در سفر به حومه اسلام‌آباد و اطراف راولپندی، می‌توان با چندین بنای تاریخی متعلق به مسلمانان، هندوها و سیک‌ها روبرو شد. با وجود رشد سریع طرح‌های مسکونی جدید، مناظر اسلام‌آباد همچنان میزبان تعدادی از این ساختارهای تاریخی هستند. برخی بناها هنوز پابرجا مانده‌اند، اگرچه در وضعیت ویرانه قرار دارند. تعدادی از آن‌ها نیز به منظور ترویج گردشگری فرهنگی بازسازی شده‌اند. مجموعه معابد در سیدپور، معبد فروپاشیده در دریاچه راول، معبد رو به خرابی در گولره شریف، و بنای سیک در کوڑی، همگی بازدیدکننده را به گذشته شهرهای دوقلوی اسلام‌آباد و راولپندی می‌برند.

هرچند اسلام‌آباد در سال ۱۹۶۰ به عنوان پایتخت جدید پاکستان تأسیس شد، تاریخ باستانی این منطقه در زیر سازه‌های نوساز آن نهفته است.

تصویر لکشمی دیوی در معبد جاده کالج

از دوران ماقبل تاریخ تا دوران تاریخی، آثار عتیقه اسلام‌آباد عمدتاً در نواحی روستایی آن واقع شده‌اند. ساختارهای دوران مغول در برخی روستاها و شهرهای اسلام‌آباد یافت می‌شوند — از جمله مسجد امپراتور اکبر در شهر کوڑی، کاروانسرای سرائے خربوزہ و کنتهلا باؤلی. این ساختارها موقعیت راهبردی اسلام‌آباد در گذشته را نشان می‌دهند، زمانی که کاروان‌ها در کاروانسراهای ساخته‌شده در نزدیکی جاده بزرگ شیرشاه سوری (جی ٹی روڈ) توقف می‌کردند. مناظر روستاهای کرپا، چیرا و بیگوال، جایی که معابد، دارام‌شالاها و سمادهی‌های سادهوها روزگاری وجود داشتند، اکنون تنها در حافظه‌های جامعه محلی باقی مانده‌اند.

کتیبه‌های سنگی هزارساله در قلب اسلام‌آباد در بخش G-10 و بازار بولند، که قدمت اسلام‌آباد را نشان می‌دهند، قرار دارند. علاوه بر بازار بولند، نشانه‌های باستانی در G-10، G-11، G-13، D-12 و روستای پیجا نیز یافت می‌شوند.

نمای بیرونی عمارت سوهن لال در راولپندی

یکی از یافته‌های جالب این نویسنده، بقایای یک استوپای عظیم در میان بخش G-12 (مهرآباد) است. این بقایا بر مسیر باستانی‌ای قرار دارند که مانیکایلا (سایت دیگر استوپا) در نزدیکی روات را به تاکسیلا متصل می‌کرد. فراتر از این بقایا، غارهای بودایی با نشانه‌هایی از نقاشی‌های دیواری دیده می‌شود که همچنین توسط جین‌ مونی‌ها و سادهوهای هندو استفاده می‌شده‌اند.

حاکمان سلسله گهکر (۱۵۰۰–۱۷۹۹) نیز در دوران فرمانروایی خود سازه‌های متعددی بنا کردند که امروز در سراسر پوٹھوهار پراکنده‌اند. آن‌ها سه پایتخت در فاروَالا، روات و دهن گلی تأسیس کردند، جایی که هنوز قلعه‌های مستحکم، مجموعه‌هایی از مساجد و آرامگاه‌ها وجود دارند. زنان سلطنتی گهکر نیز در معماری نقش فعالی ایفا کردند. گفته می‌شود بانوان گهکر تأمین‌کنندگان مالی چندین مسجد و چاه کنی بوده‌اند. مائی قمرو، همسر حاکم افسانه‌ای گهکر، هاتهی خان، مسجدی سه‌گنبدی در باغ جوگیاں بنا کرد. این مسجد قدیمی‌ترین بنای پابرجا در اسلام‌آباد است. بانوی سلطنتی دیگر، رانی منگو، کاخی مجلل، قلعه‌ای و مسجدی در دهن گلی بنا کرد. بقایای هر سه بنا هنوز در دهن گلی موجودند. این پایتخت قدیمی گهکر حدود ۲۵ کیلومتر در شمال‌شرقی کلر سیدان قرار دارد، شهری که خود بناهایی از دوران سیک و بریتانیا دارد. معبد کرشنا که بر نهری در این شهر مشرف است، قدیمی‌ترین بنای کلر سیدان است. عمارت دوطبقه خیم سنگ بیدی با مضامین هندویی و سیک، گردواراهای کانوها و دوبیرن کلاں و قلعه سنگنی از آخرین یادگارهای میراث سیک در این منطقه هستند. معابد ساگری و چوبارا رتن سنگ، نمادهای شهر ساگری در ناحیه راولپندی‌اند. دیگر تحصیل‌های راولپندی مانند گوجر خان، تاکسیلا، چک بیلی خان دارای حویلی‌های مجلل ساخت سیک‌ها و هندوها هستند. از جمله این بناها، حویلی بخشیرام سنگ در کونتریلا، آتم سنگ گجرال در دلتاله و چند حویلی دیگر در سوخو و نارالی، معابد و گردواراهای فرسوده در هرنال، هریال، بیوال، گلیانه و گوجر خان می‌باشند.

تصاویر حک‌شده روی این ساختمان‌ها هیچ‌گاه آسیب ندیده‌اند — که نشان‌دهنده احترام مردم راولپندی به ادیان دیگر است.

کوچه‌های باریک و گذرهای محله کالی باری (محله رقاصه‌های بنگالی) و به‌ویژه محله بهابرا در راولپندی، دارای ساختمان‌های باشکوه با پنجره‌های برجسته (جهروکه)، بالکن‌های چوبی، درهای منبت‌کاری‌شده و معابدند. این سازه‌ها بیانگر شکوه و زیبایی‌شناسی جین‌های بهابرا هستند.

حویلی رای بهادر سجان سنگ، باشکوه‌ترین حویلی از دوران استعماری راولپندی در بازار بهابرا، به شدت نیازمند بازسازی است.

گردواراهای بزرگ، به‌ویژه نیرنکاری در بازار نیرنکاری، یادآور حضور پررونق جامعه سیک در گذشته راولپندی هستند. شیکراهای مرتفع معابد کلیان داس در بازار کوهاتی که به سبک پنج‌رتنا (پنج گنبد) ساخته شده، معبد موہن داس در بازار لندہ، معبد شیوا در گنج منڈی، سه معبد فراموش‌شده در بازار اردو و معبد زنده کرشنا در بازار کباری، آسمان راولپندی را می‌پوشانند. معابد در بازار کوهاتی و جاده کالج از باشکوه‌ترین سازه‌ها هستند. معبد جاده کالج دارای تصاویری بسیار دقیق از خدایان هندو است.

کانون ادیان راولپندی قدیم، محوطه آهاته میتو خان است، جایی که در شعاع نیم کیلومتری، یک معبد هندو، بنای خالصه (سیک)، معبد جین، کلیسایی (ساخته‌شده در ۱۹۲۶)، جماعت‌خانه‌ای از جماعت بُهره، امام‌بارگاهی شیعی و مسجدی سنی وجود دارند. این تنوع مذهبی هرگز موجب حادثه ناخوشایندی در گذشته نشده است.

امروزه، جامعه هندو، سیک و جین راولپندی را ترک کرده‌اند. ساختارهایی که آنان ساخته‌اند هنوز پابرجاست ولی زیبایی اصیل خود را از دست داده‌اند. با این حال، هنوز ساختمان‌هایی وجود دارند که مجسمه‌های رقاصه‌ها و خدایان هندو به‌ویژه دورگا دیوی را با افتخار به نمایش می‌گذارند. این تصاویر هیچ‌گاه آسیب ندیده‌اند — که نشان‌دهنده احترام عمیق مردم راولپندی به ادیان دیگر است. در واقع، این پلورالیسم نکته‌ای است که همواره از توجه رسانه‌های پرشور کشور ما دور مانده است.

مضامین محبوب در این ساختمان‌ها شامل راس‌لیلا (رقص دایره‌ای لرد کرشنا با رادها و دوستانش)، تصاویر نایکا (زن محبوب)، و نقاشی‌های گوروهای سیک بودند. جهروکه‌ها، بالکن‌ها، پل‌هایی که دو ساختمان را به هم وصل می‌کنند، برج‌های مربع و هشت‌ضلعی که در تابستان برای لذت بردن از نسیم ساخته می‌شدند، هنوز هم در راولپندی وجود دارند. این‌ها نگاهی اجمالی به سبک زندگی گذشته ارائه می‌دهند.

نویسنده: زوالفقار علی کلهورو

https://thefridaytimes.com/28-Jun-2019/glory-of-the-twin-cities