دارالإفتاء مصر

مقدمه

دارالإفتای مصر در کنار الأزهر و وزارت اوقاف، یکی از سه نهادی است که در حوزه امور دینی فعالیت می‌کند. برخی تفاوت‌ها و شباهت‌ها در جایگاه قانونی و عملکرد این سه نهاد دینی وجود دارد، اما هر سه نهاد از سوی رئیس جمهور مکلف به «تجدید خطاب دینی» و یا بازنگری در گفتمان دینی شده‌اند. علاوه بر نهادهای رسمی، اکنون نخبگان فکری و رسانه‌ای مصر نیز از سه نهاد دینی فوق انتظار دارند که ضمن ساماندهی فضای دینی کشور، میانه‌روی و اعتدال را در همه سطوح جامعه مصر نهادینه سازند.

۱. تاریخچه دارالإفتاء در مصر

دارالإفتاء مصر هفتصد سال پیش مستقل از الأزهر تأسیس شد و تاکنون بیست مفتی در رأس آن قرار داشته‌است. در دوره‌های پیشین، وزارت اوقاف و وزارت دادگستری (= عدل) و هر استان یک مفتی خاص خود داشتند که در کنار مفتی مصر (مفتی الدّیار المصریّه) که مفتی مذهب حنفی بود، به استفتاءات پاسخ شرعی می‌دادند. بعدها شیخ محمد عبده، یک نفر را به عنوان مفتی مصر و مفتی وزارت دادگستری تعیین کرد. در سال ۱۹۵۵ میلادی، فعالیت مفتیان استان‌ها در دارالإفتاء و زیر نظر وزارت دادگستری تجمیع شد. از سال ۲۰۰۷ میلادی به دارالإفتاء نیز مانند الأزهر بودجه مستقل و ویژه‌ای اختصاص داده شد. در حال حاضر، دارالإفتاء دو وظیفه مهم دارد:

۱ـ دینی: صدور فتوی و بیانیه‌های دینی به زبان‌های مختلف، آماده‌سازی پژوهش‌های علمی‌ـ تخصصی و پاسخ به شبهات وارده بر دین اسلام، تعیین ابتدای ماه‌های قمری، تربیت مفتی و آموزش صدور فتوی به طلبه‌های خارجی الأزهر، همکاری با دانشگاه قاهره و برخی کشورهای عربی در راه‌اندازی ماهواره اسلامی برای رصد ابتدای ماه‌های قمری با هدف وحدت مسلمانان در عبادات و مناسبت‌های دینی.

۲ـ قانونی: ارائه مشاوره شرعی به دادگاه‌های تخصصی در پرونده‌های اعدام قبل از صدور حکم، مطالعه کامل پرونده اعدام از سوی مفتی و موافقت با اجرای حکم اعدام در صورت فراهم بودن دلایل شرعی و حتمی برای حکم.

۲. انتخاب مفتی مصر (مفتی الدّیار المصریّه)

مفتی مصر (همانند شیخ الأزهر) از سوی هیئت کبار العلماء به رئیس جمهور پیشنهاد می‌شود. پس از صدور حکم از سوی رئیس جمهور، شخص مفتی فعالیت خود را آغاز می‌کند.

رابطه مفتی با شیخ الأزهر، یک رابطه علمی است، اما شیخ الأزهر در جایگاه قانونی بالاتری نسبت به مفتی قرار دارد؛ زیرا شیخ الأزهر که او را «الإمام الأکبر» می‌نامند، به امور دینی همه مسلمانان اهل سنّت در سراسر جهان رسیدگی می‌کند، اما مفتی مصر که او را «مفتی البلاد المصریّه» می‌نامند، فقط به امور داخل مصر می‌پردازد و فعالیت او به چارچوب‌های قانونی داخل مصر محدود است. در جلسات هیئت دولت، شیخ الأزهر و وزیر اوقاف حضور دارند، ولی مفتی حضور ندارد و جایگاه اداری‌ او در داخل وزارت دادگستری تعریف شده‌است، هرچند از نظر انجام وظایف، مستقل از وزارت دادگستری عمل می‌کند. گفتنی است که امنای فتوا فقط در باب عبادات، برای استفتاءات خارج از کشور فتوا صادر می‌کنند، اما درباره نوازل و امور مستحدثه مربوط به خارج، فتوایی صادر نمی‌شود.

برخلاف تصور برخی، دارالإفتای مصر از الأزهر مستقل است، ولی از نظر علمی با یکدیگر همکاری تنگاتنگی دارند، به‌ویژه اینکه دانش‌آموختگان الأزهر در معهد فتوا به عنوان مفتیان آینده جذب و تربیت می‌شوند. از نظر اداری، تشریفاتی و مالی نیز این دو نهاد با هم تفاوت‌هایی دارند. دارالإفتای مصر به وزارت دادگستری وابسته است، اما الأزهر مستقل از دولت است. در سال ۲۰۱۷ـ۲۰۱۸ میلادی، بودجه سالانه دارالإفتاء بیش از ۴ میلیون دلار بوده، در حالی که برای الأزهر در همین سال، بودجه ۷۱۷ میلیون دلاری تصویب شده‌است. در قانون اساسی مصر، جایگاه رسمی شیخ الأزهر هم‌تراز با مقام نخست‌وزیر تعریف شده‌است و در جلسات هیئت دولت حضور دارد. این در حالی است که جایگاه مفتی زیر نظر وزیر دادگستری تعریف شده‌است و در جلسات هیئت دولت نیز حضور ندارد. اما انتخاب و تأیید نهایی هر دو، پس از پیشنهاد هیئت کبار العلمای الأزهر، از سوی رئیس جمهور صورت می‌گیرد.

۳. تشکیلات اداری دارالإفتاء

دارالإفتاء از یازده اداره شرعی ذیل و یک اداره فنی تشکیل شده‌است و روزانه به هزاران سؤال شرعی پاسخ می‌دهد:

۱ـ دبیرخانه دارالإفتاء (أمانه الفتوی).

۲ـ اداره فتوای شفاهی (حضوری).

۳ـ اداره فتوای تلفنی.

۴ـ اداره فتوای مکتوب.

۵ـ اداره فتوای الکترونیک.

۶ـ اداره مطالعات شرعی.

۷ـ اداره محاسبات شرعی (تقویم).

۸ـ اداره آموزش.

۹ـ اداره ترجمه (از عربی به زبان‌های دیگر).

۱۰ـ اداره واژه‌شناسی (دقت در معنای واژه‌ها و عبارت‌های عربی).

۱۱ـ مرکز امور رسانه‌ای.

۱۲ـ واحد امور فنی و رایانه.

مقر دارالإفتاء در مجاورت مشیخه الأزهر قرار دارد. امنای فتوی مجموعه‌ای از مفتیان هستند که از طرف مفتی، اجازه صدور فتوی دارند. مدیر امنای فتوی، «أمین الفتوی» نام دارد که به عنوان نفر دوم دارالإفتاء پس از مفتی است. مفتیان تحت آموزش دائمی و با کیفیت دارالإفتاء قرار داشته و وظیفه دارند براساس تقسیم وظایف دارالإفتاء، به استفتاهای حضوری، تلفنی، و یا اینترنتی پاسخ دهند. تعداد أمنای فتوی، بسته به نیاز قابل تغییر است. همه مفتیان دارالإفتاء یا أمنای فتوی از فارغ التحصیلان معهد فتوا هستند.

۴. معهد یا دانشسرای فتوا

از سال ۲۰۰۷ میلادی به بعد، آموزش مفتیان یا امنای فتوی در معهد فتوا در یک دوره سه‌ساله انجام می‌شود. شعبه‌های معهد فتوا در دو رشته «خانواده و جامعه» و «معاملات مالی» دانشجویان را آموزش می‌دهند. همچنین، این معهد بخش آموزش از راه دور را برای تربیت و آماده‌سازی دانشجویان فتوی راه‌اندازی کرده‌است.

دانشجویان معهد فتوا از میان فارغ‌التحصیلان الأزهر که مقطع کارشناسی و بالاتر را در دانشکده‌های «الشریعه والقانون»، «اصول الدّین»، «الدعوه الإسلامیه»، «الدراسات الإسلامیه» گذرانده‌اند، انتخاب می‌شوند. موفقیت در آزمون ورودی و برخورداری از شهرت علمی نیز از شرایط پذیرش است.

۵. چگونگی صدور فتوای شرعی از سوی دارالإفتاء

۱ـ دارالإفتاء روش خود را برای صدور فتوا دارد و آن استفاده از متون فقهی مذاهب چهارگانه اهل سنّت (حنفی، مالکی، شافعی و حنبلی) و مذهب الظاهریه و بهره‌گیری از فقه مذاهب دیگر (جعفری، زیدی و اِباضی) برای پاسخگویی به نیازهای شرعی مردم و یا تحقیق مقاصد شرعی است.

۲ـ همچنین، دارالإفتاء در استدلال‌های خود از آرای علما و فقهای بزرگ در تاریخ اسلام استفاده می‌کند که تعداد آن‌ها به هشتاد مجتهد می‌رسد.

۳ـ دارالإفتاء به قوانین و مقررات موجود در مراکز اسلامی، همچون «مجمع البحوث الإسلامیه» (وابسته به الأزهر) و یا «مجمع الفقه الإسلامی» در جدّه و یا «مجمع الفقه الإسلامی» در مکه به صورت عرفی و سنّتی، به‌ویژه به مسائل مستحدثه و اموری می‌پردازد که مورد نیاز شدید گروهی از مردم است.

۴ـ همچنین، دارالإفتاء برای استنباط احکام شرعی، مستقیماً به متن قرآن کریم و سنّت مراجعه می‌کند و چنانچه متن‌های مورد نیاز برای صدور فتوا را در کتاب، سنّت و آرای هشتاد مجتهد مذکور و یا فتواهای مجامع فقهی و اسلامی پیدا نکرد و یا متن‌های موجود، متناسب با مسئله مورد نظر نبود، آنگاه دارالإفتاء حکم شرعی را مستقیماً استنباط و مطابق معیارهای اصول فقه صادر خواهد کرد.

۵ـ دارالإفتاء نسبت به فتواهای قبلی صادره از سوی خود التزام دارد، مگر آنکه چهار عامل زمان، مکان، شرایط و افراد، اقتضای خاصی را ایجاب نماید.

افزون بر این، دارالإفتاء هم برای مصر و هم برای کشورهای دیگر مفتی تربیت می‌کند. فعالیت خارجی دارالإفتاء فقط به آموزش و تربیت مفتی برای کشورهای دیگر منحصر می‌شود. البته در سال ۲۰۱۶ میلادی، کاروان‌های افتاء نیز به خارج اعزام شد، اما در سال‌های بعد، گزارشی در این زمینه رسانه‌ای نشده‌است. اعزام‌های خارج از کشور به وسیله الأزهر سازماندهی می‌شود و الأزهر برای انتخاب نمایندگان خود، از توانایی‌های دارالإفتاء نیز استفاده می‌کند. استفتاء‌هایی که مربوط به عبادات است، در داخل و خارج و از طریق مکاتبه، اینترنت، تلفن و... پاسخ داده می‌شود، اما در امور مستحدثه فقط به استفتائات داخل مصر پاسخ داده می‌شود؛ زیرا در صدور فتوا، عرف و قوانین جامعه باید لحاظ شود. برای پاسخ به درخواست فتوا در موضوعات مرتبط با طلاق، زوجین حتماً باید در دفتر مفتی حاضر شوند.

۶. شاخص جهانی فتوی

دکتر شوقی علام، مفتی مصر، در چهارمین همایش بین‌المللی دارالإفتاء که با عنوان «تجدید فتوا بین نظریه و کاربرد»، با حضور مفتیان، علمای دینی و مسئولان دارالإفتاء از هفتادوسه کشور جهان در روزهای ۲۴ تا ۲۶ مهرماه (اکتبر ۲۰۱۸) در قاهره برگزار شد، از راه‌اندازی اولین «رصدخانه فتوا» برای پیش‌بینی نیازهای آتی فتوا و نیز اولین «شاخص جهانی فتوا» خبر داد.

این شاخص به پژوهشگران و علاقمندان کمک می‌کند تا از تعداد، موضوع و سطح فتواهای صادرشده آگاه شوند و ارزیابی درستی از کمّ و کیف فتواهای منضبط و یا مضطرب داشته باشند. این شاخص از سوی مرکز مطالعات دارالإفتاء اعلام می‌شود. طارق أبوهشمیه رئیس این مرکز در مصاحبه با الأهرام درباره اهمیت این شاخص گفته‌است: «این شاخص، جنبه‌های تحلیلی امور دینی جامعه اسلامی را رصد و آشکار می‌کند و به تحلیل موضوع و کمیّت آن می‌پردازد. همچنین، عملکرد مؤسسات رسمی دینی در کشورها و میزان اعتماد افکار عمومی به این مؤسسات را می‌توان از این شاخص استخراج نمود. از دیگر کارکردهای شاخص جهانی فتوی، آگاهی نسبت به جریان اِفتاء است؛ از جمله آگاهی از فتواهای افراطی و مساعدت مسئولان امر برای تجدید گفتمان دینی از طریق صدور فتوا و اتخاذ تصمیمات مناسب برای مقابله با فتواهای غیرتخصصی. در ادامه، به چند نمونه از گزارش شاخص فتوی در ماه گذشته اشاره می‌شود:

نمونه اول) بنا بر گزارش «شاخص جهانی فتوای» وابسته به دارالإفتاء مصر و دبیرخانه دارالإفتاءهای جهان، از میان پانصد فتوای رصدشده (فتواهای جدید و یا بازنشر فتواهای قدیمی) منتشر شده از سوی نهادها و مؤسسات دینی و یا افراد و جریان‌های تندرو در سطح مصر، منطقه و جهان، تقریباً %۶۵ فتواها، برگزاری مراسم جشن و شادی برای میلاد پیامبر گرامی اسلامی(ص) را مجاز دانسته‌اند، ولی %۳۵ چنین جشن‌هایی را حرام و بدعت دانسته‌اند. در بخش دیگری از این گزارش آمده‌است که در مصر، %۷۰ فتواها(ی صادره از مراجع رسمی)، برگزاری جشن میلاد را جایز شمرده‌اند، در حالی که %۳۰ دیگر فتواها(ی صادره از سوی سلفی‌ها و جریان‌های تندرو) آن را حرام دانسته‌اند. این نسبت‌ها در سطح منطقه، %۷۵ جایز و %۲۵ حرام، و در سطح جهان، %۵۰ جایز (بدعت حسنه) و %۵۰ حرام (بدعت سیّئه) بوده‌است. همچنین، فتواهای صادره از سوی سازمان داعش و القاعده، برگزاری جشن میلاد پیامبر را %۱۰۰ حرام دانسته‌اند و ریختن خون مسلمانان را تشویق کرده‌اند.

نمونه دوم) رصد پانصد هزار فتوای صادره در ۳۳ کشور جهان، از اول اکتبر ۲۰۱۷ تا ۳۰ سپتامبر ۲۰۱۸ میلادی نتایج زیر را در بر داشته‌است:

· فتواها از سوی پانصد دارالإفتاء عربی و خارجی صادر شده‌است.

· کشور مصر نودویک‌هزار فتوا را به خود اختصاص داده که نشانگر اهتمام نهادهای دینی این کشور است.

· از طریق ۱۵۰۰ سایت تخصصی، ۲۰۰۰ نشریه و سایت خبری، ۱۰۰ کانال تلویزیونی، ۱۰ هزار حساب کابری در شبکه‌های اجتماعی و ۲۰۰۰ منبع دیگر که به وسیله موتورهای جستجو به دست آمده‌است.

· حدود %۸۷ فتواهای صادره، یعنی ۴۳۵ هزار فتوا منضبط (و مطابق معیارهای شرعی اهل سنّت) بوده‌است.

· حدود %۱۳ فتواهای رصدشده، یعنی ۶۵ هزار فتوا مضطرب (و افراطی یا کمتر از حد لازم شرعی) بوده‌است.

· بیشترین فتواهای مضطرب در دسامبر ۲۰۱۷ و ژانویه ۲۰۱۸ صادر شده‌است.

· تعامل با مسیحیان، بیت‌کوین، فتواهای سلفی، فتواهای زنان، کودکان و انتخابات بیشترین موضوعات بودند.

نمونه سوم) فتواهای مربوط به مسیحیان که بر اساس شاخص جهانی فتوا، حدود %۶۰ از این فتواها که از سوی نهادها و افراد غیرمتخصص به معارف اسلامی صادر شده‌اند، با معیارهای درست شرعی مطابقت ندارد. حدود %۳۰ از فتواهای صادره از سوی داعش، مسیحیان را تکفیر کرده‌است و %۱۰۰ فتواهای داعش، به‌کارگیری خشونت علیه مسیحیان را تشویق می‌کند.

نکته‌ای که در راه‌اندازی شاخص فتوی شایسته توجه است، استفاده از تصاویر اینفوگرافیک در ارائه آمار و اطلاعات است که نشان‌دهنده تحول در تولید محتوا برای مخاطبان می‌باشد. همچنین، در خبر دیگری اعلام شد که برای اولین بار واحد انیمیشن در دارالإفتاء مصر راه‌اندازی می‌شود که این خود تلاش دیگری در راستای تحول در تولید محتواست. یادآوری می‌شود که اولین کلیپ انیمیشن دارالإفتاء درباره مستحب بودن برگزاری جشن و شادی برای میلاد پیامبر گرامی اسلام(ص) تولید و در فضای مجازی منتشر شده‌است.

۷. رویکردها و اقدامات دارالإفتاء

دارالإفتاء مصر در راستای پایان دادن به آشفتگی فتوا در مصر و جهان، اقداماتی را در پیش گرفته‌است. بدیهی است که ارزیابی نتایج این اقدامات، پس از گذشت زمان امکان‌پذیر خواهد بود. این اقدامات عبارت است از:

۱ـ برگزاری چهار همایش بین‌المللی از سال ۱۳۹۴ تاکنون.

۲ـ آموزش از راه دور مفتیان و پشتیبانی علمی آنان در فضای مجازی.

۳ـ حضور در شبکه اجتماعی، همچون توئیتر و فیسبوک.

۴ـ راه‌اندازی مرکز رصد فتوی و اعلام نتایج رصد به صورت «شاخص جهانی فتوی».

۵ـ استفاده از فرم‌های جدید در تولید و عرضه محتوا (اینفوگرافیک و انیمیشن).

دکتر ابراهیم نجم مشاور مفتی مصر اعلام کرده‌است که دارالإفتاء مصر برای مقابله با اندیشه‌های افراطی، برنامه‌هایی را در چهار سطح زیر آماده کرده‌است:

· انتشار بروشورهای تخصصی شامل فهرست موضوعات مربوط به اندیشه‌های افراطی و پاسخ‌های مختصر به آن‌ها.

· انجام مطالعات عمیق علمی و پژوهش‌های دقیق درباره موضوعات احصاء شده.

· نقد و بررسی تألیف‌ها و منابع اصلی که منجر به شکل‌گیری و فعالیت گروه‌های افراطی شده‌اند؛ مانند کتاب الفریضه الغائبه تألیف محمد عبدالسّلام فرج و یا العمده فی إعداد العده للجهاد فی سبیل الله تألیف سید امام شریف و... (توضیح: وهابیت و اخوان‌المسلمین از دیدگاه حکومت مصر و نیز نهادهای دینی، مانند الأزهر و دارالإفتاء، در زمره جریان‌های افراطی به شمار رفته‌اند. بنابراین، در طرح مطالعاتی دارالإفتاء، کتب سید قطب و حسن البناء نیز به عنوان منابع فکری گروه‌های تندرو مورد بحث و بررسی قرار دارد).

· واحد نقاشی‌های متحرک یا موشِن‌گرافیک: راه‌اندازی این واحد یکی از توصیه‌های چهارمین همایش بین‌المللی فتوا بوده که به‌تازگی در قاهره برگزار شد. این اقدام تحولی جدید در شیوه تولید محتوا از سوی دارالإفتاء به شمار می‌رود. راه‌اندازی شاخص فتوا و ارائه آمار به صورت اینفوگرافیک نیز از کارهای جدید دارالإفتاء است.