مقدمه

جامعه‌ی شیعیان اسماعیلی، یکی از شاخه‌های تاریخی و تأثیرگذار در تاریخ جوامع اسلامی بوده است. این جامعه طی دهه های گذشته، تحت رهبری موروثی و سازمان‌دهی منسجم، در دیپلماسی فرهنگی، توسعه انسانی و گفت‌وگوی بین‌فرهنگی نقش فعال ایفا کرده است. در این میان، منطقه‌ خلیج فارس به‌ویژه کشورهایی چون امارات متحده عربی، قطر و عمان، طی دو دهه‌ی گذشته، به بستری مهم برای روابط و فعالیت‌های امامت اسماعیلی تبدیل شده‌اند. سفر اخیر رحیم آقاخان به قطر نیز از این جهت یک نقطه عطف به شمار می‌رود.

سفر رسمی امام جدید اسماعیلیان به قطر از منظر روابط فرهنگی و توسعه‌ای منطقه‌ای، اهمیت راهبردی دارد. این دیدار در بالاترین سطح ممکن انجام شد و «علی محمد» فرزند رحیم آقاخان نیز در این سفر وی را همراهی کرد.

«رحیم الحسینی آقاخان» که اکنون به عنوان پنجاهمین امام موروثی جماعت شیعه اسماعیلی شناخته می‌شود، در ۵ فوریه ۲۰۲۵ در لیسبون و طی مراسمی رسمی که همراه با قرائت وصیت‌نامه‌ «کریم آقاخان چهارم» بود، به‌ این سمت منصوب شد. بر اساس سنت اسماعیلی، امامت به‌صورت موروثی (با نص از امام پیشین) منتقل می‌شود. سفر به کشور قطر را می توان یکی از مهمترین سفرهای وی پس از رسیدن به این منصب به شمار آورد.

وی در این سفر، با شیخ تمیم بن حمد آل ثانی (امیر قطر)، شیخ محمد بن عبدالرحمن آل ثانی (نخست‌وزیر)، شیخه المیاسه بنت حمد (رئیس موزه‌های قطر) و شیخ ثانی بن حمد آل ثانی (رئیس صندوق توسعه قطر) دیدار و گفتگو کرد.

حاصل رایزنی های رحیم آقا خان در قطر امضای دو توافق‌نامه مهم بوده است:

1. یادداشت تفاهم بین شبکه توسعه آقاخان و صندوق توسعه قطر، با هدف پیشبرد توسعه فراگیر و پایدار در کشورهایی با چالش‌های چندبعدی.
2. توافق‌نامه همکاری بین بنیاد فرهنگی آقاخان و موزه‌های قطر، به‌منظور ترویج میراث فرهنگی، تبادل هنری، احیای شهری، و آموزش مرتبط با حفظ میراث.زمینه‌های مورد توجه در این همکاری‌ها شامل توانمندسازی اقتصادی، سلامت عمومی، تاب‌آوری اقلیمی، آموزش، و هنرهای سنتی در مناطق آسیای مرکزی، آسیای جنوبی و خاورمیانه عنوان شده‌اند.

پایگاه «جماعت‌خانه اسماعیلی» در بیانیه ای در این‌باره اعلام کرد: این توافق‌نامه‌ها امکان همکاری عمیق‌تر در مناطق مورد علاقه مشترک، از جمله آسیای مرکزی و جنوبی و خاورمیانه، در زمینه‌هایی مانند توانمندسازی اقتصادی، مراقبت‌های بهداشتی، تاب‌آوری در برابر تغییرات اقلیمی، آموزش، آموزش برای حفظ میراث، احیای شهری و موسیقی را فراهم می‌کند.

سفر «رحیم آقا خان» به قطر در رسانه های رسمی این کشور نیز بازتاب داشته و خبرهای آن را منتشر کردند.

با این حال، این سفر نخستین سفر امام اسماعیان به کشور قطر محسوب نمی شود. رسانه های بنیاد آقاخان، این دیدار را در ادامه تعامل جامعه اسماعیلیان با منطقه‌ خلیج فارس از جمله با کشورهای قطر، امارات متحده‌ی عربی و سلطنت عمان عنوان کرده‌اند.

به نظر می‌رسد که نخستین گفتگوها میان بنیاد آقا خان با حاکمان قطر به سال ۲۰۱۰ باز می گردد. زمانی که کریم آقاخان در پایان یازدهمین دوره‌ جایزه معماری آقاخان به دوحه سفر کرد و با شیخ حمد بن خلیفه آل ثانی، امیر وقت قطر و دیگر مقامات این کشور دیدار و گفتگو کرد. با این حال، پس از آن دیدار اخبار بیشتری از ادامه همکاری‌ها یا جزئیات بیشتری در این‌باره طی سالیان بعد، مخابره نشد.

به نظر می رسد که انتخاب قطر به عنوان نخستین سفر رحیم آقاخان به یک کشور خاورمیانه ای را باید در چارچوب سیاست جدید این بنیاد مبنی بر توسعه روابط و ایجاد یک شبکه گسترده‌تر در ای کشور عربی ارزیابی کرد. به ویژه آنکه عمده دیدارهای وی در این سفر نیز از مراکز فرهنگی و آموزشی قطر یعنی موزه‌ها و «قطر فاندیشن» بوده است.

سبقه آقاخان‌ها در خلیج فارس

در کشورهای حوزه خلیج فارس ، امارات کشوری است که بیشترین تعامل را با آقاخان ها و اسماعیله داشته است. از چهار دهه گذشته این روابط آغاز شده و طی سال های اخیر نیز با افتتاح رسمی مرکز اسماعیلی در شهر دبی گسترش یافته است.

در جدیدترین مورد، در فوریه 2025  شیخ نهیان بن مبارک آل نهیان، وزیر تسامح و همزیستی امارات با حضور در دفتر مرکزی امامت اسماعیلی در لیسبون، با رحیم آقاخان دیدار کرده و از فعالیت های کریم آقاخان فقید، قدردانی کرد.

وی با اشاره به سهم قابل توجه آقاخان چهارم برای فعالیت های بشردوستانه، از فداکاری مادام العمر وی در آموزش، مراقبت‌های بهداشتی و توسعه پایدار تمجید کرد. وزیر اماراتی همچنین بر تعهد کشورش برای تقویت روابط با امامت اسماعیلی تأکید و تضمین کرد که دیدگاه آقاخان چهارم در مورد صلح جهانی، همزیستی و پیشرفت همچنان شکوفا شود.

رحیم آقاخان در سفر اخیر خود به امارات متحده عربی، با نورا بنت محمد الکعبی، وزیر مشاور در امور خارجه امارات متحده عربی، دیدار و در مورد موضوعات مورد علاقه و نگرانی مشترک گفتگو کرد.

اما نخستین سنگ بنای حضور امامت اسماعیلی در کشور امارات در مارس ۲۰۰۸ بنا نهاده شد که کریم آقاخان برای بازدید از جشن طلایی به این کشور سفر کرد. طی این سفر چهار روزه، کریم آقاخان علاوه بر اینکه با اعضای جماعت اسماعیلی مقیم امارات دیدار کرد، مراسم افتتاحیه تاریخی مرکز اسماعیلی دبی را برگزار کرد.

دیدارها در آن مراسم نیز در بالاترین سطح انجام شد و وی با رئیس امارات متحده عربی و دیگر مقامات این کشور دیدارها و گفتگوهای مهمی داشت.

لازم به ذکر است که حدود ۳۵ سال پیش در سال ۱۹۸۲ هنگامی که کریم آقاخان جشن بیست و پنجمین سال امامت خود را برگزار می‌کرد، شیخ محمد بن راشد آل مکتوم از خاندان حاکم دبی، زمینی را به عنوان هدیه به به کریم آقاخان برای ساخت یک مرکز اسماعیلی اهدا کرد. سنگ بنای این ساختمان در ۱۳ دسامبر ۲۰۰۳ به مناسبت شصت و هفتمین سال تولد وی بنا نهاد شده و نهایتا نیز این مرکز در ۲۶ مارس ۲۰۰۸ رسماً افتتاح شد.

ساختمان مرکز اسماعیلی دبی توسط رسانه‌ها به عنوان یکی از معماری های رازآلود در کشور امارات متحده عربی توصیف شده است.

در ۱۶ ژوئن ۲۰۱۶ بیش از ۲۰۰ مهمان برای رویدادی در مورد آموزش به عنوان بخشی از سلسله سخنرانی های سحری سالانه مرکز اسماعیلی دبی در ماه مبارک رمضان بود گرد هم آمده اند. در این رویداد راهکارهای بلندمدت آژانس‌های توسعه‌ای پیشرو مانند دبی کرز و بنیاد آقاخان برای جوامع نیازمند در افغانستان، کنیا، تانزانیا و اوگاندا مورد بررسی قرار گرفت.

بازی‌های ورزشی جوبیلی ۲۰۱۶ نیز نقطه عطف دیگر حضور خانواده آقاخان در امارات بود. در این تصویر، رحیم آقاخان و شیخ نهیان بن مبارک آل نهیان، فانوس مراسم افتتاحیه را روشن می‌کنند. امیرالدین تاناوالا رئیس شورای اسماعیلیه امارات و محمود ابو، رئیس انجمن بین‌المللی رهبران اسماعیلیه نیز روی صحنه دیده می‌شوند.

بازی‌های ورزشی جوبیلی ۲۰۱۶ نیز نقطه عطف دیگر حضور خانواده آقاخان در امارات بود. در این تصویر، رحیم آقاخان و شیخ نهیان بن مبارک آل نهیان، فانوس مراسم افتتاحیه را روشن می‌کنند. امیرالدین تاناوالا رئیس شورای اسماعیلیه امارات و محمود ابو، رئیس انجمن بین‌المللی رهبران اسماعیلیه نیز روی صحنه دیده می‌شوند.

کریم آقاخان در بدو ورود به دبی در ۴ نوامبر ۲۰۱۶ برای مراسم اهدای جایزه معماری آقاخان، مورد استقبال شیخه لبنا بنت خالد، وزیر دولت در امور تسامح کشور امارات قرار گرفت.

در ژانویه ۲۰۱۸ نیز در چارچوب جشن‌های شصتمین سال امامت، کریم آقاخان به امارات متحده عربی سفر کرد و با مقامات بلندپایه این کشور، از جمله شیخ نهیان بن مبارک آل نهیان، وزیر امور تسامح، دیدار کرد.

عمان؛ ایستگاه دیگر بنیاد آقاخان

سلطنت عمان نیز گرچه همانند امارات فضای گسترده‌ای را برای اسماعیلیان فراهم نکرد اما همکاری های قابل توجهی با محافل عمانی داشته اند.

تصویر اول: دیدارهای امین آقا خان برادر و نماینده ویژه کریم آقان با مقامات عمانی در سال 2022

تصویر دوم: حسین آقاخان و همسرش به همراه دیگر رهبران اسماعیلی

منابع

1. https://the.akdn/en/resources-media/whats-new/news-release/his-highness-the-aga-khan-concludes-visit-to-the-state-of-qatar?utm_source=chatgpt.com     
2. https://gulfnews.com/uae/government/sheikh-nayhan-offers-condolences-on-passing-of-aga-khan-iv-1.500038100
3. https://www.facebook.com/share/p/1AcaVKTaoK/  
4. https://barakah.com/2018/01/14/a-splendid-collection-of-photos-of-the-aga-khans-visits-to-dubai-as-ismailis-in-uae-prepare-for-diamond-jubilee-mulaqat/        
5. https://barakah.com/2018/01/14/a-splendid-collection-of-photos-of-the-aga-khans-visits-to-dubai-as-ismailis-in-uae-prepare-for-diamond-jubilee-mulaqat/?utm_source=chatgpt.com