پیش از پرداختن به تاریخ و اقدامات این کلیسا، به بررسی مرجعیت دینی و ساختار کلیسا در میان ارامنه می‌پردازیم.
۱. مرجعیت دینی و ساختار کلیسا
کلیسای حواری ارمنی: دارای ساختار اپیسکوپال است که در رأس آن «جاثلیق کل ارامنه» قرار دارد. این کلیسا خودمختار بوده و از نظر اداری و دینی مستقل عمل می‌کند.
کلیسای کاتولیک: ساختاری سلسله‌مراتبی دارد که در رأس آن پاپ، اسقف اعظم رم، قرار دارد. پاپ به‌عنوان رهبر معنوی کاتولیک‌های جهان، دارای اقتدار مطلق در مسائل دینی است.
کلیساهای پروتستان: ساختارهای متنوعی دارند و بسیاری از آن‌ها مرجعیت متمرکز را رد می‌کنند. پروتستان‌ها بر این باورند که هیچ انسانی معصوم نیست و تنها رئیس حقیقی کلیسا، شخص حضرت عیسی (علیه‌السلام) است.
۲. منابع اعتقادی
کلیسای حواری ارمنی: علاوه بر کتاب مقدس، به سنت‌های کلیسایی و تصمیمات سه شورای اول مسیحیت (نیقیه، قسطنطنیه، و افسوس) پایبند است.
کلیسای کاتولیک: منابع اعتقادی شامل کتاب مقدس، سنت کلیسا، و تعلیمات رسمی کلیسا است. کاتولیک‌ها به عصمت پاپ و اقتدار او در تفسیر کتاب مقدس معتقدند.
کلیساهای پروتستان: تأکید بر «سولا اسکریپتورا» (تنها کتاب مقدس) دارند و معتقدند هر فرد می‌تواند کتاب مقدس را بدون نیاز به تفسیر رسمی کلیسا درک کند.
۳. آیین‌ها و مناسک
کلیسای حواری ارمنی: هفت آیین مقدس را به رسمیت می‌شناسد که شامل غسل تعمید، تأیید، عشای ربانی، توبه، ازدواج، مسح بیماران، و دست‌گذاری است. مراسم مذهبی با استفاده از زبان ارمنی کلاسیک (گرابار) برگزار می‌شود.
کلیسای کاتولیک: آیین‌های مشابهی دارد و به حضور واقعی مسیح در نان و شراب عشای ربانی معتقد است. همچنین، استفاده از مجسمه‌ها و تصاویر قدیسان در کلیساها رایج است.
کلیساهای پروتستان: تعداد و نحوه اجرای آیین‌ها در میان فرقه‌های مختلف پروتستان متفاوت است. بسیاری از آن‌ها تنها دو آیین (غسل تعمید و عشای ربانی) را به رسمیت می‌شناسند و تأکید کمتری بر مناسک دارند. همچنین، استفاده از مجسمه‌ها و تصاویر در کلیساهای پروتستان کمتر رایج است.
۴. جایگاه قدیسان و مریم مقدس
کلیسای حواری ارمنی: احترام ویژه‌ای برای مریم مقدس و قدیسان قائل است و آن‌ها را الگوهای ایمان می‌داند.
کلیسای کاتولیک: توسل به مریم مقدس و قدیسان را مجاز می‌داند و معتقد است آن‌ها می‌توانند شفاعت کنند. بکارت همیشگی مریم یکی از آموزه‌های رسمی کلیسا است.
کلیساهای پروتستان: با وجود اذعان به شأن قدیسان، به توسل جستن به آن‌ها اعتقادی ندارند و تنها خداوند را شایسته پرستش می‌دانند.
۵. تجرد روحانیون
کلیسای حواری ارمنی: به کشیشان متأهل اجازه خدمت می‌دهد، اما اسقف‌ها معمولاً از میان روحانیون مجرد انتخاب می‌شوند.
کلیسای کاتولیک: تجرد برای کشیشان الزامی است و آن‌ها مجاز به ازدواج نیستند.
کلیساهای پروتستان: بسته به فرقه، روحانیون می‌توانند ازدواج کنند و تجرد الزامی نیست.
۶. آموزه نجات
کلیسای حواری ارمنی: نجات را نتیجه فیض الهی و همکاری انسان از طریق ایمان و اعمال نیک می‌داند.
کلیسای کاتولیک: معتقد است سعادت ابدی با دو شرط حاصل می‌شود: فیض خدا و اعمال نیک.
کلیساهای پروتستان: بر نجات تنها از طریق ایمان تأکید دارند و اعمال نیک را نتیجه ایمان می‌دانند، نه شرط نجات.
۷. آموزه تثلیث
کلیسای حواری ارمنی و کلیسای کاتولیک: هر دو به آموزه تثلیث (پدر، پسر، روح‌القدس) معتقدند.
کلیساهای پروتستان: بسته به فرقه، برخی به آموزه تثلیث معتقدند و برخی دیگر دیدگاه‌های متفاوتی دارند.
۸. مفهوم گناه اصلی
کلیسای حواری ارمنی و کلیسای کاتولیک: هر دو به مفهوم گناه اصلی معتقدند و بر لزوم تطهیر از آن تأکید دارند.
کلیساهای پروتستان: بسته به فرقه، برخی به مفهوم گناه اصلی معتقدند و برخی دیگر دیدگاه‌های متفاوتی دارند.
کلیسای حواری ارمنی، به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین شاخه‌های مسیحیت، اعتقادات عمیقی دربارهٔ رستاخیز، داوری نهایی و حسابرسی اعمال انسان‌ها دارد. این باورها نقش محوری در زندگی معنوی پیروان این کلیسا ایفا می‌کنند. در ادامه، هر یک از این مفاهیم به تفصیل بررسی می‌شوند:
۱. رستاخیز (قیامت)
کلیسای حواری ارمنی بر این باور است که در پایان جهان، تمامی انسان‌ها از مرگ برخواهند خاست و بدن‌هایشان با ارواحشان متحد خواهد شد. این رستاخیز جهانی، مقدمه‌ای برای داوری نهایی است که در آن هر فرد بر اساس اعمال و نیت‌های خود مورد قضاوت قرار می‌گیرد.
۲. داوری نهایی
پس از رستاخیز، داوری نهایی توسط خداوند انجام می‌شود. در این داوری، مسیح به‌عنوان داور اعظم، هر فرد را بر اساس ایمان و اعمالش مورد قضاوت قرار می‌دهد. این داوری تعیین‌کنندهٔ سرنوشت ابدی هر فرد خواهد بود.
۳. حسابرسی اعمال
کلیسای حواری ارمنی معتقد است که تمامی اعمال، گفتار و نیت‌های انسان‌ها در طول زندگی ثبت می‌شوند و در روز قیامت مورد حسابرسی قرار می‌گیرند. این حسابرسی شامل بررسی دقیق اعمال نیک و بد، نیت‌های پنهان و آشکار، و میزان پایبندی به دستورات الهی است.
۴. ثبت اعمال (کتاب زندگی)
در تعالیم کلیسا، به «کتاب زندگی» اشاره می‌شود که در آن تمامی اعمال انسان‌ها ثبت می‌گردد. این کتاب در روز قیامت گشوده می‌شود و بر اساس محتوای آن، هر فرد مورد قضاوت قرار می‌گیرد. این مفهوم نشان‌دهندهٔ اهمیت هر عمل و نیت در زندگی دنیوی و تأثیر آن بر سرنوشت ابدی است.
۵. پاداش و مجازات ابدی
بر اساس نتایج داوری نهایی، افراد یا به بهشت (حیات ابدی در حضور خداوند) یا به جهنم (جدایی ابدی از خداوند) می‌روند. این پاداش و مجازات بر اساس عدالت الهی و میزان پایبندی فرد به ایمان و اعمال نیک تعیین می‌شود.
۶. اهمیت توبه و آمرزش
کلیسای حواری ارمنی بر اهمیت توبه و بازگشت به سوی خداوند تأکید دارد. توبهٔ صادقانه می‌تواند موجب آمرزش گناهان شود و در داوری نهایی تأثیر مثبت داشته باشد. این نشان‌دهندهٔ رحمت و بخشش الهی در کنار عدالت اوست.
۷. شفاعت قدیسان
در تعالیم کلیسا، شفاعت قدیسان و مریم مقدس مورد تأکید است. پیروان معتقدند که این شفاعت می‌تواند در داوری نهایی به نفع آن‌ها باشد و موجب تخفیف مجازات یا افزایش پاداش گردد.
۸. آمادگی برای قیامت
کلیسای حواری ارمنی پیروان خود را به زندگی بر اساس تعالیم مسیح، انجام اعمال نیک، پرهیز از گناه، و آمادگی مداوم برای روز قیامت دعوت می‌کند. این آمادگی شامل شرکت در آیین‌های مذهبی، دعا، روزه و خدمت به دیگران است.
در مجموع، اعتقاد به رستاخیز، داوری نهایی و حسابرسی اعمال، نقش محوری در تعالیم کلیسای حواری ارمنی دارد و به‌عنوان راهنمایی برای زندگی معنوی و اخلاقی پیروان آن عمل می‌کند.
تاریخچه و سوابق کلیسا
ارمنستان نخستین کشوری بود که در اوایل قرن چهارم میلادی مسیحیت را به عنوان دین رسمی خود پذیرفت. کلیسای اچمیادزین به عنوان مرکز کلیسای حواری ارمنی تأسیس شد و نقش مهمی در ترویج و حفظ فرهنگ و مذهب ارمنی ایفا کرد. این کلیسا در سال ۲۰۰۰ میلادی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
شهر واگارشاپات: قلب تاریخی ارمنستان
کلیسای اچمیادزین در شهر واگارشاپات، یکی از قدیمی‌ترین شهرهای ارمنستان، واقع شده است. این شهر در دوران پادشاهی آرساسید در قرن دوم میلادی تأسیس شد و به مدت دو قرن به‌عنوان پایتخت ارمنستان خدمت کرد. واگارشاپات نه تنها مرکز سیاسی، بلکه مرکز فرهنگی و مذهبی ارمنستان بود و کلیسای اچمیادزین به‌عنوان نماد این میراث فرهنگی شناخته می‌شود.
معماری کلیسا
معماری کلیسای اچمیادزین ترکیبی از سبک‌های بومی ارمنی و تأثیرات اروپایی است. ساختمان کلیسا به شکل صلیب طراحی شده و دارای گنبدی بزرگ در مرکز است. ارتفاع آن بیش از ۲۷ متر، طول آن حدود ۳۳ متر و عرض آن ۳۰ متر است. در طول قرن‌ها، این کلیسا چندین بار بازسازی شده، اما هسته اصلی آن همچنان حفظ شده است. داخل کلیسا با نقاشی‌ها و تزئینات مذهبی مزین شده که صحنه‌هایی از انجیل و قدیسان ارمنی را به تصویر می‌کشند.
تحولات معماری
در طول تاریخ، کلیسای اچمیادزین تغییرات معماری قابل توجهی داشته است. در سال 480 میلادی، پس از یک دوره تخریب، واهان مامیکونیان، فرماندار ساسانی ارمنستان، یک کلیسای صلیبی‌شکل جدید را جایگزین ساختار قدیمی کرد. این طراحی شامل یک گنبد سنگی بود که در سال 618 میلادی به کلیسا افزوده شد و بر روی چهار ستون بزرگ قرار گرفت. این گنبد هنوز هم یکی از ویژگی‌های برجسته معماری کلیسا است.
در قرن‌های بعد، کلیسا با افزودن نقاشی‌های دیواری زیبا، برج ناقوس سه‌طبقه، و تزئینات هنری دیگر، به یک شاهکار معماری تبدیل شد. این تغییرات نشان‌دهنده تکامل سبک‌های هنری و معماری در طول زمان هستند.
اقدامات و فعالیت‌ها
کلیسای اچمیادزین به عنوان مقر کاتولیکوس کل ارامنه، مرکز اصلی فعالیت‌های مذهبی، آموزشی و فرهنگی ارامنه است. این کلیسا نقش مهمی در ترویج و حفظ فرهنگ ارمنی دارد و تمامی مراسم مذهبی مهم، از جمله سال نو میلادی و ولادت حضرت عیسی (ع)، در این مکان برگزار می‌شوند.
فعالیت‌های دینی کلیسای اچمیادزین
به‌عنوان مرکز روحانی ارمنیان، کلیسای اچمیادزین میزبان مراسم مذهبی مهمی همچون عید قیام، عید میلاد مسیح و جشن‌های مرتبط با قدیسان ارمنی است. همچنین این کلیسا نقش محوری در تربیت کشیشان و تبلیغ آموزه‌های مسیحیت ایفا می‌کند. روحانیت کلیسا همواره تلاش کرده تا تعالیم مذهبی را با ارزش‌های مدرن جامعه هماهنگ سازد.
جشن‌های مذهبی
کلیسای اچمیادزین میزبان جشن‌های مذهبی متعددی است که با حضور زائران و عبادت‌کنندگان از سراسر جهان برگزار می‌شود. برخی از مهم‌ترین این جشن‌ها عبارت‌اند از:
1. عید پاک (Easter): عید پاک، یکی از بزرگ‌ترین جشن‌های مسیحیت، با آیین‌های خاص و دسته‌روی‌های مذهبی در کلیسای اچمیادزین گرامی داشته می‌شود. این جشن نماد رستاخیز مسیح و پیروزی بر مرگ است.
2. جشن گریگور روشنگر: این جشن به پاس گرامیداشت نقش گریگور روشنگر در پایه‌گذاری مسیحیت در ارمنستان برگزار می‌شود. مراسم‌های این جشن شامل نیایش، دسته‌روی مذهبی، و اجرای سرودهای دینی است.
3. عید اچمیادزین مقدس: این عید که 64 روز پس از عید پاک برگزار می‌شود، نماد رؤیای گریگور روشنگر و نزول مسیح است. در این جشن، عبادت‌کنندگان با شرکت در مراسم‌های عبادی و بازدید از محوطه کلیسا، ایمان خود را تجدید می‌کنند.
برنامه‌های آموزشی کلیسای اچمیادزین
کلیسای اچمیادزین به‌عنوان یکی از مراکز برجسته آموزشی، در حوزه‌های دینی و فرهنگی فعالیت‌های گسترده‌ای دارد. مدارس دینی وابسته به کلیسا، نسل جدیدی از روحانیون را تربیت کرده و برنامه‌های آموزشی گسترده‌ای برای آموزش زبان، تاریخ و هنر ارمنی ارائه می‌دهند. همچنین این کلیسا از دانشجویان و پژوهشگران در حوزه‌های مختلف حمایت می‌کند.
فعالیت‌های فرهنگی کلیسای اچمیادزین
کلیسای اچمیادزین با برگزاری رویدادهای فرهنگی نظیر نمایشگاه‌های هنری، موسیقی سنتی و مراسم آیینی، نقشی اساسی در حفظ و اشاعه فرهنگ ارمنی دارد. این فعالیت‌ها بستری برای ارتباط نزدیک‌تر بین ارمنیان داخل و خارج از کشور فراهم می‌آورد.
برنامه‌های اجتماعی کلیسای اچمیادزین
یکی از نقش‌های کلیدی کلیسای اچمیادزین در جامعه، حمایت از نیازمندان و ارائه خدمات اجتماعی است. این کلیسا از طریق برنامه‌های خیریه و ارائه کمک‌های انسانی، همبستگی اجتماعی را تقویت کرده و به ایجاد جامعه‌ای همدل و پویا کمک می‌کند.
جایگاه در بین ارامنه
کلیسای اچمیادزین نه تنها یک مکان مذهبی، بلکه نمادی از هویت ملی و فرهنگی ارامنه است. این کلیسا به عنوان نخستین کلیسای جامع مسیحیت، جایگاه ویژه‌ای در تاریخ و فرهنگ ارامنه دارد و به عنوان مرکز معنوی و مذهبی ارامنه در سراسر جهان شناخته می‌شود.
در مجموع، کلیسای جامع اچمیادزین با تاریخچه‌ای غنی، معماری برجسته و نقش محوری در زندگی مذهبی و فرهنگی ارامنه، یکی از مهم‌ترین نمادهای هویت ارمنی به‌شمار می‌رود
نقش مبارزاتی اچمیادزین
کلیسای اچمیادزین نقشی کلیدی در تاریخ مبارزات مدنی، سیاسی و فرهنگی ارامنه ایفا کرده است. این کلیسا به عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز مذهبی و معنوی ارامنه، همواره نقش رهبری در حفظ هویت ملی و فرهنگی این قوم داشته است. در طول تاریخ، هنگامی که ارامنه با تهدیدات خارجی، اشغال یا سیاست‌های سرکوبگرانه مواجه بودند، کلیسای اچمیادزین تبدیل به یک پناهگاه معنوی و مرکز مقاومت شد. در زیر به برخی از این نقش‌ها اشاره می‌شود
- حفظ هویت فرهنگی و ملی ارامنه
پس از اشغال ارمنستان توسط امپراتوری‌های مختلف، کلیسای اچمیادزین به عنوان حافظ زبان، ادبیات، و فرهنگ ارمنی عمل کرد
در دورانی که سیاست‌های اشغالگران تلاش داشت هویت ارامنه را تضعیف کند، کلیسا از طریق نگارش متون دینی به زبان ارمنی و برگزاری مراسم سنتی، هویت ملی ارامنه را زنده نگه داشت
- نقش در مبارزات علیه امپراتوری عثمانی
کلیسا در دوران نسل‌کشی ارامنه در سال 1915 به عنوان مرکز هماهنگی و کمک‌رسانی به بازماندگان و آوارگان ارمنی عمل کرد. رهبران مذهبی این کلیسا تلاش‌های دیپلماتیک متعددی برای جلب حمایت جهانی و جلوگیری از تداوم قتل‌عام انجام دادند
- نقش در مبارزات مدنی و سیاسی در دوران شوروی
پس از الحاق ارمنستان به اتحاد جماهیر شوروی، کلیسا به عنوان نماد مقاومت در برابر سیاست‌های ضد دینی شوروی باقی ماند. در این دوره، بسیاری از فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی ارامنه تحت نظارت کلیسا انجام می‌شد، زیرا دولت شوروی فعالیت‌های مذهبی را محدود کرده بود
- رهبری معنوی در دوران استقلال ارمنستان
در دوران فروپاشی شوروی و استقلال ارمنستان در سال 1991، کلیسای اچمیادزین نقش محوری در تقویت اتحاد ملی ایفا کرد. رهبران کلیسا در برگزاری مراسمات ملی و مذهبی شرکت کرده و از دولت تازه تأسیس حمایت کردند
کلیسا همچنین در برنامه‌های اجتماعی و بازسازی کشور پس از استقلال مشارکت داشت
- نقش در حفظ و گسترش فرهنگ ارمنی در دیاسپورا
کلیسای اچمیادزین در جوامع ارمنی مهاجر در سراسر جهان نقشی تعیین‌کننده ایفا کرده است. این کلیسا نه تنها یک مرکز مذهبی، بلکه مکانی برای حفظ فرهنگ، زبان، و تاریخ ارمنی در میان مهاجران است
- دیپلماسی و حمایت از صلح
کلیسای اچمیادزین در حل بحران‌های منطقه‌ای، به ویژه در درگیری‌های قره‌باغ میان ارمنستان و آذربایجان، از طریق دعوت به صلح و حمایت معنوی از مردم، نقشی مثبت ایفا کرده است
رهبران این کلیسا در مجامع بین‌المللی از حقوق ارامنه دفاع کرده و جنایات علیه این قوم را محکوم کرده‌اند
رهبران برجسته اچمیادزین
کلیسای اچمیادزین، به عنوان مرکز کلیسای حواری ارمنی، در طول تاریخ توسط افراد برجسته‌ای رهبری شده است که تأثیر قابل توجهی بر جامعه ارامنه و جهان گذاشته‌اند. این افراد در زمینه‌های مذهبی، فرهنگی ، اجتماعی، و حتی سیاسی فعال بوده‌اند. در زیر به چند شخصیت اثرگذار مرتبط با این کلیسا و اقدامات آن‌ها اشاره می‌شود
- گریگور روشنگر "گریگور لوساووریچ"
نقش و اقدامات:
مؤسس کلیسای اچمیادزین و اولین کاتولیکوس "رهبر کلیسای ارمنی"
در اوایل قرن چهارم میلادی، نقش کلیدی در رسمی شدن مسیحیت به عنوان دین ملی ارمنستان ایفا کرد
آغاز ساخت کلیسای اچمیادزین به دستور وی و حمایت پادشاه تیرداد سوم انجام شد
اقدامات او باعث شد ارمنستان به اولین کشور مسیحی جهان تبدیل شود
- کاتولیکوس ساهاک پارتِو
دوره: قرن پنجم میلادی
نقش و اقدامات:
در کنار مسروپ ماشتوتس (مخترع الفبای ارمنی)، نقش مهمی در تدوین زبان و فرهنگ ارمنی داشت
ترجمه کتاب مقدس به زبان ارمنی و تأسیس مدارس کلیسایی برای آموزش فرهنگ ارمنی از دستاوردهای مهم او است
تلاش‌های وی منجر به تقویت هویت ملی و فرهنگی ارامنه شد
- کاتولیکوس ماکاراوس
دوره: قرن هجدهم
نقش و اقدامات:
بازسازی و تقویت ساختارهای کلیسا در دوره‌ای که ارمنستان تحت اشغال امپراتوری‌های مختلف بود
تأسیس مراکز آموزشی و مذهبی برای حفظ ایمان و فرهنگ ارمنی
مشارکت در حفظ روابط دیپلماتیک کلیسای اچمیادزین با سایر جوامع مسیحی
4- وازگن اول
دوره: 1955-1994 "کاتولیکوس کلیسای اچمیادزین"
نقش و اقدامات:
یکی از طولانی‌ترین دوره‌های رهبری کلیسای اچمیادزین
در دوران اتحاد جماهیر شوروی، با وجود فشارهای دولت کمونیستی، موفق به حفظ جایگاه کلیسا به عنوان مرکز معنوی ارامنه شد.
تلاش برای احیای روابط کلیسا با جوامع ارمنی مهاجر و دیاسپورا
بازسازی کلیساها و گسترش فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی کلیسای اچمیادزین
- کاتولیکوس گارگین دوم
دوره: از سال 1999 تاکنون
نقش و اقدامات:
تقویت روابط بین‌المللی کلیسای اچمیادزین و سایر کلیساهای مسیحی
نقش فعال در مسائل اجتماعی و فرهنگی ارمنستان پس از استقلال، از جمله درگیری قره‌باغ
تلاش برای بهبود شرایط کلیسای حواری ارمنی در دیاسپورا و حفظ اتحاد میان ارامنه
- مسروپ ماشتوتس "همکار ساهاک پارتِو"
نقش و اقدامات:
اختراع الفبای ارمنی (سال 405 میلادی)، که نقشی اساسی در گسترش فرهنگ و آموزش ارمنی ایفا کرد .
با همکاری کلیسای اچمیادزین، کتاب مقدس را به زبان ارمنی ترجمه کرد، که به "مادر ترجمه‌ها" مشهور است .
اقدامات مشترک این افراد :
حفظ هویت ملی ارامنه در دوران اشغال و سرکوب .
رهبری معنوی و حمایت از جامعه در دوران بحران‌های اجتماعی و سیاسی .
گسترش مسیحیت در میان ارامنه و جهان .
ایجاد نهادهای آموزشی و فرهنگی برای حفظ زبان و فرهنگ ارمنی .
این شخصیت‌ها تأثیر عمیقی بر بقای کلیسای اچمیادزین و هویت ملی و مذهبی ارامنه داشته‌اند و اقداماتشان تا به امروز الهام‌بخش جامعه ارمنی است
کلیسای اچمیادزین در دوران معاصر
کلیسای اچمیادزین، به عنوان مرکز کلیسای حواری ارمنی، همچنان نقش محوری در هویت مذهبی ، فرهنگی، و اجتماعی ارامنه ایفا می‌کند. جایگاه فعلی این کلیسا از ابعاد مختلف به شرح زیر است :
1- مرکزیت معنوی و مذهبی ارامنه
مقر کاتولیکوس کل ارامنه: اچمیادزین محل اقامت کاتولیکوس (رهبر کلیسای حواری ارمنی))است، که بالاترین مقام مذهبی ارامنه را دارد و تصمیمات مهم مذهبی و کلیسایی از اینجا اتخاذ می‌شود .
مراسم مذهبی: مهم‌ترین مناسبت‌ها و آیین‌های مذهبی ارامنه در این کلیسا برگزار می‌شود، از جمله جشن‌های عید میلاد مسیح و عید پاک .
نقش وحدت‌بخش: این کلیسا نماد وحدت ارامنه در سراسر جهان است و جایگاه مرکزی در هویت مسیحی و فرهنگی ارامنه دارد .
2- مرکز فرهنگی و تاریخی
میراث جهانی یونسکو: کلیسای اچمیادزین در سال 2000 میلادی در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد، که جایگاه آن را به عنوان یکی از مهم‌ترین آثار فرهنگی و تاریخی جهان تثبیت کرده است
موزه‌های تاریخی: این کلیسا دارای موزه‌هایی است که آثار مذهبی، نسخه‌های خطی، و اشیای باستانی مرتبط با تاریخ ارمنستان را به نمایش می‌گذارند .
آموزش و پژوهش: مراکز آموزشی و مذهبی در این مجموعه فعالیت دارند و آموزش کاهنان و پژوهش‌های مرتبط با تاریخ و مذهب ارامنه را هدایت می‌کنند .
3- نقش اجتماعی
کمک به جامعه ارمنی: کلیسا در زمان بحران‌های اجتماعی، از جمله جنگ قره‌باغ، نقش حمایتی از مردم ارمنی ایفا کرده است.
فعالیت‌های خیریه: کلیسای اچمیادزین در برنامه‌های خیریه و اجتماعی، از جمله حمایت از خانواده‌های نیازمند و بازسازی مناطق آسیب‌دیده، مشارکت فعال دارد.
4- نقش در دیپلماسی و اتحاد ارامنه
ارتباط با دیاسپورا: کلیسا روابط نزدیکی با جامعه‌های ارمنی در سراسر جهان دارد و به حفظ هویت فرهنگی و مذهبی ارامنه مهاجر کمک می‌کند .
دیپلماسی مذهبی: کلیسا در تعامل با کلیساهای مسیحی دیگر و مجامع بین‌المللی نقش مهمی دارد و از طریق گفتگوهای بین‌مذهبی برای تقویت صلح و تفاهم جهانی تلاش می‌کند
5- مرکز گردشگری مذهبی
اچمیادزین یکی از مهم‌ترین مقاصد گردشگری ارمنستان است و سالانه هزاران زائر و گردشگر از این مکان بازدید می‌کنند
معماری زیبا، نقاشی‌های دیواری، و آثار تاریخی این کلیسا، آن را به یک مرکز گردشگری برجسته تبدیل کرده است .
چالش‌های کلیسای اچمیادزین
درگیری‌های سیاسی: گاهی کلیسا با انتقادات یا دخالت‌هایی از سوی دولت ارمنستان و سایر جناح‌های سیاسی مواجه می‌شود .
اختلافات داخلی: اختلافات مذهبی و مدیریتی در کلیسا، به ویژه میان اچمیادزین و برخی جوامع دیاسپورای ارمنی (مانند کلیسای حواری ارمنی در ترکیه یا آمریکا)، چالش‌هایی را ایجاد کرده است .
تغییرات اچمیادزین
جایگاه کلیسای اچمیادزین در دنیای معاصر، با وجود حفظ ماهیت تاریخی و مذهبی خود، تغییراتی متناسب با تحولات جهانی و نیازهای ارامنه در داخل و خارج از ارمنستان تجربه کرده است. این تغییرات از جنبه‌های مختلف قابل بررسی هستند :
1- تغییر از یک نهاد صرفاً مذهبی به نهادی چندبعدی
نقش فرهنگی و هویتی: در دنیای مدرن، اچمیادزین فراتر از یک مرکز مذهبی، به نماد فرهنگی و ملی ارامنه تبدیل شده است. این کلیسا با برگزاری جشنواره‌ها، نمایشگاه‌ها، و نگهداری از میراث هنری و تاریخی، به احیای هویت فرهنگی ارامنه کمک می‌کند.
ارتباط با دیاسپورا: با افزایش جمعیت ارامنه در دیاسپورا، کلیسای اچمیادزین تلاش بیشتری برای ایجاد ارتباط با جوامع ارمنی خارج از کشور دارد و به‌عنوان عامل وحدت‌بخش فرهنگی و مذهبی عمل می‌کند.
2- نقش در سیاست و اجتماع
نقش در مسائل سیاسی: کلیسای اچمیادزین به‌طور غیررسمی در مسائل سیاسی و اجتماعی ارمنستان دخیل است. در دوران بحران‌های داخلی یا درگیری‌های منطقه‌ای (مانند جنگ‌های قره‌باغ)، کلیسا به‌عنوان صدایی برای صلح و حمایت از مردم ظاهر شده است.
کمک به توسعه اجتماعی: کلیسا با فعالیت‌های خیریه، ایجاد مراکز آموزشی و درمانی، و حمایت از نیازمندان، نقش اجتماعی پررنگ‌تری ایفا می‌کند.
3- گسترش فعالیت‌های بین‌المللی
دیپلماسی مذهبی: کلیسای اچمیادزین در دهه‌های اخیر تعاملات خود را با کلیساهای مسیحی دیگر افزایش داده است. شرکت در گفتگوهای بین‌مذهبی و تلاش برای ارتقای صلح جهانی از جمله این فعالیت‌ها است
تأثیر در مجامع بین‌المللی: اچمیادزین از جایگاه خود برای آگاهی‌بخشی جهانی درباره نسل‌کشی ارامنه و دفاع از حقوق ارامنه در مجامع بین‌المللی استفاده کرده است
4- مواجهه با چالش‌های جدید
تأثیر سکولاریسم: با افزایش گرایش به سکولاریسم و کاهش مشارکت در فعالیت‌های مذهبی در برخی جوامع، کلیسا تلاش می‌کند نقش خود را در زندگی جوانان ارمنی تقویت کند .
اختلافات داخلی: اختلافات بین کلیسای اچمیادزین و برخی جوامع کلیسایی در دیاسپورا، به‌ویژه در آمریکا و ترکیه، چالش‌هایی برای اتحاد مذهبی ارامنه ایجاد کرده است
نقدهای اجتماعی: برخی منتقدان، کلیسا را به دوری از مشکلات روزمره جامعه و گرایش به مسائل تشریفاتی متهم می‌کنند .
5- استفاده از فناوری و مدرنیزاسیون
کلیسا از فناوری‌های مدرن مانند رسانه‌های اجتماعی، وب‌سایت‌ها، و پلتفرم‌های آنلاین برای ارتباط با پیروان خود استفاده می‌کند .
برگزاری مراسم و آموزش‌های مذهبی به‌صورت مجازی، به‌ویژه پس از همه‌گیری کرونا، نشان‌دهنده سازگاری کلیسا با دنیای دیجیتال است
6- نقش در حفظ میراث جهانی
مرکز گردشگری: اچمیادزین یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری ارمنستان است. تلاش‌های کلیسا برای حفظ معماری و آثار باستانی آن، نقش مهمی در معرفی فرهنگ ارمنی به جهان دارد
حفاظت از تاریخ و هنر: اچمیادزین با همکاری سازمان‌های بین‌المللی مانند یونسکو، برنامه‌های متعددی برای حفظ میراث فرهنگی ارامنه اجرا کرده است
نقش ویژه اچمیادزین در ابعاد سیاسی
کلیسای اچمیادزین، به عنوان مهم‌ترین نهاد مذهبی و فرهنگی ارامنه، در دنیای امروز نقش‌های مهمی ایفا می‌کند. در زمینه‌های سیاسی نیز، هرچند به‌طور مستقیم وارد فعالیت‌های سیاسی نمی‌شود، اما تأثیرات غیرمستقیم و گاه بسیار پررنگی دارد. نقش این کلیسا برای ارامنه، به‌ویژه در ابعاد سیاسی، به شرح زیر است :
1- حمایت از وحدت ملی
نماد هویت ملی: کلیسای اچمیادزین به عنوان یک مرکز مذهبی و فرهنگی، نمادی از وحدت ملی ارامنه است. این کلیسا به‌ویژه در زمان بحران‌های سیاسی و اجتماعی، نقش وحدت‌بخش برای ارامنه در داخل و خارج از کشور دارد
حفظ ارتباط با دیاسپورا: کلیسا به عنوان پل ارتباطی میان ارمنستان و جوامع ارمنی در دیاسپورا عمل می‌کند. این ارتباطات به ارامنه مهاجر کمک می‌کند تا هویت خود را حفظ کرده و در زمان نیاز از مسائل ملی حمایت کنند .
2- نقش در بحران‌های سیاسی و منطقه‌ای
درگیری‌های قره‌باغ: در طول جنگ‌های قره‌باغ، کلیسای اچمیادزین از مردم و نیروهای ارمنی حمایت کرده و تلاش کرده تا صدای ارامنه را به مجامع بین‌المللی برساند. این کلیسا با دعوت به صلح و دفاع از حقوق ارامنه در قره‌باغ، نقشی فعال در مسائل منطقه‌ای ایفا کرده است
میانجی‌گری برای صلح: رهبران کلیسا در برخی موارد در تلاش برای کاهش تنش‌ها و ایجاد صلح میان طرف‌های درگیر، از جمله ارمنستان و آذربایجان، نقش میانجی داشته‌اند .
3- دفاع از حقوق ارامنه در مجامع بین‌المللی
کلیسای اچمیادزین از جایگاه معنوی و تاریخی خود برای آگاهی‌بخشی جهانی درباره نسل‌کشی ارامنه و دفاع از حقوق ارامنه استفاده می‌کند .
رهبران کلیسا در تعامل با دیگر نهادهای مذهبی و سازمان‌های بین‌المللی، به‌ویژه در اروپا و خاورمیانه ، تلاش می‌کنند تا حمایت از ارامنه در موضوعات سیاسی و انسانی جلب شود.
4- رابطه با دولت ارمنستان
همکاری با دولت: کلیسا و دولت ارمنستان معمولاً رابطه‌ای نزدیک و همکاری‌جویانه دارند. رهبران کلیسا در برخی مواقع از سیاست‌های دولت حمایت کرده و در مناسبت‌های ملی و سیاسی شرکت می‌کنند.
انتقاد سازنده: در مواردی، کلیسا از سیاست‌های دولت انتقاد کرده است، به‌ویژه اگر این سیاست‌ها با منافع جامعه ارامنه یا ارزش‌های کلیسا در تضاد باشد.
5- نقش در دیاسپورای ارمنی
کلیسای اچمیادزین در دیاسپورا به‌عنوان نماینده فرهنگی و معنوی ارامنه عمل می‌کند و از طریق همکاری با نهادهای ارمنی در خارج از کشور، مسائل سیاسی مرتبط با ارامنه مهاجر را پیگیری می‌کند
این کلیسا نقشی کلیدی در جلب حمایت دیاسپورا برای مسائل ملی ارمنستان، مانند نسل‌کشی ارامنه یا مسئله قره‌باغ، دارد
6- چالش‌ها و محدودیت‌ها در نقش سیاسی
عدم ورود مستقیم به سیاست: کلیسای اچمیادزین معمولاً از دخالت مستقیم در سیاست‌های روزمره اجتناب می‌کند تا استقلال و جایگاه معنوی خود را حفظ کند .
انتقادهای داخلی: برخی گروه‌ها کلیسا را به محافظه‌کاری بیش از حد یا ناتوانی در پاسخگویی به چالش‌های سیاسی و اجتماعی ارمنستان متهم می‌کنند .
اختلافات داخلی و دیاسپورا: گاه اختلافاتی بین کلیسای اچمیادزین و سایر کلیساهای حواری ارمنی در دیاسپورا (مانند کلیسای ارمنی کاتولیکی در لبنان))دیده می‌شود که می‌تواند تأثیر منفی بر نقش سیاسی کلیسا داشته باشد .
تاثیر در روابط ارامنه ایران و ارمنستان
کلیسای اچمیادزین، به عنوان مرکز کلیسای حواری ارمنی و یکی از قدیمی‌ترین نهادهای مذهبی مسیحی در روابط بین ارامنه ایران و ارمنستان، و همچنین در دیپلماسی فرهنگی و مذهبی ایران، جایگاهی خاص دارد. این جایگاه از چند منظر قابل بررسی است
1- روابط تاریخی و مذهبی با ارامنه ایران
ارامنه ایران و کلیسای اچمیادزین: ارامنه ایران که اکثراً پیرو کلیسای حواری ارمنی هستند، از نظر معنوی و مذهبی تحت تأثیر کلیسای اچمیادزین قرار دارند. بسیاری از مراسم مذهبی، دستورالعمل‌های دینی، و ارتباطات روحانی جامعه ارمنی ایران به نوعی با اچمیادزین مرتبط است .
نمایندگان کلیسای اچمیادزین: اسقف‌های ارمنی ایران، مانند اسقف اعظم کلیسای وانک اصفهان یا کلیساهای تهران، اغلب با کلیسای اچمیادزین در ارتباط مستقیم هستند و از آن راهنمایی دریافت می‌کنند .
2- پل ارتباطی فرهنگی میان ایران و ارمنستان
نقش در روابط ایران و ارمنستان: کلیسای اچمیادزین، به عنوان نماد فرهنگی و مذهبی ارامنه، در تقویت روابط ایران و ارمنستان نقش غیررسمی اما مهمی دارد. روابط نزدیک تاریخی میان ارامنه ایران و ارمنستان، زمینه‌ساز ارتباطی مستحکم‌تر میان دو کشور شده است .
میراث مشترک: وجود کلیساهای تاریخی ارمنی در ایران، مانند کلیسای سنت استپانوس و قره کلیسا که در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده‌اند، نشان‌دهنده پیوندهای عمیق تاریخی و فرهنگی میان ارامنه و ایران است. کلیسای اچمیادزین، به عنوان مرکز دینی ارامنه، در حفظ این پیوندها نقش دارد .
3- تعاملات مذهبی و بین‌المللی
دیپلماسی مذهبی: کلیسای اچمیادزین، به واسطه جایگاه بین‌المللی خود، می‌تواند به تقویت تعاملات بین‌مذهبی میان ایران و جوامع مسیحی در جهان کمک کند. این امر به‌ویژه در راستای نشان دادن چهره مثبت ایران به عنوان کشوری که به اقلیت‌های مذهبی احترام می‌گذارد، اهمیت دارد
ارتباط با دولت ایران: رهبران کلیسای اچمیادزین در مقاطع مختلف، از جمله دیدارهای رسمی، بر اهمیت همزیستی مسالمت‌آمیز ارامنه در ایران تأکید کرده‌اند. این دیدگاه‌ها در بهبود روابط فرهنگی و سیاسی میان ایران و ارمنستان تأثیرگذار است.
4- حمایت از جامعه ارامنه در ایران
کلیسای اچمیادزین، با نظارت معنوی بر جوامع ارمنی ایران، به حفظ هویت مذهبی و فرهنگی این اقلیت کمک می‌کند. بسیاری از ارامنه ایران در مراسم مذهبی، زیارت و فعالیت‌های فرهنگی با این کلیسا در ارتباط هستند .
تعامل با نهادهای ارمنی ایران: مؤسسات آموزشی و فرهنگی ارامنه ایران، مانند مدارس و انجمن‌های ارمنی، اغلب از کلیسای اچمیادزین الهام می‌گیرند و ارتباط معنوی خود را با این مرکز حفظ می‌کنند .
5- چالش‌ها و فرصت‌ها
حفظ هویت در جامعه چندفرهنگی: یکی از چالش‌های اصلی کلیسای اچمیادزین در ایران، حفظ هویت مذهبی و فرهنگی ارامنه در یک جامعه چندفرهنگی است. این کلیسا نقش مهمی در تقویت ارتباطات مذهبی و فرهنگی میان نسل‌های جدید ارامنه ایفا می‌کند .
فرصت‌های دیپلماتیک: کلیسای اچمیادزین می‌تواند به‌عنوان یک واسطه فرهنگی برای تقویت روابط دوستانه ایران و ارمنستان عمل کند .
ظرفیت‌های اچمیادزین در عرصه دیپلماسی ایران
ایران می‌تواند از ظرفیت کلیسای اچمیادزین در چندین حوزه از جمله فرهنگی، مذهبی، دیپلماتیک و اقتصادی بهره‌برداری کند. با توجه به اهمیت این کلیسا به‌عنوان مرکز معنوی و فرهنگی ارامنه جهان و نقش آن در تقویت روابط میان ارامنه و دیگر ملت‌ها، ظرفیت‌های قابل توجهی برای همکاری وجود دارد
1- تقویت دیپلماسی فرهنگی
میراث مشترک: وجود کلیساهای تاریخی ارمنی در ایران، مانند قره کلیسا، سنت استپانوس و زرتشت‌نامه که به‌عنوان میراث جهانی یونسکو ثبت شده‌اند، می‌تواند محور همکاری‌های فرهنگی با کلیسای اچمیادزین باشد. ایران می‌تواند با کمک این کلیسا رویدادهای مشترکی برگزار کند و به تقویت گردشگری فرهنگی بپردازد
برگزاری برنامه‌های فرهنگی مشترک: نمایشگاه‌های هنری، تاریخی و مذهبی که به معرفی میراث ارامنه در ایران و ارمنستان می‌پردازند، می‌توانند ارتباطات فرهنگی بین دو کشور را تقویت کنند .
2- توسعه روابط بین‌مذهبی
گفت‌وگوی ادیان: ایران می‌تواند از جایگاه کلیسای اچمیادزین برای پیشبرد گفت‌وگوهای بین‌مذهبی استفاده کند. چنین تعاملاتی به بهبود تصویر بین‌المللی ایران به‌عنوان کشوری با تنوع مذهبی کمک خواهد کرد
تقویت روابط با جامعه مسیحی جهانی: از طریق کلیسای اچمیادزین، ایران می‌تواند ارتباطات خود با دیگر کلیساهای مسیحی در جهان را گسترش دهد و بر تعاملات مذهبی و صلح‌آمیز تأکید کند .
3- استفاده از ظرفیت دیاسپورای ارمنی
تقویت دیپلماسی عمومی: دیاسپورای ارمنی، که ارتباط نزدیکی با کلیسای اچمیادزین دارد، یکی از پرنفوذترین جوامع ارمنی در جهان است. ایران می‌تواند از طریق این کلیسا با دیاسپورای ارمنی همکاری کند و از نفوذ فرهنگی و اقتصادی آنان در کشورهای دیگر بهره‌مند شود
حمایت از حقوق اقلیت‌ها: همکاری با کلیسای اچمیادزین برای بهبود وضعیت ارامنه ایران و تأکید بر احترام به حقوق اقلیت‌های مذهبی، می‌تواند به بهبود چهره بین‌المللی ایران کمک کند
4- توسعه گردشگری مذهبی و تاریخی
افزایش بازدید گردشگران ارمنی: کلیسای اچمیادزین می‌تواند نقش مهمی در جذب گردشگران ارمنی به ایران ایفا کند. بسیاری از ارامنه علاقه‌مند به بازدید از کلیساها و بناهای مذهبی ارمنی در ایران هستند .
توسعه زیرساخت‌های گردشگری: ایران می‌تواند با همکاری کلیسای اچمیادزین زیرساخت‌های لازم برای جذب گردشگران مذهبی و فرهنگی را توسعه دهد
5- بهره‌برداری از روابط سیاسی و منطقه‌ای
نقش در روابط ایران و ارمنستان: کلیسای اچمیادزین می‌تواند به‌عنوان واسطه‌ای برای تقویت روابط سیاسی میان ایران و ارمنستان عمل کند. این کلیسا در مسائل منطقه‌ای مانند قره‌باغ نیز نفوذ دارد و می‌تواند در ترویج صلح و همکاری نقش‌آفرین باشد .
ترویج سیاست همزیستی مسالمت‌آمیز: ایران می‌تواند از ارتباط با کلیسای اچمیادزین برای ترویج مدل همزیستی مسالمت‌آمیز میان مسلمانان و مسیحیان استفاده کند .
6- تقویت ارتباطات آموزشی و پژوهشی
همکاری دانشگاهی و پژوهشی: ایران و کلیسای اچمیادزین می‌توانند در زمینه‌های مطالعات تاریخی معماری، زبان‌شناسی و ادیان مقایسه‌ای همکاری کنند. ایجاد پروژه‌های مشترک میان دانشگاه‌های ایران و نهادهای آموزشی مرتبط با کلیسا می‌تواند ارتباطات علمی را تقویت کند .
برگزاری کنفرانس‌های مشترک: ایران می‌تواند از کلیسای اچمیادزین برای برگزاری کنفرانس‌های مشترک درباره تاریخ و فرهنگ ارامنه و تأثیرات متقابل آن با تمدن ایرانی استفاده کند.
7- همکاری در امور بشردوستانه
کمک‌های انسان دوستانه مشترک: ایران می‌تواند با همکاری کلیسای اچمیادزین در پروژه‌های بشردوستانه مانند حمایت از پناهجویان ارمنی و آسیب‌دیدگان از بحران‌های منطقه‌ای، مشارکت کند
تقویت صلح منطقه‌ای: کلیسای اچمیادزین، با توجه به جایگاه خود، می‌تواند به ترویج صلح و همکاری در منطقه قفقاز و خاورمیانه کمک کند. ایران می‌تواند از این ظرفیت برای پیشبرد دیپلماسی صلح‌آمیز بهره ببرد .
نتیجه‌گیری
کلیسای اچمیادزین نه تنها یک مرکز مذهبی بلکه یک نهاد فرهنگی و سیاسی مهم برای ارامنه در طول تاریخ بوده است. این کلیسا از طریق نقش خود در حفظ هویت ملی، مقاومت در برابر سرکوب، و حمایت از مبارزات مدنی و سیاسی، همواره بخشی از مبارزات ارامنه برای بقا و حفظ فرهنگ و استقلالشان بوده است.
کلیسای اچمیادزین امروز به عنوان یک نماد ملی و مذهبی، نه تنها مرکز معنوی ارامنه است، بلکه نقشی کلیدی در حفظ هویت و تاریخ این ملت ایفا می‌کند. این کلیسا همچنان پایگاهی برای مقاومت فرهنگی و مذهبی، ترویج صلح، و اتحاد میان ارامنه سراسر جهان باقی مانده است.
این کلیسا در دنیای معاصر از یک نهاد صرفاً مذهبی به یک بازیگر چندبعدی در عرصه‌های مذهبی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی تبدیل شده و با چالش‌های مدرن مواجه است اما همچنان جایگاه برجسته‌ای در زندگی ارامنه و تعاملات جهانی دارد و باید متذکر شد که موفقیت آن در حفظ تعادل بین سنت و مدرنیته، عامل تعیین‌کننده‌ای در جایگاه آینده آن خواهد بود.
در دنیای امروز، کلیسای اچمیادزین همچنان نقشی مهم اما غیرمستقیم در سیاست ارمنستان و مسائل بین‌المللی ایفا می‌کند. این کلیسا با تأکید بر ارزش‌های مذهبی و فرهنگی خود، از منافع ملی ارامنه حمایت می‌کند و در بحران‌های منطقه‌ای و بین‌المللی، صدای مردم ارمنی را به گوش جهانیان می‌رساند. توانایی کلیسا در ایجاد توازن میان معنویت و سیاست، به حفظ جایگاه آن در میان ارامنه سراسر جهان کمک می‌کند و به عنوان مرکز دینی ارامنه جهان، جایگاهی ویژه برای ارامنه ایران دارد. این کلیسا از یک سو به حفظ هویت فرهنگی و مذهبی جامعه ارمنی ایران کمک می‌کند و از سوی دیگر، به‌طور غیرمستقیم در تقویت روابط ایران و ارمنستان نقش دارد. با توجه به پیوندهای عمیق تاریخی و فرهنگی میان دو ملت، کلیسای اچمیادزین همچنان می‌تواند عامل مهمی در ترویج صلح و تعامل میان این دو کشور باشد.
و در نهایت کلیسای اچمیادزین به‌عنوان یک نهاد مذهبی و فرهنگی با نفوذ، می‌تواند نقش مهمی در تقویت روابط ایران و ارمنستان و همچنین بهبود جایگاه ایران در عرصه‌های بین‌المللی ایفا کند. ایران می‌تواند با بهره‌گیری از ظرفیت‌های مذهبی، فرهنگی و دیپلماتیک این کلیسا، روابط خود را در حوزه‌های مختلف ارتقا دهد و از این فرصت برای تقویت تعاملات منطقه‌ای و جهانی استفاده کند.
منابع و ماخذ
[Etchmiadzin Cathedral: The Ancient Heart of Armenian Christianity - Georgia](https://georgia.to/places-to-go/armenia/etchmiadzin-cathedral/)
[Early Christian Monuments in Armenia — Google Arts & Culture](https://artsandculture.google.com/story/WgVR6nOFkTOgJA)
[Etchmiadzin Cathedral - History - LiquiSearch](https://www.liquisearch.com/etchmiadzin_cathedral/history)
[Sunday Holy Liturgy in the Newly Consecrated Etchmiadzin Cathedral](https://www.301.am/sunday-holy-liturgy-in-the-newly-consecrated-etchmiadzin-cathedral/)
[Mother See of Holy Etchmiadzin - Wikipedia](https://en.wikipedia.org/wiki/Mother_See_of_Holy_Etchmiadzin)
[Etchmiadzin Cathedral Complex - Armenia Travel Face](https://armeniatravelface.com/top-places-to-visit-in-armenia/etchmiadzin-cathedral-complex/)
[Catholicos of All Armenians - Wikipedia](https://en.wikipedia.org/wiki/Catholicos_of_All_Armenians)
[Armenia! In the Shadows of Mount Ararat - The Metropolitan Museum of Art](https://www.metmuseum.org/perspectives/armenia-mt-ararat)
[The Armenian Apostolic Church in Contemporary Times (1991-2011)](https://www.academia.edu/32973290/The_Armenian_Apostolic_Church_in_Contemporary_Times_1991_2011_Political_Changes_in_Armenia_and_Social_Challenges_of_the_Last_Three_Catholicoi_of_Etchmiadzin_Part_II_Catholicos_Garegin_II_1999_and_the_Reinstitutionalization_of_the_Church)
[Armenia! - The Metropolitan Museum of Art](https://www.metmuseum.org/press/exhibitions/2018/armenia)
[Armenia: Art, Religion and Trade in the Middle Ages - Image and Faith](https://www.imageandfaith.com/post/armenia-art-religion-and-trade-in-the-middle-ages)
[Echmiadzin (Armenia) FAQs In 2024 - TravelSetu.com](https://travelsetu.com/guide/echmiadzin-tourism/echmiadzin-faqs)
[Feast of the Cathedral of Holy Etchmiadzin – Diocese of The Armenian Church](https://armenianchurch.org.uk/feast-of-the-cathedral-of-holy-etchmiadzin/)
[The Armenian Apostolic Church: Continuity and Change - Fanack](https://fanack.com/religions-in-the-middle-east-and-north-africa/christianity/armenian-apostolic-church/)
[A magical trip to Armenia's ancient Etchmiadzin Cathedral | Broadview](https://broadview.org/etchmiadzin-cathedral/)
[Armenian Apostolic Church | Origins and Evolution](https://churchpedia.org/armenian-apostolic-church-origins-and-evolution/)
[A Brief History of the Armenian Church](https://thearmenite.com/2020/09/brief-history-armenian-apostolic-church-archbishop-tiran-nersoyan/)
[“On Holy Ground”: Catholicos Karekin II’s Tribute to Holy Etchmiadzin](https://armenianchurch.us/on-holy-ground-catholicos-karekin-iis-sermon-on-the-cathedral-of-holy-etchmiadzin/)
https://georgia.to/places-to-go/armenia/etchmiadzin-cathedral/
نظر شما