کتاب «ایران والخلیج العربی»
کتاب «ایران والخلیج العربی- الحراک السیاسی والاجتماعی بین نهایة القرن الثامن عشر وبدایة القرن العشرین» نوشته مصطفی عقیل که در هشت فصل تدوین شده، وقایع مهمی همچون حمله ایران به بصره، رقابت‌های ایران و عثمانی، انقلاب تحریم تنباکو، رقابت‌های استعماری بریتانیا و روسیه در منطقه، شکل‌گیری جنبش‌های اجتماعی در ایران از جمله جنبش زنان، و نقش اندیشمندانی همچون سید جمال‌الدین اسدآبادی در تحولات سیاسی ایران را بررسی می‌کند.
در نگاه نخست می‌توان گفت که نگارنده در این کتاب، تصویری نسبتاً متوازن از ایران ارائه داده است. وی با بهره‌گیری از منابع تاریخی دست اول و تحلیل تحولات داخلی ایران، نشان داد که ایران در این دوره، قربانی رقابت‌های قدرت‌های استعماری بوده است. پرداختن به تحریم تنباکو، نقش روحانیت، و جنبش‌های اجتماعی، به ویژه جنبش مشروطه، نشان می‌دهد که مؤلف به ابعاد درونی پویایی‌های جامعه ایرانی توجهی عمیق داشته و تلاش خود را کرده تا از ساده‌سازی تصویر ایران به عنوان «قدرت متجاوز» پرهیز نماید.
مصطفی عقیل گرچه در چارچوب رویکرد رایج خلیجی، این اثر را به نگارش درآورده و بر نگرانی‌های تاریخی از نفوذ ایران در منطقه تاکید دارد، اما تلاش کرده رویدادها را با توجه به واقعیت‌های داخلی ایران و فشارهای خارجی تحلیل کند. طبعا چنین نگاهی، نکته‌ای مثبت تلقی می‌شود، چرا که بازتاب‌دهنده تلاش برای درک پیچیدگی‌های تاریخی روابط ایران و خلیج فارس و دوری از روایت‌های یکسویه یا ایدئولوژیک است. با این حال، چند ملاحظه درباره این کتاب قابل توجه است:
- لحن انتقادی
- در چارچوب نگاه رایج خلیجی، ایران به عنوان یک قدرت مداخله‌گر در منطقه به تصویر کشیده شده که به دنبال نفوذ بر سواحل جنوبی خلیج فارس بوده است.
- تحرکات ایران در دوره‌های مختلف، به ویژه دوره زندیه، قاجاریه و اوایل پهلوی، نوعی تهدید علیه سرزمین‌های عربی تلقی شده است.
- نقش ایران در تحولات منطقه‌ای با چاشنی انتقاد همراه است، مخصوصاً زمانی که به اشغال بصره یا رقابت‌های استعماری می پردازد.
- تلاش واقع‌بینانه
- در مجموع باید گفت که نگارنده به طور نسبی تلاش کرده بی‌طرفانه بنویسد و ابعاد مختلف تحولات داخلی ایران، مثل جنبش تحریم تنباکو، مشروطه و جنبش‌های اجتماعی را برای مخاطب عرب تبیین نماید.
- از چهره‌هایی چون سید جمال و جنبش‌های اصلاحی ایران مثل مشروطه با نگاه مثبت یاد شده است.
- به تأثیر فشار خارجی (انگلیس، روسیه و دیگران) بر تحولات ایران و ضعف‌های داخلی ایران هم اشاره کرده، نه اینکه صرفاً حاکمیت ایران را مقصر بداند.
- این کتاب نشان‌دهنده اهمیت تاریخی و تمدنی ایران در منطقه است، حتی اگر برخی روایت‌ها لحنی انتقادی داشته باشند.
- دکتر مصطفی عقیل بر جایگاه تأثیرگذار ایران در تاریخ خلیج فارس تاکید کرده، ولو در قالب رقابت‌ها و تعارضات.
ترجمه فهرست کتاب
مقدمه
فصل اول: اشغال بصره توسط ایران در دوره کریم خان زند (۱۷۴۹-۱۷۷۹)
اول: بصره
دوم: ایران در دوره کریم خان زند
سوم: دولت عثمانی و روابط آن با ولایاتش
چهارم: موضع دولت عثمانی در قبال اشغال بصره توسط ایران
فصل دوم: رقابت عثمانی-ایرانی در آب‌های خلیج عربی (۱۸۳۹-۱۸۸۵)
اول: نیروی دریایی عثمانی
دوم: نیروی دریایی ایران
فصل سوم: جنبش تحریم تنباکو در ایران (۱۸۹۰-۱۸۹۱)
اول: علما
دوم: تجار
سوم: عموم مردم
چهارم: انحصار تجارت تنباکو
فصل چهارم: رقابت بریتانیا-روسیه در ایران و خلیج (۱۸۸۰-۱۹۰۷)
اول: منافع سیاسی بریتانیا در شرق
دوم: منافع تجاری بریتانیا در شرق
فصل پنجم: تحول جنبش زنان معاصر در ایران(۱۹۲۴-۱۹۳۶)
اول: جنبش زنان و انقلاب مشروطه
دوم: به سلطنت رسیدن رضا شاه پهلوی و تحول مسئله زن
سوم: موضع جامعه ایران در قبال مسئله حجاب
فصل ششم: سید جمال‌الدین افغانی و سیاست ایران(۱۸۸۷-۱۸۹۷)
اول: اصل و نسب سید جمال‌الدین افغانی
دوم: اوضاع سیاسی در ایران
سوم: سفر جمال‌الدین به ایران
چهارم: قتل ناصرالدین شاه
فصل هفتم: تاریخ نوین و معاصر خلیج در منابع منتشرشده فارسیاول: منابع اصلی
دوم: پژوهش‌ها و تألیفات
فصل هشتم: محمدعلی سدیدالسلطنه و نوشته‌هایش درباره منطقه خلیج عربی
اول: زندگینامه سدیدالسلطنه
دوم: آثار سدیدالسلطنه
نظر شما