد. در آن زمان، اولین کتابخانه‌ها و مراکز نگهداری از دست‌نوشته‌ها در ارمنستان تأسیس شدند. در طول قرون متمادی، این مجموعه‌ها با تلاش و پشتکار مورخان، دانشمندان و رهبران مذهبی ارمنی، گسترش  یافت و غنی‌تر شد. هسته اولیه این مجموعه، کتابخانه‌ای بود که در قرن 5 میلادی توسط "مخیتار گش،" یکی از پدران کلیسای ارمنی، تأسیس شده بود. این کتابخانه در طول قرن‌ها با گردآوری نسخه‌های خطی و اسناد تاریخی از سراسر جهان، به گنجینه بی‌نظیری از دانش و فرهنگ تبدیل شد.

در سال 1441 کتابخانه ماتناداران توسط "مخیتار گوش" در صومعه کُموتاسیس شد و در  1869 کتابخانه ماتناداران به ایجوان.انتقال یافت. همچنین در سال 1939 کتابخانه ماتناداران به "انستیتو ماتناداران" تبدیل شد و موزه ماتناداران در سال   1959در بنای جدید خود افتتاح گردید.

*** اهمیت موزه

موزه ماتناداران به دلیل دارا بودن تعداد قابل توجهی از دست‌نوشته‌های باستانی و نسخ خطی نادر، از جمله انجیل اچمیادزین (قدیمی‌ترین نسخه خطی کتاب مقدس به زبان ارمنی)، از اهمیت و جایگاه ویژه‌ای در جهانی برخوردار است. این موزه همچنین به عنوان یک مرکز تحقیقاتی و آموزشی، نقش مهمی در حفظ و ترویج فرهنگ و تاریخ ارمنستان ایفا می‌کند. موزه ماتناداران نه تنها به عنوان یک جاذبه گردشگری مهم، بلکه به عنوان یک مرکز تحقیقاتی برجسته نیز شناخته می‌شود و دانشمندان و محققان از سراسر جهان برای مطالعه نسخه‌های خطی و اسناد تاریخی این موزه به ایروان سفر می‌کنند. این موزه همچنین نقش مهمی در حفظ و نگهداری میراث فرهنگی ارمنستان ایفا می‌کند. کارشناسان موزه به طور مداوم در حال مرمت و بازسازی نسخه‌های خطی و اسناد تاریخی هستند و برنامه‌های آموزشی متعددی را برای نسل‌های آینده برگزار می‌کنند.

**** آثار موجود در موزه

نسخ خطی: مجموعه بی‌نظیری از نسخه‌های خطی به زبان‌های ارمنی، یونانی، عبری، فارسی، عربی، سریانی و لاتین، که قدمت برخی از آنها به قرن 5 میلادی می‌رسد.

اسناد و مدارک: مجموعه ارزشمندی از اسناد و مدارک تاریخی، از جمله فرمان‌ها، نامه‌ها، وقف‌نامه‌ها و دست‌نوشته‌های علمی و فلسفی.

آثار هنری: مجموعه‌ای نفیس از نقاشی‌ها، مینیاتورها، تذهیب‌ها و اشیا قیمتی، از جمله ظروف طلا و نقره، جواهرات و منسوجات.

گفتنی است موزه ماتناداران شامل ۲۰ هزار نسخه خطی باستانی به زبان‌های ارمنی، یونانی، عبری، سریانی، فارسی، عربی و لاتین است. این دست‌نوشته‌ها شامل متون مذهبی، ادبی، علمی، تاریخی، فلسفی، هنری و ... می‌باشند.

*** بخش‌های مختلف موزه

موزه ماتناداران شامل بخش‌های مختلفی از جمله:

سالن انجیل، سالن دست‌نوشته‌های ارمنی، سالن دست‌نوشته‌های خارجی، سالن اشیا قیمتی، تالار نمایش دائمی، مرکز تحقیقات، کتابخانه و تالار نمایشگاه‌های موقت است که در این تالار، نمایشگاه‌های مختلفی با موضوعات مرتبط با تاریخ، فرهنگ و هنر ارمنستان برگزار می‌شود.

** فعالیت‌های موزه ماتناداران

موزه ماتناداران، علاوه بر نمایش گنجینه‌های ارزشمند تاریخی و فرهنگی، فعالیت‌های متنوع دیگری را نیز در راستای رسالت خود که حفظ و ترویج فرهنگ و تاریخ ارمنستان است، انجام می‌دهد. برگزاری نمایشگاه‌های دائمی و موقت، برگزاری سمینارها و کارگاه‌های آموزشی، انتشار کتاب و مقالات علمی، مرمت و احیای نسخه‌های خطی و اسناد تاریخی و ارائه خدمات پژوهشی به محققان از جمله اقدامات در این زمینه هستند.

موزه ماتناداران، فراتر از یک مخزن آثار باستانی، به عنوان یک مرکز فرهنگی پویا و فعال، نقشی کلیدی در حفظ، ترویج و گسترش دانش و فرهنگ ارمنستان ایفا می‌کند. فعالیت‌های این موزه در زمینه‌های مختلف، شامل موارد زیر می‌شود:

1. حفظ و مرمت

• مرمت و بازسازی دست‌نوشته‌ها و نسخ خطی آسیب‌دیده.
• پاک‌سازی و ضدعفونی آثار برای جلوگیری از فرسایش و تخریب.
• دیجیتال‌سازی دست‌نوشته‌ها و نسخ خطی برای ایجاد آرشیو دیجیتال.
• آموزش و تربیت متخصصان مرمت و نگهداری از آثار باستانی.

2. تحقیق و پژوهش

• انجام پژوهش‌های علمی در زمینه‌های مختلف مرتبط با دست‌نوشته‌ها و نسخ خطی، مانند تاریخ، ادبیات، هنر، فلسفه و ...
• انتشار مقالات، کتاب‌ها و سایر منابع علمی.
• برگزاری کنفرانس‌ها و سمینارهای علمی.
• همکاری با مراکز تحقیقاتی و دانشگاه‌های داخلی و خارجی.

3. آموزش و پرورش

• برگزاری دوره‌های آموزشی برای دانشجویان، پژوهشگران و علاقه‌مندان به تاریخ و فرهنگ ارمنستان.
• ارائه برنامه‌های آموزشی برای کودکان و نوجوانان.
• برگزاری کارگاه‌های آموزشی در زمینه‌های مختلف مرتبط با دست‌نوشته‌ها و نسخ خطی
• انتشار کتاب‌ها و مجلات آموزشی.

4. نمایشگاه

• برگزاری نمایشگاه‌های دائمی و موقت از آثار موجود در موزه.
• طراحی و اجرای نمایشگاه‌های مجازی برای دسترسی مخاطبان جهانی به آثار موزه.
• همکاری با موزه‌ها و مراکز فرهنگی دیگر برای برگزاری نمایشگاه‌های مشترک.

5. فعالیت‌های فرهنگی

• برگزاری برنامه‌های فرهنگی مانند کنسرت، تئاتر، شعرخوانی و ...
• ارائه خدمات آموزشی به افراد کم‌توان و ناتوان.
• برگزاری رویدادهای فرهنگی برای کودکان و نوجوانان.
• همکاری با سازمان‌های فرهنگی و اجتماعی برای ترویج فرهنگ و تاریخ ارمنستان.

6. همکاری بین‌المللی

• همکاری با موزه‌ها، کتابخانه‌ها و مراکز تحقیقاتی در سراسر جهان.
• تبادل دست‌نوشته‌ها و نسخ خطی برای نمایشگاه‌ها و پژوهش‌ها.
• شرکت در کنفرانس‌ها و سمینارهای بین‌المللی.
• انتشار مقالات و کتاب‌ها به زبان‌های مختلف.

7. فعالیت‌های برخط

• ایجاد وبگاه و شبکه‌های اجتماعی برای ارائه اطلاعات و اخبار مربوط به موزه.
• ارائه امکان بازدید مجازی از موزه.
• انتشار محتوای آموزشی و پژوهشی به صورت برخط.
• ایجاد تالار گفتگو و انجمن‌های برخط برای تبادل نظر بین مخاطبان.

*** نقش موزه ماتناداران در جامعه

موزه ماتناداران به عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز فرهنگی ارمنستان، نقشی کلیدی در حفظ و ترویج هویت ملی این کشور ایفا می‌کند. این موزه با فعالیت‌های متنوع خود، به نسل‌های آینده کمک می‌کند تا با تاریخ، فرهنگ و هنر غنی ارمنستان آشنا شوند و به آن احترام بگذارند.

علاوه بر این، موزه ماتناداران به عنوان یک مرکز تحقیقاتی برجسته، در جهان شناخته شده است. پژوهش‌های انجام شده در این موزه در زمینه‌های مختلف، از جمله تاریخ، ادبیات، هنر و فلسفه، به درک عمیق‌تر فرهنگ ارمنستان و همچنین فرهنگ‌های دیگر جهان کمک می‌کند.

منابع:

• https://maysungasht.ir/
• https://safarmarket.com/blog/attractions/armenia/yerevan/matenadaran-yerevan
• https://safarmarket.com/blog/attractions/armenia/yerevan/matenadaran-yerevan
• https://maysungasht.ir/
• https://safarbato.co/post/232_%D9%85%D9%88%D8%B2%D9%87-%D9%85%D8%A7%D8%AA%D9%86%D8%A7%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%B1%D9%85%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86
• https://safarmarket.com/blog/attractions/armenia/yerevan/matenadaran-yerevan