اشاره

ارمنستان امروزی با چالش ها و فرصت های زیادی مواجه است و قره باغ کوهستانی دغدغه اصلی آنهاست. مسائل مربوط به امنیت اقتصادی پس از آن مطرح می‌شود که مسائل مربوط به فقر گسترده و مهاجرت اقتصادی از دوران شوروی حل نشده باقی مانده است. ارمنی ها از روزهای آغازین گسترش امپراتوری روسیه به قفقاز بیش از دو قرن پیش، روابط نزدیکی با روسیه داشتند. از زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، روسیه ضامن اصلی امنیت ارمنستان بوده است. مسکو یک پایگاه نظامی با چند هزار نیرو در گیومری، نزدیک به مرز ترکیه دارد. نیروهای مرزی روسیه از مرزهای ارمنستان با ترکیه و ایران محافظت می‌کنند. ارمنستان یکی از اعضای سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO) به رهبری روسیه است که یک پیمان دفاعی متقابل است. اگرچه برای قرن ها، ارمنی ها روابط تنگاتنگی با روسیه داشتند، اما این روابط در یک سال و نیم گذشته تحت تنش قرار گرفته است. زیرا روسیه در اوکراین گرفتار شده و تا حد زیادی از سیاست خارجی ارمنستان کنار گذاشته شده است. ارمنستان در موقعیت ضعیفی قرار دارد و آذربایجان به دنبال کنترل عمیق‌تر بر قره باغ کوهستانی و کریدوری به منطقه تحت محاصره نخجوان خود از طریق ارمنستان جنوبی است. با توجه به تمرکز آمریکا و روسیه در مورد اوکراین، ارمنستان در حال حاضر احساس می‌کند که فاقد یک شریک بین‌المللی قوی در مناقشه خود است.

مقدمه

پس از جنگ دوم قره باغ در سال 2020 و عدم حمایت روسیه از ارمنستان به خاطر نگاه به غرب دولت پاشینیان، باعث شد ارمنستان پیش از پیش در حال فاصله گرفتن از روسیه باشد و این کشور به دنبال حامیان جدید می‌گردد. همچنین بعد از آن که متحدانش در "سازمان امنیت جمعی" به رهبری روسیه، در جریان درگیری مرگبار سپتامبر 2022 در مرز جمهوری آذربایجان، حمایت از قطعی از ارمنستان نکردند. روند دور شدن این کشور از روسیه آغاز شد.

نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان در ماه سپتامبر 2023 گفت: "سیستم‌های خارجیِ تامین امنیت که ما عضوی از آن هستیم، دیگر کاربردی ندارد". وی وابستگی و اتکای تنها به روسیه برای تضمین امنیت خود، یک اشتباه راهبردی برای کشورش دانست و سیاست ایروان مبنی بر تکیه امنیتی فقط به روسیه اشتباه بود، زیرا مسکو قادر به انجام این کار نبوده و در حال کاهش نقش خود در منطقه است. پاشینیان در ادامه روسیه را به ناتوانی در تضمین امنیت ارمنستان در مواجهه با آنچه که او «تجاوزگری از سوی جمهوری آذربایجان بر سر منطقه قره باغ کوهستانی» خوانده، متهم کرد. او تلویحا گفت که بعد از از واگذار کردن قره‌باغ کوهستانی، مسکو از تظاهرات ضد دولتی در ارمنستان حمایت کرده است. در ادامه سخنان پاشینیان، ماریا زاخارووا، سخنگوی وزارت امور خارجه روسیه، انتقادهای ارمنستان از مسکو را رد کرده و ایروان را متهم کرده است که تلاش می‌کند "تقصیر اشتباهات خودش را به گردن دیگران بیندازد". زاخارووا افزود که ایروان تلاش کرده قصد خود برای "تغییر عمده" در سیاست خارجی‌اش را پنهان کند. او همچنین هشدار داد که ارمنستان نباید در مذاکرات صلح با جمهوری آذربایجان به میانجیگری غرب اتکا کند.

نگاه ارمنستان به غرب

سیاست خارجی ارمنستان در حال تغییر است و تاحدودی به سمت غرب چرخیده است. سکان‌دار تمایل به تغییر جهت گیری ژئوپلیتیکی به سمت غرب، نیکول پاشینیان نخست وزیر این کشور است. او تلاشی هماهنگ برای تنوع بخشیدن به سیاست خارجی کشورش به دور از وابستگی شدید قبلی به روسیه انجام می دهد. پاشینیان وابستگی به روسیه را یک «اشتباه استراتژیک» عنوان کرده است. از تلاش های او به عنوان بازگرداندن سیاست خارجی مستقل ارمنستان نام می برند. در شرایطی که وضعیت امنیتی ارمنستان مخاطره آمیز است، وزارت خارجه روسیه در واکنش به سفر هاکوبیان، سفیر ارمنستان در مسکو را برای رایزنی فراخواند و این کشور را به کمک به «رژیم نازی کیف» متهم کرد. نکته مهم این است که برخی معتقد هستند که ارمنستان با دور شدن از روسیه، چیزی برای از دست دادن ندارد. چراکه از زمان تجاوز روسیه (در فوریه 2022 ) به اوکراین، آنها از متحد خود احساس ناامیدی کرده‌اند. نه تنها نیروهای حافظ صلح روسی قادر نیستند، مانع تلاش‌های مکرر جمهوری آذربایجان برای تصرف مناطق جدید شوند، بلکه سازمان پیمان امنیت جمعی نیز نتوانسته است به درخواست های ارمنستان برای مداخله پاسخ مثبت دهد. لذا، ارمنستان از یک طرف برای منابع تسلیحات جدید دفاعی به هند روی آورده و هند را جایگزین روسیه کرده از طرف دیگر، در حال تقویت روابط خود با ایران است که پیشنهاد کرده از خاک ارمنستان در برابر حمله احتمالی آذربایجان دفاع می‌کند.

روابط هند و ارمنستان شاهد پیشرفت های قابل توجهی بوده است و بحث های اخیر در سطح بالا نشان دهنده تعامل چند وجهی است. اما، چالش‌ها به ویژه در مورد موضع هند پس از قره باغ و نیاز به همسویی سیاسی پایدار در میان پیچیدگی‌های منطقه‌ای همچنان وجود دارد. معاملات دفاعی و مبادلات فرهنگی بر روابط رو به رشد تأکید می کند. با این حال، عدم تعادل تجاری وجود دارد که همکاری اقتصادی متنوع را ضروری می کند.

نکته قابل تامل این است که نه تنها برای روسیه روابط ارمنستان با ایران و هند باعث نگرانی شده است، بلکه، روابط با کشورهای غربی حساس تر و خطرناک تر شده است. اما، شواهد نشان می دهد که روسیه نسبت به این قضیه علناً، با خونسردی پاسخ داده و حتی پوتین، گفته که کشورش «هیچ مشکلی با ارمنستان» ندارد. شاید به توان گفت اتخاذ اینگونه سیاست ها، معادل «یک پیام» است؛ آتش زیر خاکستر.

به نظر می رسد پاشینیان در حال عصبانی کردند روسیه است. اگرچه مدعی تنوع بخشیدن به سیاست خارجی کشورش است، اما، اینگونه تحولات نیاز به دیپلماسی حرفه ای دارد که پاشینیان دیپلمات چندان خوبی نیست. چراکه اینگونه مواضع، اشتباهات دیپلماتیک صرف نیست، بلکه بیشتر شبیه یک تصمیم عمدی است.

آغاز بحران روابط ارمنستان با روسیه پس از جنگ دوم قره باغ در سال 2020

پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و استقلال ارمنستان، این کشور همچنان به عنوان یکی از حیاط خلوت‌های روسیه محسوب می شد و در تمام زمینه های انرژی، آموزشی، صنعتی و نظامی و زیر ساختی  به روسیه متعلق و وابسته است. وابستگی ارمنستان به روسیه تا حدی است که  شرکت های انرژی  مثل گاز و برق در تحت سیطره و کنترل شرکت گاز روس و برق روسیه می‌باشد. به گونه‌ای که مراکز حساس و ورودی‌های کشور مثل مرزها و همچنین فرودگاه در دست نیروهای روسیه کنترل می گردد.

به طور طبیعی مردم ارمنستان هم یک وابستگی روحی و علاقه‌ای به فرهنگ و تمدن روسیه هم دارند، زیرا اینکه بیشتر آنها به زبان روسی تحصیل کرده‌اند در دانشگاه‌های روسیه تحصیل کرده‌اند و در کشور روسیه مشغول به کار هستند.

پس از جنگ دوم قره باغ و عدم حمایت روسیه از ارمنستان،   نگاه مردم نسبت به روسیه کاملاً در حال تغییر است و موج روسیه ستیزی و تنفر از روسیه روز به روز در این کشور گسترش می‌یابد و از طرفی دولت حاکم بصورت استراتژیک و برنامه‌ای نگاه به غرب و نگاه به کشورهای دیگر دارد وهمواره به دنبال یافتن شریک‌های جدید هستند. با توجه به اینکه همسایه ارمنستان یعنی گرجستان با دور شدن از روسیه و نگاهش به غرب موفق بوده و دستاوردهای اقتصادی سیاسی و امنیتی خوبی رو به دنبال داشته، این هم انگیزه دور شدن از روسیه را تقویت کرده است.

البته در بین نخبگان سیاسی ارمنستان دو دیدگاه وجود دارد: یکی متعلق با حزب سابق و دولت قبل هست  که کاملاً اعتقاد دارد که روسیه کماکان باید شریک و حامی اصلی ارمنستان باشد، اگر چه  این حزب در حال حاضر با توجه به اتفاقاتی که در منطقه افتاده از محبوبیت کافی برخوردار نیست. دیدگاه دوم معتقدند که سیاست های دولت پاشینیان درست است و  باید برنامه ریزی برای کم کردن وابستگی به روسیه و یافتن شرکای جدید در تمام عرصه های اقتصادی و نظامی و امنیتی باشد.

آرمن گریگوریان"، دبیر شورای امنیت ارمنستان رسماً اعلام کرد که روسیه باید مرزبان‌ها و نیروهای حافظ صلح و نیروهای امنیتی خود را از مرزها و از فرودگاه خارج کند و اضافه کرد که ما نیاز به حضور نیروهای روسیه نداریم وی افزود: ارمنستان توانایی تامین امنیت را دارد و نیز اشاره کرد قبلاً ارمنستان ۹۶ درصد تجهیزات نظامی را از روسیه دریافت می‌کرد، ولی اکنون  این رقم به ۱۰ درصد کاهش یافته است. همچنین دبیر شورای امنیت ارمنستان گفت: در گذشته اگر روسیه تصمیم می‌گرفت به ما تسلیحات ندهد، کشور در آستانه فروپاشی قرار می‌گرفت ولی اکنون ما ۴ گزینه داریم. ما در حال یافتن شریک‌های جدید هستیم و از اینکه به یک کشور وابسته باشیم بسیار پرهیز می‌کنیم. پس از این موضع، "کنستانتین زاتولین" معاون اول کمیته امور کشورهای مستقل مشترک المنافع دومای دولتی روسیه گفت:" دولت ارمنستان به شکل نمایشی روابط با روسیه را کم می‌کند، به دنبال دلیل می‌گردد و مرحله به مرحله قدم برمی دارد. این طبق سیاست آنهاست. هرچه می خواهند بگویند، موضوعی را که ما هشدار داده بودیم، کم کم اجرا می کنند. اینها قدم هایی برای خروج از پیمان امنیت جمعی است و سپس آنها موضوع برچیدن پایگاه در گیومری را مطرح خواهند کرد.

نکته قابل توجه اینکه ارمنستان در ماه‌های اخیر به دنبال یافتن شریک‌های جدید به ویژه در حوزه نظامی است و سفر سال گذشته معاون وزیر دفاع ارمنستان به یونان و دیگر کشورهای غربی مثل آلمان و  فرانسه و همچنین توجه جدی ارمنستان به هند و خرید سلاح از هند و دیگر کشورها در این راستا تفسیر می شود.

نتیجه گیری

راهبرد پاشینیان برای ایجاد تصور جهت گیری غربگرایانه و تلاش برای خروج از حوزه نفوذ روسیه کوبیدن بر طبل «هیچ جایگزینی وجود ندارد به جز دوست داشتن با غرب» در برابر لفاظی‌های بی‌صبرانه‌تر باکو، بسیار نگران‌کننده‌تر و یک استراتژی مخاطره آمیز است. حتی اگر از سوی غرب فرکانس های مثبتی مخابره شده باشد و یا وجود داشته باشد، به این معنا نیست که غرب لزوماً به هر آنچه که وعده داده است، عمل خواهد کرد. بنابراین می توان به این نکته اشاره داشت که برای رسیدن به غرب، ارمنستان باید ابتدا شرق را ترک کند که تنها در صورتی امکان پذیر است که روسیه از نظر نظامی از اوکراین شکست بخورد. در این میان، این مسکو نیست که روابط را بدتر می‌کند و لذا، نگه داشتن روس‌ها بهتر و عاقلانه تر از رهایی از شر روس‌هاست و از طرف دیگر، شراکت امنیتی و سیاست امنیتی اش با ایران نیز دچار چالش خواهد شد. اگرچه روابط نزدیک ارمنستان و ایران سابقه طولانی دارد، اما رویکرد راهبردی ارمنستان به ایران بیش از آنکه ریشه در ضرورت عملی داشته باشد، پیوندهای تاریخی دارد. فرصت های ناشی از کاهش تحریم ها، منجر به ظهور مجدد ایران به عنوان یک بازیگر فعال تر در منطقه شده است. ایران برای ارمنستان نقشی به عنوان یک پتانسیل «پل» یا «پلتفرم» برای بازارهای بسیار بزرگتر از بازار ارمنستان و همچنین سرمایه گذاری است.

به طور کلی، ارمنستان با مجموعه ای دلهره آور از چالش ها و بحران ها مواجه است. در یک گسترده تر بافت منطقه‌ای، در برابر تغییرات پویا تر، آسیب‌پذیر باقی خواهد ماند. اما فراتر از چالش های انزوای جغرافیایی و بحران‌های ژئوپلیتیکی، ضروری ترین آن برای ارمنستان، ایجاد سیاست انعطاف پذیری است.

اتفاقات سیاسی که در کشور ارمنستان در حال رخ دادن است و نگاه به غرب دولت پاشینیان در آینده طبعات زیادی برای روابط سیاسی، فرهنگی و اقتصادی ایران در پی خواهد داشت. اگر برنامه ریزی مناسب و دقیقی در زمینه‌های  اقتصادی، سیاسی و بخصوص فرهنگی از سوی کشورمان صورت نگیرد، اتفاقاتی که در روابط با جمهوری آذربایجان در سال گذشته بوقوع پیوست در ارمنستان هم شاهد خواهیم بود.

منبع: http://www.irdiplomacy.ir

نگارش: سید جواد طباطبایی راد/کارشناس میز ارمنستان