رسم صلوات خوانی در حسینیه های پیشاور
پیش از آنکه درباره صلوات‌خوانی نکاتی عرض کنم، مناسب می‌دانم که قدری درباره واژه «صلوات» سخن بگویم. استادان این دیار، هنگامی که به‌منظور گسترش عزاداری، به تأسیس حسینیه‌ها و بیان وقایع کربلا پرداختند، واژه «صلوات» را به‌صورت یک اصطلاح به‌کار بردند. حال بحث آغاز می‌شود که این اصطلاح در مجالس عزاداری در چه جایگاهی کاربرد دارد.
صلوات‌خوانی یکی از رسوم اصیل مجالس عزای فارسی بوده است. اگرچه آغاز دقیق آن روشن نیست، اما از نوشته‌های قدیمی چنین برمی‌آید که همانند خود مجلس عزا، صلوات‌خوانی نیز از سالیان دراز رواج داشته و همواره جزئی مهم از مجلس عزای فارسی بوده است؛ عنصری که نه‌تنها موجب زینت مجلس می‌گردد، بلکه از منظر تبلیغ نیز از جایگاهی والا برخوردار است. صلوات‌خوانان، در طول سال اشعار شاعران را حفظ کرده و نزد استادان آن‌ها را تصحیح می‌کنند. شنیده شده که در گذشته، صلوات‌خوانی فقط به زبان فارسی و در مجالس فارسی‌زبان رواج داشت و اشعار خوانده‌شده نه‌فقط از شاعران نامدار ایرانی، بلکه از شعرا و اولیای فارسی‌زبان پیشاور و شبه‌قاره نیز برگرفته می‌شد. با گذر زمان، صلوات‌خوانی در مجالس عزای اردو، هندکو و کشمیری نیز رایج گشت.
اول به نبی حضرت خاتم صلوات
دوم به علی شیر دو عالم صلوات
سوم به گل وجودِ پاک زهرا
چهارم به حسن خونجگر غم صلوات
از بهر حسین آن شه کرب و بلا
وآن تشنه‌ی در مقتلِ ماتم صلوات
صلوات‌خوانان در بخش برجسته‌ای از متن حسینیه می‌نشینند، یا در گوشه‌ای که به‌راحتی در معرض دید عزاداران باشد و صدایشان نیز به همگان برسد. زمانی که نوبت قرائت مرثیه‌خوان، روضه‌خوان یا عالم دینی فرا می‌رسد و ایشان بر منبر می‌روند، صلوات‌خوان، در جای خود نشسته، اشعار را با تلفظ دقیق شروع به قرائت می‌کند. در فن صلوات‌خوانی، انتخاب اشعار، طرز تخاطب، صدای نافذ و حافظه نقش مهمی دارند و بهترین صلوات‌خوان کسی است که اشعار را از بر داشته باشد و نه از روی نوشته.
مضا
مین صلوات‌خوانی عمدتاً درباره فضائل است،اما این بدان معنا نیست که در آن مصائب جایی ندارند. اشعار درباره مصائب، نبرد با شمشیر، وصف چهره، آراستن، و آمادگی برای رفتن نیز نظم یافته‌اند. مهم‌تر از همه، صلوات‌خوانی ابزاری است برای تبلیغ آموزه‌های محمد و آل‌محمد (صلی‌الله‌علیه‌وآله) که موجب شور خاصی در مجلس می‌گردد و گاه عزاداران بی‌اختیار شعار «نعره حیدری، یا علی» را پیاپی سر می‌دهند.
امروزه، صلوات‌خوانی به زبان فارسی در حسینیه‌های پیشاور کم‌وبیش شنیده می‌شود، اما صلوات خوانی زبان اردو و هندکو جای آن را گرفته و در حسینه ها رایج شده است. گاه در یک مجلس آن‌چنان شمار صلوات‌خوانان زیاد می‌شود که فضای یک مشاعره مذهبی شکل می‌گیرد و آن‌قدر پیاپی اشعار خوانده می‌شود که مرثیه‌خوان یا روضه‌خوان که بر منبر نشسته، خسته شده و ناچار می‌شود از صلوات‌خوانان خواهش کند که به زمان توجه داشته باشند.
در روزگار ما، در مجالس عزاداری تغییری دیگر نیز پدید آمده است. در گذشته، صلوات‌خوانان همیشه در همان جایی که نشسته بودند، صلوات می‌خواندند. البته در مجالس فارسی‌زبان، برای برخی صلوات‌هایی که در بحر شکسته یا بحر طویل بودند، ایستادن ضروری بود تا نفس طولانی گسسته نشود و ادای بحر طویل نیز به‌آسانی انجام گیرد. شیوه این نوع صلوات چنین بود که صلوات‌خوان عصایی در دست می‌گرفت، چند قدمی برای خود در نظر می‌گرفت، و با تکیه بر عصا در آن محدوده رفت‌وآمد می‌کرد و همگام با گام‌هایش، بحر طویل را ادامه می‌داد. من خود این صحنه را در پیشاور ندیده‌ام، اما در حسینیه منطقه نواب مظفر علی قزلباش در لاهور مشاهده کرده‌ام که آقایی به‌نام محسنی، بحر طویل را می‌خواند.
بحضرت تو سلام علیک ای مولا
سرم فدای سرت باد ای شہ شہداء
سلام من به شما حاضران صغیر و کبیر
کہ در عزای حسینید جملگی دلگیر
چشمی که بر حسین بگرید در این عزاء
دارد امید روشنی از شاه کربلا
اما اکنون اوضاع عوض شده است. تقریباً هر صلوات‌خوان در هر جایی که نشسته، همان‌جا می‌ایستد؛ خواه بخواهد غزل بخواند یا مخمس و مسدس، در حالی‌که ایستادن برای چنین قالب‌هایی شایسته نیست. متاسفانه شأن این رسم رعایت نمی شود و امروزه در مجالس عزا حرمت برخی رسوم اصیل توسط کسانی که نه از ادب این مجالس و نه از فقه آگاهی دارند، رعایت نمی شود.
فن صلوات‌خوانی، به‌جز در مورد بحر طویل، به‌هیچ‌وجه نباید ایستاده انجام گیرد. در پیشگاه ائمه معصومین علیهم‌السلام باید مؤدب نشسته و صلوات قرائت شود. در شرایط کنونی، شکل مجالس عزاداری دستخوش تغییر و تحریف شده است. چقدر نیکو خواهد بود اگر صلوات‌خوانان ما، که در طول سال برای این فن زحمت می‌کشند، این نذر معنوی خود را با ادب و احترام در حضور بی‌بی پاک تقدیم کنند تا از ثواب دنیا و آخرت بهره‌مند گردند.
منبع: تاریخ عزاداری پیشاور، نوشته مختار علی نیّر
نظر شما