بازآرایی و جایگزینی کالاهای تجارت خارجی:

افول جادۀ ابریشم کهن و گشایش مسیرهای بازرگانی نوین

Update and Replacement of Foreign Trade Goods: The Declined of the Ancient Silk Road and the Exploited of New Commercial Routes

انتشارات دانشگاه پکن؛ چاپ اول:2023 ؛ قیمت: 148 یوان.

دوران اکتشافات جغرافیایی، با گشودن گذرگاه‌های اقیانوسی میان‌قاره‌ای، دامنۀ تعامل مستقیم بشری را از مرزهای ملی و منطقه‌ای فراتر برده، به پهنه‌ای قاره‌ای و حتی جهانی گسترش داده­است. این مسیرهای دریایی، درواقع، راه‌های بازرگانی بودند؛ در ورای گردش کالا و فرازونشیب آن، تبادل و برخورد اطلاعات، اندیشه‌ها و فرهنگ‌ها نهفته بود. این کتاب با تمرکز بر بازآرایی کالاهای عمدۀ صادراتی چین و ماورای بحار از سدۀ شانزدهم تا نیمۀ نخست سدۀ نوزدهم میلادی، فراز و فرود کالاهای وارداتی و صادراتی را روایت می‌کند و به‌ویژه بر گردش کالاهای «دارای معنایی جهان‌شمول» تأکید می‌ورزد. از رهگذر واکاوی جایگزینی کالاهای عمده‌ای چون ابریشم، پنبه، چای، جینسنگ آمریکایی، چوب صندل، خز و تریاک، گذار تمدنی میان مناطق گوناگون به ترتیب نمایان می‌شود. 

این اثر با تکیه بر دیدگاه تاریخ جهانی، حول محور مرکزی گردش کالا، به بررسی تحول تجارت خارجی چین در دوران سلسله‌های مینگ و چینگ می‌پردازد و از رهگذر مسیرهای بازرگانی، دگرگونی کالاها و تعاملات منطقه‌ای، به تحلیل لایه‌های عمیق‌تر در ساختار اقتصاد جهانی و تحولات تمدنی عصر جدید می‌پردازد.

نویسنده با انتخاب «عصر اکتشافات جغرافیایی» به‌عنوان نقطهٔ عزیمت، روند جایگزینی مسیرهای دریایی به‌جای جادهٔ ابریشم زمینی را پی‌ می‌گیرد و نشان می‌دهد که چگونه ارتباطات انسانی از شبکه‌های منطقه‌ای به همگرایی جهانی گسترش یافته‌اند. در این راستا، مفهوم «راه دریایی، معادل راه بازرگانی است» به‌عنوان محور روایی کتاب مطرح می‌شود و پیوند میان گشایش مسیرهای نو دریایی و افول جادهٔ ابریشم سنتی با دلایلی ساختاری تبیین می‌گردد؛ از جمله رواج پارچه‌های نخی که جایگزین ابریشم به‌عنوان کالای تجملی شد، و ظهور تریاک به‌عنوان محور تجارت هند با چین، که ساختار تجارت منطقه‌ای را دگرگون کرد. این تحولات تنها به جابه‌جایی کالا محدود نمی‌شوند، بلکه دلالت بر بازآرایی درونی تمدن‌ها و تنش‌های ناشی از آن نیز دارند.

در تحلیل مسیر گردش کالاهای اساسی، نویسنده از کالاهایی چون ابریشم، پنبه، چای، جینسنگ آمریکایی، پوست حیوانات، چوب صندل و تریاک بهره می‌گیرد و از رهگذر ردیابی جغرافیای تاریخی این کالاها، به مطالعهٔ تعاملات تمدنی می‌پردازد. برای نمونه، پارچهٔ نانجینگ (پنبه‌ای چینی) در بازارهای غربی رواج یافت و جایگاه ابریشم را به چالش کشید؛ تجارت چای عصری موسوم به «سدهٔ چای» را رقم زد و نشان دهندۀ نفوذ متقابل فرهنگ مصرفی چین و غرب شد؛ و تریاک که نماد ورود گستردۀ کالای هندی به چین بود، وجهی استعمارگرانه به خود گرفت و به نمادی از تعارض تمدن‌ها تبدیل شد.

در بخش تحلیل ساختار منطقه‌ای، کتاب به ترسیم شبکه‌های تجارت چین با اروپا، آمریکا و جنوب آسیا می‌پردازد. در رابطه با اروپا، نقش معاهدات، بنادر تجاری و تأسیس پایگاه‌های تجاری در شکل‌دهی به مناسبات اقتصادی برجسته می‌شود. در خصوص آمریکا، تمرکز بر کالاهایی چون جینسنگ و چوب صندل است که با فرایندهای بهره‌برداری زیست‌محیطی پیوند خورده‌اند. نویسنده در پایان، با طرح چارچوبی نظری، استدلال می‌کند که تحول تمدنی از کشاورزی به بازرگانی و سپس صنعتی‌شدن، از مسیر گردش کالاها و تغییر الگوهای مصرفی عبور کرده­است.

از حیث روش‌شناسی، این کتاب با عبور از روایت‌های کلان‌نگر سنتی در تاریخ اقتصادی ـ سیاسی، رویکرد نوآورانه‌ای با عنوان «تاریخ‌نگاری کالامحور» اتخاذ کرده­است. نویسنده با تکیه بر تاریخ‌نگاری خُرد کالاهایی همچون «یک محموله چوب صندل» یا «رواج یک قطعه پارچۀ نانجینگ»، به ترسیم منطق روایی «از جریان کالا به جریان انسان، و از جریان انسان به جریان اندیشه» می‌پردازد. این روش نه‌تنها بر خوانایی متن می‌افزاید، بلکه رابطۀ میان تمدن مادی و فرهنگ ذهنی را نیز تبیین‌پذیر می‌کند.

یکی دیگر از امتیازات مهم این پژوهش، تمرکز بر بازهٔ زمانی «میان‌دوره‌ای» از اواخر قرن شانزدهم تا میانهٔ قرن نوزدهم است؛ دوره‌ای که غالباً در تاریخ‌نگاری چین میان تاریخ باستان و تاریخ مدرن نادیده گرفته شده­است. نویسنده با اتکا به منابع اولیه­ای همچون دفاتر گمرکی، دفاتر کشتی‌رانی و مکاتبات بازرگانان، در کنار تحلیل‌های کمّی، استدلال می‌کند که در دورهٔ پیش از جنگ تریاک، تجارت چین با جهان، عمدتاً مبتنی بر منطق متقابل و منافع دوجانبه بوده­است و پدیده‌هایی چون قاچاق و استعمار، صرفاً نقش حاشیه‌ای داشته‌اند. در نتیجه، این اثر در بازبینی و نقد روایت‌های غالبِ استعمارمحور در تاریخ‌نگاری روابط چین و غرب، سهم علمی و مؤثری دارد.

از نظر سبک نوشتار نیز، کتاب تلفیقی از دقت علمی و روایت‌پردازی ادبی را به نمایش می‌گذارد. ضمن پای­بندی به تحلیل اِسنادی و آماری، نویسنده با زبانی داستان‌گو کوشیده است فضای تاریخی را بازسازی کند و صحنه‌های زنده‌ای از دادوستدهای جهانی و منازعات تمدنی به تصویر بکشد.

درمجموع، این اثر، روایتی نوین از تجربهٔ محلی چین در بستر ساختار جهانی است که هم‌زمان از نوآوری نظری و استناد تجربی برخوردار بوده و مسیری تازه برای تحلیل تعاملات برون‌مرزی و تحولات تمدنی چین در عصر جهانی‌شدن ترسیم می‌کند.

مترجم: خانم شائو هَن وِن؛ استادیار زبان فارسی دانشگاه گواندونگ.