مقدمه:

آشنایی با زبان و ادبیات فارسی در بوسنی هرزگوین، سنت دیرینه ای دارد. قریب به پانصد سال است که در این سرزمین شعر فارسی خوانده می شود و شاعران و نویسندگان بزرگی در این سرزمین زیسته اند که به فارسی شعر سروده و تحت تأثیر شاعران بزرگ ایرانی قلم زده اند. بنابر نظر اکثر پژوهشگران، ادبیات فارسی همزمان با ورود حکومت عثمانی به کشور بوسنی رسید اما برخی دیگر از محققان معتقدند شاهکارهای علمی و ادبی فارسی حتی پیش از ورود عثمانی در این منطقه شناخته شده بوده است. اما قطعا ورود عثمانی نقطه عطفی در گسترش ادبیات فارسی بوده است. به طور کلی در بوسنی و هرزگوین علاقه خاصی به فرهنگ ایرانی و به خصوص ادبیات کلاسیک فارسی وجود دارد و تفاوت بوسنی و هرزگوین با سایر نقاط اروپا در این نکته است که اسلام، عرفان ایرانی و زبان فارسی در بوسنی و هرزگوین در هم آمیخته اند و به همین دلیل طریقت های صوفیه مهمترین منبع نشر زبان و ادب فارسی بوده اند.

امروزه نیز دوره های مثنوی خوانی به زبان فارسی و با شرح و تفسیر به زبان بوسنیائی در مولوی خانه ها و تکایای بوسنی و هرزگوین برگزار می شود و همچنین ارجاعات متعددی به شعرای ایرانی و آثار ادبی فارسی در کتب درسی مدارس بوسنی و هرزگوین وجود دارد.

به رغم وجود همه این زمینه ها، هجمه فرهنگ غربی و تبادلات حداقلی تجاری بین دو کشور، باعث شده میل به فراگیری زبان فارسی در نسل نو جامعه بوسنی و هرزگوین رو به کاهش نهد. این موضوع لزوم آسیب شناسی فرآیند آموزش زبان فارسی در بوسنی و هرزگوین و ارائه راه های تقویت آن را برجسته می کند.

انگیزه های یادگیری زبان فارسی:

 هم اکنون علاقه مندان به یادگیری زبان فارسی به چند دسته تقسیم می شوند. دسته اول آنان که به فرهنگ و زبان های شرقی از جمله زبان فارسی و ادبیات غنی آن علاقه مند هستند و معمولا در کنار زبان فارسی به یادگیری زبان های عربی و ترکی نیز می پردازند.

دسته دوم آنان که به واسطه علایق مذهبی و صوفیانه، به یادگیری زبان فارسی برای فهم بهتر آثار شاخص ادبیات عرفانی فارسی می پردازند.

سومین دسته برای همکاری با سازمان های بین المللی فعال در حوزه مهاجرین، به یادگیری زبان فارسی علاقه نشان می دهند تا در جایگاه مترجم در این سازمان ها مشغول به کار شوند. 

فضاهای تدریس زبان فارسی در بوسنی و هرزگوین:

1. رایزنی فرهنگی سفارت ج.ا.ایران در بوسنی و هرزگوین دوره های برخط و حضوری آموزش زبان فارسی را در سطوح مختلف برگزار می کند.
2. تدریس زبان فارسی در کرسی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه سارایوو. از زمان تاسیس دانشگاه سارایوو در سال 1949 میلادی، کرسی زبان و ادبیات فارسی در دانشکده فلسفه این دانشگاه فعال بوده و امروزه نیز تعداد 20 دانشجو از مقطع کارشناسی تا دکتری مشغول به تحصیل در این رشته هستند. لازم به ذکر است تعداد دانشجوی ورودی این رشته در سال 2024 در مقطع کارشناسی تنها 3 نفر بوده است. مخاطبین آزاد نیز می توانند در کلاس های درس دانشگاهی شرکت کنند.
3. کالج فارسی-بوسنیایی یک مدرسه بومی در چارچوب نظام آموزشی بوسنی و هرزگوین است که در شهر ایلیاش در نزدیکی سارایوو واقع شده و تنها مدرسه در این کشور است که زبان فارسی جزء دورس رسمی دانش آموزان محسوب می شود. در این مرکز نیز با حمایت رایزنی فرهنگی کشورمان، کلاس های آموزش زبان فارسی برای دانش آموزان مقطع دبیرستان برگزار می شود.

نقاط قوت و فرصت های آموزش زبان فارسی در بوسنی و هرزگوین:

• آشنایی و انس قریب به پانصد ساله مردمان بوسنی و هرزگوین با ادبیات فارسی
• پیوستگی بخشی از تاریخ، ادبیات و هویت مردمان بوسنی و هرزگوین با ادبیات فارسی
• فعالیت کرسی زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه سارایوو و آموزش دانشجویان از مقطع کارشناسی تا دکتری
• وجود شعرا و ادیبان پارسی گوی شاخص در تاریخ این کشور
• حضور جمع قابل توجهی از ایران شناسان و فارسی دانان بومی در کشور بوسنی و هرزگوین در حال حاضر

چالش ها و موانع آموزش زبان فارسی در بوسنی و هرزگوین:

• عدم اقبال جوانان بوسنی و هرزگوین به تحصیل در رشته های علوم انسانی
• عموم جوانان زبان را به عنوان یک مهارت در نظر می گیرند که در دوره های آموزشی کوتاه و میان مدت قابل حصول است. لذا از ثبت نام در دوره های دانشگاهی که طولانی مدت و عمیق است پرهیز می کنند.
• عدم اقبال دانشجویان و مخاطبین آزاد به یادگیری زبان فارسی به واسطه کمبود فرصت های شغلی مرتبط
• عدم پشتوانه سازی برای ایران شناسان فعال
• محدودیت های روابط اقتصادی و سیاسی بین دو کشور
• در معرض خطر بودن هویت شرقی جوانان بوسنی و هرزگوین در هجمه سبک زندگی غربی

راهکارهای پیشنهادی برای تقویت و گسترش زبان و ادبیات فارسی در بوسنی و هرزگوین:

1. اعطای بورس تحصیلی به دانشجویان برتر و علاقه مندان به تحصیل در رشته های مختلف در ج.ا.ایران
2. اعزام استادان و دانشجویان به دوره‌های بازآموزی زبان فارسی و ارائه فرصت های مطالعاتی:

• اعزام دانشجویان برتر به ایران در قالب دوره های بنیاد سعدی یا سایر دوره های دانشگاه های ج.ا.ایران
• ارائه تسهیلات سفر به ج.ا.ایران به اساتید دانشکده فلسفه و ایران شناسان: با توجّه به تأثیر حضور در ایران بر آشنایی با ظرفیت های حقیقی کشورمان، پیشنهاد می‌شود تمهیدی اندیشیده شود که امکان سفر متقاضیان به ج.ا.ایران فراهم گردد. با توجه به اینکه دانشجویان بوسنیایی حق تحصیل در دو رشته را دارند، این امر افزون بر فایدۀ پیش‌گفته، می‌تواند استادان دیگر گروه‌های آموزشی را به هدایت دانشجویان به سمت انتخاب زبان فارسی به عنوان رشتۀ دوم ترغیب کند.

3. تأمین منابع پژوهشی:

• تهیه و ارسال سالانه آخرین کتاب‌های چاپ‌شده در ایران.
• هماهنگی با پایگاه استنادی جهان اسلام، بخش آنلاین کتابخانه ملی ایران و مؤسسۀ نور جهت اعطای حساب کاربری به استادان گروه برای دسترسی به مقالات، پژوهش ها و کتب.

4. تاسیس گرایش های بین رشته ای در رشته زبان و ادبیات فارسی و بازنگری در سرفصل ها:

• باتوجه به نیازها و علایق علمی و اجتماعی نسل نو جامعه بوسنی و هرزگوین، بازنگری در برنامه ها و سرفصل های دروس رشته زبان و ادبیات فارسی و بخصوص تاسیس گرایش های بین رشته ای در مقاطع مختلف امری لازم می نماید.

تاسیس گرایش های متنوع کاربردی و توجه بیشتر به ادبیات عرفانی در سرفصل ها باتوجه به علاقه جامعه بوسنی و هرزگوین، از جمله مواردی است که در همکاری با دانشکده فلسفه دانشگاه سارایوو می بایست مورد تاکید قرار گیرد.

5. تعیین دانشگاه همکار و پشتیبان در ج.ا.ایران:

• نظر به اهمیت همکاری مستقیم بین دانشکده فلسفه دانشگاه سارایوو با یکی از دانشگاه های ج.ا.ایران و ارائه پشتیبانی در زمینه های علمی، آموزشی و تامین منابع از سوی طرف ایرانی، پیشنهاد می گردد یکی از دانشگاه های داخل کشور به عنوان پشتیبان دانشگاه سارایوو تعیین گردد.

6. ترغیب اتاق بازرگانی و بخش خصوصی برای افزایش مبادلات تجاری و اقتصادی:

• با توجّه به تبادلات تجاری بسیار محدود و عدم امکان بهره گیری از ظرفیت گردشگری (به واسطه سخت گیری طرف بوسنیائی در امر صدور روادید)، در عمل زبان فارسی هیچ‌نقشی در فرایندهای اقتصادی این کشور ندارد؛ حال آنکه وجود ده‌ها شرکت از آلمان، ترکیه و کشورهای عربی در بوسنی، عملاً ارزشی اقتصادی به زبان‌های آلمانی، ترکی و عربی داده است. 

7. بهره‌گیری از ظرفیت فرهنگ و ادبیات ایرانی:

• بهره‌گیری از ظرفیت اشتیاق به ادبیات فارسی در مولوی‌خانه‌ها، مدارس دینی و تکایا برای گسترش آموزش زبان فارسی

8. استفاده از ظرفیت حمایتی و اقتصادی، موقوفات، خیرین و نهادهای مرتبط در ج.ا.ایران برای حمایت از امر گسترش زبان فارسی در بوسنی و هرزگوین
9. مذاکره با آموزشگاه‌های خصوصی زبان و ایجاد انگیزه اقتصادی برای ایشان برای تدریس زبان فارسی
10. حمایت از اعزام معلم ایرانی و تدریس زبان فارسی در کالج فارسی بوسنیائی بوسنی و هرزگوین به صورت دائمی

اقدامات انجام شده:

کلاس های آموزش زبان فارسی در رایزنی فرهنگی سفارت کشورمان به طور پیوسته برقرار بوده است. لازم به ذکر است اطلاعیه برگزاری دوره های آموزش زبان فارسی علاوه بر انتشار عمومی، به مولوی خانه ها، تکایا، مدارس دینی و غیره نیز ارسال می شود.

حمایت از برگزاری کلاس های آموزش زبان فارسی در کالج فارسی-بوسنیایی با بهره مندی از ظرفیت حضور اساتید اعزامی زبان و ادبیات فارسی به دانشگاه سارایوو از اقدامات انجام شده در سال 1403 بوده است.

در سال 1403، تعداد نه نفر از علاقه مندان به حضور در دوره مدرسه تابستانه بنیاد سعدی، با حمایت آن بنیاد و رایزنی فرهنگی کشورمان و دانشگاه سارایوو به ایران اعزام شدند.

 تاسیس اتاق زبان و ادبیات فارسی در دانشکده فلسفه دانشگاه سارایوو در سال 1402، محملی برای برگزاری رویدادهای ادبی و فرهنگی مرتبط با زبان و ادبیات فارسی پدید آورده است و این امر می تواند به انتخاب زبان فارسی به عنوان زبان اول یا دوم برای دانشجویان شرق شناسی کمک کند.

همه ساله فهرستی از منابع پژوهشی لازم برای کرسی زبان فارسی دانشگاه سارایوو از ایران تامین می شود.

تالیف منابع درسی و دانشگاهی آموزش زبان فارسی مناسب سازی شده برای مخاطب بوسنیایی و انتشار آثار ادبی کلاسیک ادبیات فارسی و گنجاندن آن در فهرست کتب درسی مدارس این کشور از دیگر اقداماتی بوده که در سال های اخیر به حفظ و ترویج زبان فارسی کمک کرده است.

جمع بندی:

بوسنی و هرزگوین اشتراکات تاریخی و فرهنگی قابل توجهی با ایران دارد و این موضوع ظرفیت بالقوه ای برای گسترش زبان و ادبیات فارسی پدید آورده است. این کشور در صورت بکارگیری همه ظرفیت ها می تواند به مرکزی برای تولید، تکثیر و ترویج آثار ادبی مرتبط زبان و ادبیات فارسی در منطقه و اروپا تبدیل شود. 

موانعی همچون روشن نبودن آینده شغلی و کم رنگ بودن انگیزه اقتصادی برای فراگیران زبان فارسی، بی اعتنایی نسل جوان به علوم انسانی و هجمه فرهنگ غربی باعث شده نسل جوان اقبال کافی به فراگیری این زبان را نداشته باشند.

تقویت تبادلات تجاری و ارائه مشوق برای فراگیران زبان فارسی می تواند به ایجاد انگیزه در نسل جوان برای فراگیری زبان فارسی کمک کند.

مجموعه اقدامات انجام شده از سوی نهادهای مختلف از جمله رایزنی فرهنگی سفارت کشورمان توانسته به حفظ و گسترش زبان و ادبیات فارسی کمک کند اما رسیدن به نقطه مطلوب نیازمند حمایت همه جانبه نهادهای داخلی و بومی است.