چکیده
این پژوهش به بررسی زندگی، آثار ادبی، فعالیت‌های سیاسی و میراث فرهنگی آوتیک ایساهکیان می‌پردازد؛ شاعری که نه تنها با سروده‌های غنایی و حماسی خود، بلکه با کنش‌های اجتماعی و ملی‌گرایانه‌اش در تاریخ معاصر ارمنستان نقشی اثرگذار ایفا کرد پژوهش حاضر بر پایه اسناد، مقالات علمی و گزارش‌های تاریخی بازنویسی شده و با حفظ تمام محتوای اولیه، در قالبی آکادمیک و منسجم ارائه می‌شود. نتایج نشان می‌دهد که ایساهکیان تجسمی از پیوند ادبیات، سیاست و هویت ملی در ارمنستان است و میراث وی همچنان الهام‌بخش نسل‌های امروز و آینده خواهد بود.

مقدمه
آوتیک ساهاک ایساهکیان ۱۸۷۵–۱۹۵۷ از برجسته‌ترین شاعران نویسندگان و فعالان اجتماعی ارمنی در قرن بیستم به شمار می‌آید. وی نه تنها با سروده‌های غنایی و حماسی خود، بلکه با کنش‌های سیاسی و اجتماعی‌اش در تاریخ معاصر ارمنستان نقشی تعیین‌کننده ایفا کرد. آثار ادبی وی و خانه‌ـ‌موزه‌های ایروان و گیومری، میراث زنده‌ای است که امروز الهام‌بخش فرهنگ حماسی، وطن پرستی ارمنستان و پل پیوند با و ارزش‌های انسانی است که با ارزش‌های تمدنی ایران فرهنگی همسو می‌باشد.
وی شاعری است که کلماتش آینه‌ رنج و امید یک ملت شد و اشعارش هنوز هم در قلب مردم طنین‌انداز است و اکنون ۱۵۰ سال از تولد این شاعر نامدار ارمنی می‌گذرد. امروز، خانه‌هایی که روزگاری مأمن زندگی و کودکی وی بودند، به موزه‌هایی بدل شده‌اند که همچون صندوقچه‌ای زنده، حافظ یاد و میراث وی هستند. در ایروان و گیومری، هر اتاق، هر کتاب و هر شیء بازمانده از او، روایتگر قصه‌ شاعری است که با عشق به وطن و انسانیت زیست و با کلامش مرزهای جغرافیا را درنوردید.
سالگرد ۱۵۰ سالگی ایساهکیان نه تنها فرصتی برای مرور گذشته بلکه دریچه‌ای تازه برای پیوند نسل امروز با ادبیات و تاریخ ارمنستان است؛ ادبیاتی که پیوندی دیرینه با فرهنگ ایرانی نیز داشته و دارد.
در این پژوهش، زندگی، اندیشه‌ها، فعالیت‌های سیاسی، آثار ادبی و میراث فرهنگی ایساهکیان مورد بررسی قرار می‌گیرد. متن حاضر بازنویسی و سازمان‌دهی پژوهشی از مجموعه اسناد و روایت‌های مرتبط با این شاعر است که به شکلی آکادمیک بازآرایی شده است.

زندگی‌نامه و تحصیلات
آوتیک ایساهکیان در ۳۰ اکتبر ۱۸۷۵ در الکساندروپول گیومری امروزی به دنیا آمد. تحصیلات خود را در مرکز علمی مسیحیت بنام  گئورگیان اچمیادزین آغاز کرد و سپس به دانشگاه لایپزیگ رفت تا فلسفه و انسان‌شناسی بخواند. وی از همان دوران جوانی وارد عرصه ادبیات و فعالیت‌های اجتماعی شد و نخستین آثارش را با مضامینی همچون عشق، طبیعت و مادر به رشته تحریر درآورد.
وی فعالیت‌های ادبی و سیاسی خود را از همان سال‌های جوانی آغاز کرد. بعدها به خارج از کشور  رفت و در دانشگاه زوریخ به تحصیل ادبیات و تاریخ فلسفه پرداخت. در سال ۱۹۰۲ به وطن بازگشت و سپس به تفلیس نقل مکان کرد. خیابانی در مرکز ایروان به نام وی نامگذاری شده و مجسمه‌ای از وی در پارک دایره‌ای شهر نصب گردیده است. کتابخانه مرکزی ایروان نیز به نام وی است و تصویرش روی اسکناس ۱۰٬۰۰۰ درام نقش بسته است. گفتنی است آرامگاه وی در پانتئون کومیتاس قرار دارد.

فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی
ایساهکیان همواره در پیوندی عمیق با مسائل ملی و اجتماعی زمان خود قرار داشت. پس از بازگشت از لایپزیگ، در سال ۱۸۹۵ به کمیته الکساندروپول از حزب فدراسیون انقلابی ارمنی پیوست.  فعالیت‌های سیاسی وی شامل حمایت از گروه‌های مسلح، کمک مالی به ارمنستان غربی و مشارکت در جنبش‌های آزادی‌خواهانه بود. وی بارها به دلیل این فعالیت‌ها بازداشت و تبعید شد؛ از جمله در سال 1896 در ایروان و سپس در سال 1908 در تفلیس. پس از  آزادی از زندان ایروان در۱۸۹۷ نخستین مجموعه اشعارش به نام  سرودها   و زخم‌ها را منتشر کرد. اما خیلی زود به دلیل فعالیت‌هایش علیه تزار روسیه دوباره دستگیر و به اودسا تبعید شد.  در 1908همراه با 158 روشنفکر ارمنی دیگر بازداشت شد و پس از گذراندن شش ماه در زندان متخا در تفلیس همانند هوهانس تومانیان، با قید وثیقه آزاد شد. ماندن در قفقاز دیگر ممکن نبود و در 1911 ناگزیر به مهاجرت شد.
ایساهکیان هیچ‌گاه به وعده‌های فریبنده دولت ترکان جوان درباره خودمختاری ارمنستان غربی باور نداشت. آغاز جنگ جهانی اول و کشتارهای هولناک، پیش‌بینی‌های تیره وی درباره سیاست‌های نابودگر دولت ترکان جوان را تأیید کرد. ایساهکیان هرگز نتوانست با ایده ارمنستان تکه‌تکه‌شده کنار بیاید. با دردی عمیق و اندوهی سنگین همچنان باور داشت روزی فرا خواهد رسید که ملت ارمنی به سواحل مادری خود بازخواهد گشت. آوتیک ایساهکیان در ۱۷ اکتبر ۱۹۵۷ در ایروان درگذشت.

آثار ادبی و سبک شعری
آثار ایساهکیان سرشار از شور میهن‌دوستی، انسان‌گرایی و اندوه ناشی از سرنوشت ملت ارمنی است. غنای عاطفی، بار احساسی و آهنگین بودن اشعارش برای وی شهرتی فوری به همراه آورد. بهترین آثارش سرشار از اندوه و تأملی سوگناک درباره سرنوشت بشر و بی‌عدالتی‌های زندگی بود. سروده‌هایش سرشار از عشق به میهن و مردم است. از مهم‌ترین آثار وی می‌توان به سرودهای هایدوک‌ها" "سرودها و زخم‌ها"، ، "شعر فلسفی" ،"ابولالا مهاری"و رمان "ناتمام" اشاره کرد. یکی از مهم‌ترین آثار او  مجموعه شعر  The Songs of Haiduks۱۹۰۶–۱۸۹۹ است که نخستین اثر کلاسیک ارمنی در زمینه مبارزه برای آزادی محسوب می‌شود؛ اثری که نخستین آفرینش در شعر کلاسیک ارمنی بود که به مبارزه برای آزادی اختصاص داشت. همچنین رمان ناتمام نمادی از هجوم آرمان‌های ملی اوست.
این رویداد فرهنگی ترجمه تازه‌ای از اثر ایساهکیان به فارسی برای نوجوانان معرفی شد که می‌تواند نقش مهمی در آشنایی نسل جوان با ادبیات کلاسیک ارمنی داشته باشد.
با این وجود، اگر بخواهیم درباره‌ عشق در این مجموعه از منظر ادبی بنگریم، به احتمالاتی که در ادامه می‌آید می‌رسیم؛ عشق به میهن: ممکن است در دل این اشعار، عشق پایدار و شورانگیز به سرزمین، هویت و تاریخ ملت ارمنی کانالیزه شده باشد عشقی که بی‌وقفه در پی آزادی است.
عشق استعاری یا نمادین: در ادبیاتی که غم و امید در هم تنیده‌اند عشق می‌تواند به شکل نمادین در نقشِ کوهی که برای وطن صبر می‌کند یا نگاهی که به فردایی آزاد دوخته شده ظاهر شود، که البته این برداشت‌ها بیشتر بر پایه‌ تحلیل و تفسیر هستند.
وی که مطمئن بود خطر پان‌ترکیسم، که هدفش نابودی کامل ارمنیان بود، تنها با دخالت آلمانِ حامی عثمانی مهار می‌شود، به برلین رفت و همراه با شماری از روشنفکران آلمانی در جنبش ارمنی–آلمانی شرکت کرد و نشریهٔ گروه، مسروبرا ویرایش کرد.
پس از جنگ و نسل‌کشی، ایساهکیان در نوشته‌هایش به توصیف سرنوشت غم‌بار ارمنیان و مبارزه قهرمانانه آنان برای آزادی پرداخت. وی اتهامات مربوط به نسل‌کشی ارمنیان را که بدترین بخش آن بین سال‌های ۱۹۱۵ تا ۱۹۲۲ رخ داد، در اثری به نام کتاب سفید مطرح ساخت. در آن دوران ایساهکیان اندیشه‌های خود را بیشتر از طریق مقالات اجتماعی و سیاسی بیان می‌کرد و در آن‌ها به موضوع مسئله ارمنی، وحدت دوباره ارمنستان و احیای دولت ارمنی می‌پرداخت. تصاویر کشتارها در اشعاری چون "برف همه‌جا را پوشانده است "،"به ارمنستان" و" بهار دوباره می‌آید" دائماً تکرار می‌شود.
روایت نمادین از سیاست و مسئله ارمنی در قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم را، بی‌شک در رمان ناتمام اوستا کارو می‌بینیم؛ اثری که ایساهکیان در طول زندگی‌اش به آن بازمی‌گشت. وی می‌گفت اوستا کارو در روزی به پایان خواهد رسید که مسئله ارمنی حل شود. ایساهکیان در ۱۹۲۶ به ارمنستان شوروی بازگشت و مجموعه تازه‌ای از اشعار و داستان‌هایش را منتشر کرد مانند نی صبر 1928. بین ۱۹۳۰ تا ۱۹۳۶ در خارج زندگی کرد و به عنوان دوست اتحاد جماهیر شوروی شناخته شد. بعدها به‌طور کامل به ارمنستان بازگشت و فعالیت‌های اجتماعی گسترده‌ای را ادامه داد. از آثار آن زمان می‌توان به تاریخ‌نگاران ما و نقالان ما۱۹۳۹، به میهنم۱۹۴۰، ادبیات ارمنی۱۹۴۲ و ساسنا مهِر۱۹۳۷ اشاره کرد.
در طول جنگ جهانی دوم ۱۹۴۱–۱۹۴۵ ، اشعار میهن‌پرستانه‌ای چون ندای جنگ۱۹۴۱، قلبم بر فراز کوه‌هاست۱۹۴۱، یاد جاودانه س. گ. زاکیان۱۹۴۲ و روز پیروزی بزرگ۱۹۴۵ را سرود و در 1946جایزه دولتی را دریافت کرد .
    
وی عضو کمیته شوروی برای حمایت از صلح بود و بین سال‌های 1946 تا 1957 ریاست اتحادیه نویسندگان جمهوری ارمنستان را بر عهده داشت. 
آثارش، آمیخته با انسان‌گرایی و احترام عمیق به کرامت انسانی پیوندی ناگسستنی با تاریخ و فرهنگ ملت ارمنی دارد و در عین حال بهترین سنت‌های ادبیات روسیه و جهان را نیز در بر می‌گیرد. شاعر روس، الکساندر بلوک، وی را چنین توصیف کرده است: شاعری درجه‌یک، تازه و ساده، که شاید دیگر در اروپا نتوان یافت.
آثار ایساهکیان به بسیاری زبان‌ها ترجمه شده و اشعارش بارها در ترانه‌ها به کار رفته است.
وی نماینده دوره‌های دوم تا چهارم شورای عالی جمهوری شوروی ارمنستان بود و دو بار نشان لنین و چندین مدال دریافت کرد.
سبک شعری وی با تأکید بر انسان‌گرایی، احترام به کرامت انسانی و پیوند عمیق با فرهنگ ارمنی شناخته می‌شود. در این آثار، شاعر با بهره‌گیری از زبان ساده اما عمیق، به ترکیب استعاره‌های فلسفی و دغدغه‌های ملی پرداخته است.

مسئله ارمنی در اندیشه ایساهکیان
یکی از محورهای اصلی زندگی و اندیشه ایساهکیان، مسئله ارمنی بود. وی در دفترچه‌های یادداشت خود به‌روشنی از بی‌اعتمادی به قدرت‌های خارجی سخن می‌گوید و بر خودآگاهی ملی و مقاومت تأکید می‌کند. اندیشه‌های وی در زمینه نسل‌کشی 1915، خیانت قدرت‌های اروپایی و خطر پان‌ترکیسم، پیش‌بینی‌هایی بودند که بعدها صحت آن‌ها در تاریخ معاصر ارمنستان آشکار شد.
آوتیک ایساهکیان ۱۸۷۵–۱۹۵۷ از نخستین سال‌های جوانی، با دیدن فجایع قتل‌عام ارمنیان در مناطق ساسون و زیتون 1894،  وارد عرصه‌ای شد که مسیر ادبی و اجتماعی وی را برای همیشه تغییر داد. اگر تا پیش از این، موضوعات اصلی در اشعارش عشق، رؤیاهای جوانی، مهر مادری و زیبایی‌های طبیعت میهن بود، پس از آن حوادث خونین، میهن‌دوستی و مبارزه برای آزادی ملی محور اشعارش شد. وی در دفترچه‌ یادداشت‌هایش هیشاتاکاران – یادداشت‌ها، ۱۸۹۱–۱۹۵۶ از این دگرگونی پرده برمی‌دارد.

با آغاز مقاومت‌های مسلحانه در برابر فشار عثمانیان و ظهور چهره‌های فدایی همچون آغبیور سروب، آرابو، گاورگ چاووش و آندرانیگ، ایساهکیان نخستین شاعری بود که تصویر فدایی را وارد شعر ارمنی کرد که وی را به نماد آزادی و مقاومت بدل ساخت. از سال 1898، مجموعه‌ سرودهای هایدوک را با نام مستعارهای-گوسان منتشر کرد؛ سرودهایی که در نشریه‌ دروشاکارگان رسمی حزب داشناکسوتیون به چاپ می‌رسیدند و خیلی زود جایگاهی ویژه در ادبیات میهنی پیدا کردند.
ایساهکیان با اشعاری مانند به یاد سروپ، ای ملت برخیز، ای وطن عزیز چه باشکوهی و ای سپیدقله‌های بادخورده نه فقط ستایشگر حماسه بود، بلکه به صدای بیداری یک ملت تبدیل شد. در همین دوره، شعر فرزند ماسیس را نوشت که بازتابی مدرن از حماسه‌ داوید ساسونی به‌شمار می‌رفت. هرچند سانسور مانع انتشار کامل آن شد، اما همین اشارات نشان‌دهنده‌ پیوند عمیق وی با سنت حماسی ارمنستان است.

میراث فرهنگی و خانه‌موزه‌ها
ایساهکیان نه تنها با آثارش، بلکه با نمادهای فرهنگی پس از مرگ نیز در حافظه جمعی ملت ارمنی ماندگار شد. خانه‌ـ‌موزه وی در ایروان، که طی 10 سال پایانی عمرش محل زندگی وی بود، و خانه‌ـ‌موزه زادگاهش در گیومری، امروز از مراکز فرهنگی مهم به‌شمار می‌آیند. این موزه‌ها با نمایش نسخه‌های خطی، وسایل شخصی و اسناد مرتبط با زندگی شاعر، بستری برای پژوهش و ارتباط نسل‌های امروز با میراث وی فراهم آورده‌اند.
خانه‌ای که در آن سال‌های آخر زندگی را گذراند اکنون به‌ عنوان موزه یادبود وی در خیابان زاربیان 20 ایروان برقرار است. این موزه شامل بخش‌های ادبی و یادمانی بوده و بیش از 10.000 اثر مرتبط با زندگی و آثار وی را دربر دارد  که در ادامه به شکل مشروح به آن می‌پردازیم. 

خانه - موزه آوتیک ایساهکیان در ایروان 
این خانه‌ـ‌موزه در خیابان زاروبیان شماره ۲۰ شهر ایروان قرار دارد. شاعر بزرگ آوتیک ایساهکیان طی 10 سال پایانی زندگی، یعنی از سال‌های 1947 تا 1957، در این ساختمان زیبا می‌زیسته که از سنگ آتشفشانی سیاه ساخته شده و ظاهری شبیه به نمازخانه دارد. این موزه در سال ۱۹۶۳ به‌عنوان نشانه‌ای از احترام به یاد و آثار وی افتتاح شد.

ساختار موزه شامل بخش یادمانی و بخش ادبی است.  در بخش یادمانی، وسایل شخصی شاعر از جمله میز نگارش آثار، کتابخانه، عکس‌ها، عینکش و تجهیزاتی مثل مبل‌ها و اجزای داخلی خانه در همان وضعیت دوران زندگی وی حفظ شده‌اند. در باغچه نیز نیمکتی نصب شده که هدیه‌ای به مناسبت هشتادمین سال تولد وی بوده و تندیسی برنزی در سالگرد صدمین سال تولدش نصب شده است.
در بخش ادبی، نسخه‌های خطی، اسناد، عکس‌ها و بیش از 10.000 اثر مرتبط با زندگی و آثار شاعر به نمایش گذاشته شده است.  همچنین این موزه محل برگزاری نمایشگاه، معرفی کتاب ، همایش‌های ادبی و سایر رویدادهای فرهنگی است.

خانه‌ - موزه آوتیک ایساهکیان در گیومری 
یک موزه دیگر در زادگاه شاعر، یعنی گیومری شیرک، وجود دارد که خانه پدری اوست و در آن زندگی کودکی‌اش را سپری کرده است این موزه از سال 1975 به‌عنوان خانه‌ـ‌موزه فعالیت دارد.
داخل این موزه اتاق‌کار، اتاق خواب، آشپزخانه، وسایل شخصی، ننو دوران کودکی، میز کار قدیمی، قوری محبوب شاعر و...  حفظ شده‌اند. پس از زلزله سال 1988 نیز این موزه مرمت و بازسازی شده است.

برنامه‌های ویژه ۱۵۰امین سالگرد تولد ایساهکیان
برای گرامی‌داشت صدوپنجاهمین سالگرد تولد ایساهکیان، در کتابخانه ملی ارمنستان نمایشگاهی با عنوان استاد ملی ترتیب داده شد. صد کتاب از کتابخانه و پنجاه اثر از موزه آوتیک ایساهکیان در آن به نمایش درآمدند. علاوه بر این، یک فیلم پویانمایی تحت عنوان استاد توسط موزه تهیه و نمایش داده شد. در این مراسم، نوه شاعر، اساتید دانشگاه و دانش‌آموزان نیز حضور داشتند .
همچنین در گیومری، نشست علمی‌ای مرتبط با زندگی و آثار ایساهکیان از سوی دانشگاه تربیت معلم ارمنستان برگزار شد که به بررسی عشق‌ورزی شاعر، قصه‌های کوتاه و میراث ادبی وی پرداخت .

نتیجه‌گیری
آوتیک ایساهکیان نماد ادغام ادبیات، سیاست و هویت ملی در تاریخ معاصر ارمنستان است. وی با سروده‌هایش نه تنها احساسات و اندیشه‌های یک ملت را بیان کرد، بلکه به صدای بیداری و مقاومت در برابر ستم بدل شد. میراث وی همچنان الهام‌بخش نسل‌های بعدی است و موزه‌ها، آثار ادبی و یادبودهای وی پل پیوند میان گذشته و آینده، و میان ملت ارمنی و جهان معاصر به شمار می‌روند. 
امروز، در صد و پنجاهمین سال تولد او، موزه‌های ایروان و گیومری همچون پنجره‌هایی زنده به تاریخ، یاد و آثارش را به نسل‌های آینده می‌سپارند. میراث ایساهکیان، آمیزه‌ای از عشق به وطن، انسان‌دوستی و مبارزه برای آزادی است؛ میراثی که هم برای مردم ارمنستان و هم برای همسایگانش الهام‌بخش است. این گزارش نشان می‌دهد که ادبیات، حتی پس از گذشت یک قرن و نیم، همچنان قدرت دارد که پلی میان گذشته و آینده، میان ملت‌ها و فرهنگ‌ها باشد.
آوتیک ایساهکیان، شاعر و نویسنده‌ای است که با عشق و شور ملی‌گرایانه خود، رنج و آزادگی ملت ارمنی را در قالب شعر و ادب به تصویر کشید. آثار وی از دل مبارزه برای آزادی، از فلسفه شرق و غرب، و از تلاطم‌های تاریخ تغذیه می‌کنند. میراث ماندگار وی در فرهنگ، فضای شهری و ادبیات ارمنستان زنده است؛  از خیابان‌ها وآرامگاه‌ها گرفته تا کتابخانه‌ها و اسکناس‌ها.
هر دو موزه مرتبط با او  به شکلی بصری و احساسی بازدیدکننده را در طول تاریخ شاعر غوطه‌ور می‌کنند.  موزه  ایروان دارای  فضای رسمی‌تر، فرهنگی‌تر و پر از اشیایی از دوران فعالیت‌های تخصصی ادبی وی است. در گیومری اما احساس تعلق، کودکی، ریشه‌ها و زندگی روزمره شاعر ملموس‌تر در اختیار شما  قرار می‌گیرد.
آوتیک ایساهکیان تنها شاعر یک ملت نبود، بلکه صدایی بود که مرزهای جغرافیا را درنوردید و از رنج و امید انسان‌ها سخن گفت.

منابع و مآخذ
1-    مقاله «Avetik Isahakyan», Fundamental Armenology, شماره ۲، ۲۰۱۵.
2-    Isahakyan Museum, Official Website: avetik-isahakyan.mus.am
3-    Arara Tour: معرفی خانه موزه آوتیک ایساهکیان 
4-    Payman Online: زندگی نامه آوتیک ایساهکیان و آثار 
5-    NAASR National Association for Armenian Studies and Research: اسناد و پرتره‌های ایساهکیان 
6-    منابع آرشیوی و ترجمه‌های فارسی منتشر شده در نشریات ادبی