چکیده

همه تمدن های تاریخی بنیانگذار، حافظ و پیرو نوعی دین بوده اند. به طور کلی نهاد دین وظایف اجتماعی متنوعی داشته است. متولیان دین با احکام دینی روابط اقتصادی، خانوادگی، و دانایی مردم را تنظیم می کرده اند. حاکمان تاریخ هم همواره به نوعی با نهاد دین ارتباط برقرار می کردند تا حکومت خود را تثبیت کنند. در دوران مدرن پیوند دین و دولت در قالب ایدئولوژی های سیاسی صورت بندی شد و نقش مهمی در فرایند دولت سازی ایفا کرد. در ژاپن نیز، نخبگان سیاسی و علمی ژاپنی در قرون هجدهم و نوزدهم دست به نظریه پردازی در زمینه رابطه دین و دولت زدند و نهایتا موفق شدند دین باستانی شینتو را به یک ایدئولوژی سیاسی تبدیل کنند. به این ترتیب، آیین شینتو تبدیل به بن مایه فکری دولت امپراتوری ژاپن (۱۹۴۵-۱۸۶۸) شد. هدف این مقاله بررسی فرایند شکل گیری ایدئولوژی شینتو دولتی (کوکاشینتو) و نقش آن در تولد دولت مدرن در ژاپن است. قسمت اول مقاله به معرفی آیین شینتو اختصاص دارد. قسمت دوم مقاله علل، فرایند و نتیجه تفسیر ایدئولوژیک از آیین شینتو در قرون ۱۸ و ۱۹ میلادی را بررسی می کند. قسمت سوم به رابطه دین و دولت از دوران امپراتوری به بعد می پردازد رسد. در نهایت، مقاله با جمع بندی نقش سیاسی و فرهنگی شینتو در تاریخ ژاپن به پایان می رسد.

معرفی شینتو

دین یکی از آشناترین و در عین حال پیچیده ترین پدیده های بشری است. همه انسان ها ممکن است نوعی تجربه دینی یا مواجهه با دین داشته باشند که در عین حال با یکدیگر متفاوت و بسیار متنوع هستند. از جمله اینکه ادیان از حیث گستره و تاثیرگذاری بر زندگی اجتماعی و سیاسی متفاوت هستند. به هر حال، دین قدیمی ترین منبع هویت بخش جوامع بشری بوده است. دین یک نوع نظام اجتماعی-فرهنگی است که دستورالعمل هایی برای رفتار صحیح ارایه می دهد. خدا یا خدایان غالبا در مرکز منظومه عقیدتی هر دین قرار دارند که مورد پرستش یا احترام زیاد می باشند که خصوصیات آنان ارزش های اصلی دین را بازنمایی می کند. دستورالعمل های دینی در قالب منابع مقدس نظیر کتاب، روایت، پیشگویی گردآوری می شوند. این منابع به طور کلی پیروان را متقاعد می کنند که توصیه های دینی برپایه مجموعه ای از اصول اخلاقی، باورها و جهان بینی خاصی شکل گرفته اند که تقید به آنها نیازهای معنوی انسان را تامین می کند. اعتقاد به ماورالطبیعه وجه رایج ادیان است که امر معنوی را از امر دنیوی جدا می کند و تعریف و روشی برای سعادت معنوی و دنیوی انسان به دست می دهد. میزان توجه به امر دنیوی و امر معنوی بین ادیان و بین پیروان ادیان با یکدیگر متفاوت است. نوع رابطه رهبر-پیروان تعیین کننده سازمان دینی است. بر همین اساس است که انواع مختلف سازمان دینی با درجات متفاوتی از تصلب و تکثر پدیدار می شوند. منابع و دستورالعمل های دین در چارچوب همین رابطه آموزش داده، تفسیر، و اجرا می شوند. همه ادیان اماکن مقدسی دارند که محل انجام فعالیت دینی اعم از آشنایی با اصول و منابع، زیارت و اجرای مناسک هستند. مناسک یا آداب و رسوم دینی همانا مجموعه کنش هایی هستند که پیروان دین موظف می باشند در شرایط و زمان های خاصی اجرا کنند. مناسک به گونه ای طراحی می شوند که فرد را در نزدیک ترین مواجهه با امر مقدس قرار می دهند. اجرای مناسک ابزار مهم حفظ و تقویت ایمان دینی است. ایمان که همانا اعتقاد به حقانیت دین است در میزان تقید فرد به اجرای مناسک و دستورالعمل ها متجلی می شود. برخی ادیان به پیروان در ازای ایمان و عمل به دستورالعمل ها وعده پاداش و در صورت تخطی از آنها وعده کیفر می دهد. اجرای پاداش و کیفر ممکن است به آینده – مانند زندگی بعدی – موکول شود یا به عهده سازمان دینی گذاشته شود.

شینتو یکی از ادیان جهان است که پیروان آن تقریبا فقط در کشور ژاپن حضور دارند. بدین سبب است که بسیاری از دین پژوهان و مورخان شینتو را یک دین بومی ژاپنی قلمداد می کنند. شینتو عمیقا با تاریخ، فرهنگ و ادبیات ژاپن پیوند دارد و نمی توان برای آن هویتی مستقل از هویت ژاپنی در نظر گرفت. قدمت شینتو به دوران تمدن ژاپنی یایویی (از ۳۰۰ قبل از میلاد تا ۳۰۰ بعد از میلاد) بازمی گردد زیر در این دوره بود که کامی مطرح شد. در دوره کوفون (۳۰۰ تا ۵۳۸ بعد از میلاد) که آیین بودا از چین وارد ژاپن شد، پرستش کامی با مناسک بودایی عجین شد و ایزدکده های ایسه و ایزومو تاسیس شدند. شینتو علاوه بر آیین بودا، از آیین کنفوسیوس و تائو نیز تاثیر پذیرفته است. در دوره تمدن نارا (۷۱۰ تا ۷۹۴ بعد از میلاد) دربار امپراتوری تلاش کرد شینتو هویت مستقلی پیدا کند. از عصر کاماکورا (۱۱۸۵ تا ۱۳۳۳ بعد از میلاد) که اولین حکومت سپهسالاری (شگون سالاری) در ژاپن تاسیس شد، تمایل فرمانروایان، از جمله سپهسالار و فئودال ها، به استفاده از شینتو برای تقدس بخشی به قلمرو، حکومت و حاکم شدت گرفت زیرا تعداد مقدسات شینتو روشن نیست و تلاش می کردند قدرت خود را در دایره مقدسات قرار دهند[1].

به طور کلی می توان شینتو را «باور به کامی» تعریف کرد. کامی ها موجودیت مقدسی هستند که در مرکز اعتقادات شینتو قرار دارند. به طور کلی، کامی وجه معنوی و قدرت مقدس طبیعت است. اسطوره ها، ارواح مردگان، عوارض طبیعی مانند کوه و دریا و همچنین اتفاقات مربوط به آنها مانند طوفان و زلزله ممکن است در زمره کامی قرار بگیرند. دین شینتو کامی ها را به یک باره معرفی نکرده است بلکه این موجودات مقدس در طول تاریخ شناسایی شده اند. کامی ممکن است دارای قدرت و شخصیت خیر یا شر باشد اما به هر حال نشانگر وجود پیوستگی در عالم و بازتاب دهنده وجه تکاملی پنهان پدیده های آشکار است. کامی این پیام را می رساند که جهان مقدس است و مردم باید با پدیده های عالم محترمانه رفتار کنند. مشهورترین کامی های باستانی، ایزانامی و ایزاناگی هستند که از آسمان پایین آمدند و هشت جزیره را خلق کردند تا جهان و ژاپن بوجود بیایند. آنان همچنین بسیاری از کامی ها از جمله آماتراسو، ایزدبانوی خورشید، را خلق کردند. بنابر افسانه ها، نواده آماتراسو، تحت عنوان امپراتور جینمو اولین حاکم ژاپن شد و همه امپراتوران بعدی نیز نوادگان وی هستند. به این ترتیب، امپراتور ژاپن تنها کامی انسانی زنده به حساب می آید[2].

منبع

شینتو موسس و کتاب مقدس رسمی ندارد، بلکه بیشتر یک پدیده دگرگون شونده تاریخی است. در دوره نارا دو کتاب تاریخی-اسطوره ای کوجیکی و نیهون-شوکی به دستور دربار تهیه شدند که منبع اصلی اسطوره ها و تعالیم شینتو به حساب می آیند. کوجیکی یا گزارش رویدادهای کهن، قدیمی ترین کتاب ژاپنی است که در سال ۷۱۲ میلادی توسط اونو یاسومارو و به سفارش ملکه گم مه ئی از خاندان یاماتو تهیه شد. این کتاب باستانی حاوی مطالبی درباره اسطوره ها، شجره نامه ها، ادعیه، سنت ها و وقایع تاریخی پیرامون ژاپن است. این کتاب برای آیین شینتو اهمیت زیادی دارد زیرا توضیحات مفصلی درباره کامی و سلسله امپراتوری می دهد. مطالب موجود در کتاب برگرفته از اسناد پراکنده ای است که قبلا وجود داشته و طی ۴۰ سال گردآوری شدند. به نظر می رسد هدف دربار یاماتو از تهیه این کتاب، تدوین یک سند ملی-مذهبی بوده که شناسنامه هویت کشور و مشروعیت بخش ساختار قدرت سیاسی باشد. افسانه های کوجیکی به وضوح در راستای تثبیت جایگاه الهی دربار از طریق پیوند زدن آن به کامی شینتو می باشد[3]. نیهون شوکی یا وقایع نگاری ژاپن، دومین کتاب قدیمی ژاپن است که در سال ۷۲۰ به سرپرستی اونو یاسومارو تدوین شد. این کتاب نسبت به کوجیکی مطالب گسترده تری را از حیث تاریخی، دینی و سیاسی بیان می کند. نیهون شوکی با توضیح افسانه خلقت ژاپن شروع می شود و با وصف جزییات تاریخی تا قرن هشتم ادامه پیدا می کند. کتاب اطلاعات نسبتا دقیقی درباره دوران امپراتور تنجی، امپراتور تنمو و ملکه جیتو می باشد اما مطالب مربوط به امپراتوران قبلی عمدتا افسانه ای است. بخش هایی از کتاب نیز به سبک اندرزنامه سیاسی، درباره آداب درست حکمرانی و دیپلماسی بحث می کند[4].

 

ماورالطبیعه

در منظومه اعتقادی شینتو، امر ماورالطبیعه در ادامه و در کنار جهان مرئی وجود دارد، نه در جهان آخرت. تمام خلقت، اعم از موجودات مرئی و نامرئی، در همین جهان به سر می برند. در واقع، معنویت شینتو مبتنی بر آنیمیسم یا جاندارانگاری است. آنیمیسم از جمله کهن ترین نظام های اعتقادی جهان است که برای همه عناصر خلقت، خصوصا طبیعت، روح و جان قایل است. این ارواح نقش مهمی در رفتار مطلوب و نامطلوب طبیعت (برای انسان) دارند. اشکال پیچیده این ارواح، ایزدان و ایزدبانوان هستند که از خصوصیات انسانی مانند مهر، کین، نفرت و عشق برخوردارند و با رفتارشان موجب برکت یا بدبختی مردم می شوند. ادوارد تیلر در کتاب فرهنگ بدوی، آنیمیسم را دکترین کلی اعتقاد به روح و جان در اجسام طبیعت است. مراد از آنیمیسم، حیرت و تصورات انسان های عصر باستان درباره قدرت طبیعت در برابر ضعف خودشان است. بنابراین، آنیمیسم کمابیش به مقدس پنداشتن عالم امکان در تمدن های اولیه اشاره دارد و به ادیان ابتدایی قابل اطلاق است[5]. داستان آفرینش و کامی شینتو نیز از همین سنخ عقاید می باشند، و از این حیث، شینتو با ادیان پیشرفته تری چون اسلام و مسیحیت متفاوت است.

رهبری و پیروی

آیین شینتو فاقد موسس، پیامبر، پیشوا، کتاب مقدس، و روحانیت به سبک ادیان ابراهیمی است و وعده سعادت اخروی نیز نمی دهد[6]. هیچ گونه اقتدار مرکزی دینی مثل پاپ کاتولیک ها یا مرجع تقلید مسلمانان در شینتو وجود ندارد. همچنین، شینتو فاقد یک نظام منسجم باورها و اعمال است که از طریق وعده پاداش و جزا مردم را مقید به پیروی کند. همین باعث شده است که اساسا وجود مفاهیم پیرو، مؤمن، و رهبر در شینتو محل تردید باشد. با این حال، شینتو از مردم می خواهد که به خانواده، طبیعت، و امپراتور احترام بگذارند و منافع جمع را بر تمنای فردی مقدم بدارند و پاک باشند. بیماری، بی رحمی، فضولات، خون، زنای با محارم و حیوانات از جمله آلاینده های روح انسان هستند که باید از آنان حذر کند. البته در معابد ژاپنی راهبانی هستند که مراسم دینی را برپا می کنند. در گذشته، این راهبان میانجی مردم و کامی به حساب می آمدند. حتی کوجیکی و نیهون شوکی برخی از امپراتوران اسطوره ای ژاپنی را دارای چنین توانایی توصیف می کنند. با این حال، این موضوع هرگز باعث شکل گیری اقتدار دینی نشد. بنابراین، توضیح رابطه رهبری و پیروی در شینتو دشوار است. برای درک بهتر این موضوع، باید به زیر شاخه های شینتو و تفاوت آنان با یکدیگر توجه کرد. 

انواع شینتو

شینتو به طور کلی سه شاخه دارد که در طول تاریخ و به مرور زمان شکل گرفته اند که عبارت هستند از شینتو معبد، شینتو فرقه ای و شینتو عامیانه. شینتو معبد شاخه ای از شینتو است که بر عبادت در معابد عمومی تاکید دارد. در این چارچوب، راهبان شینتو که کانوشی خوانده می شوند نقش مهمی در نگهداری معبد و اجرای مراسم دینی دارند. کانوشی برای این کار غالبا از مطالب کوجیکی و نیهون شوکی استفاده می کنند. عمده مناسک شینتو، پاک شدن با آب، نذورات و موسیقی هستند که به منظور جلب رضایت کامی انجام می شوند. پیروان معتقد شینتو ایمان دارند که با جلب رضایت کامی می توانند به پاداش حفظ نظم و یکپارچگی طبیعت و آرامش دست پیدا کنند. شینتو دولتی شکل توسعه یافته شینتو معبد است که امپراتور را کامی انسانی زنده در نظر می گرفت و نظام سیاسی را حول او می چید. شینتو فرقه ای جنبه ای از شینتو است که  از قرن نوزدهم اوج گرفت و در دوران امپراتوری (۱۹۴۵-۱۸۶۸) توسط دولت تحت کنترل قرار گرفت. فرقه ها پس از جنگ جهانی دوم و با سقوط شینتو دولتی مجددا مورد توجه قرار گرفته اند. هم اکنون تعدادی فرقه باورمند به شینتو وجود دارند که هر کدام به نوعی قائل به گسترش دادن دوباره توجه به شینتو به عنوان یکی از پایه های تمدن ژاپن می باشند. اجتماعات فرقه ها محدود است و مناسک خاص خودشان را دارند. در دوران امپراتوری، معابد شینتو تحت سرپرستی و نظارت اداره الهیات قرار داشتند و جزوی از دستگاه ایدئولوژیک دولت. شینتو عامیانه نوعی از شینتو است که در فرهنگ روزمره ژاپنی ها متجلی است و به معنی تقید مردم ژاپن به اصول اساسی شینتو نظیر جمع گرایی، پاکی و رعایت سلسله مراتب است. شینتو عامیانه به تاثیر فرهنگی شینتو اشاره دارد که فارغ از زیارت، سازمان و اعتقاد عمیق دینی، مورد احترام مردم است[7].

شینتو به مثابه ایدئولوژی سیاسی

شینتو از دوران باستان دارای وجه سیاسی بوده است. کتب کوجیکی و نیهون شوکی به طرز چشمگیری شینتو را به منظور مشروعیت بخشی به حاکمیت امپراتور توسعه دادند و بخش عمده ای از آنها به شرح اهمیت دربار در شینتو مربوط است. بنابراین، امپراتور در مرکز شینتو قرار می گرفته است. از قرن دوازدهم نیز سپهسالاران و فئودال ها متوجه قابلیت مشروعیت بخشی دین شدند و شینتو معبد را در جهت منافع خود گسترش دادند. با این حال، برای مطالعه وجه ایدئولوژیک شینتو باید به سرگذشت شینتو در عصر مدرن بپردازیم چرا که ایدئولوژی اساسا پدیده ای مدرن است. ایدئولوژی سیاسی مجموعه ای از بایدها و نبایدهای ابطال ناپذیر هستند که یک رژیم سیاسی توسعه می دهد تا مردم را به پذیرش نوع خاصی از نظام اجتماعی، اقتصادی، حقوقی متقاعد کند. ایدئولوژی ویژگی مرکزگریز دارد به این معنی که توسط گروهی از نخبگان فکری عامدانه تولید می شود و توسط سیاستمداران، فعالان، رسانه ها، و نظام آموزشی در جامعه مدنی منتشر می شود. در صورتی که ایدئولوژی به سطح هژمونی برسد یعنی نهادهای مدنی نظیر انجمن ها و خانواده ها آن را به خوبی درونی کنند، به صورت مجموعه اصول اخلاقی و فرهنگی جلوه می کند و در جریان فرایند جامعه پذیری بازتولید می شود. ایدئولوژی برای هژمون شدن باید از دایره مفاهیم صرفا سیاسی فراتر رود و از ظرفیت های فکری از پیش موجود نظیر دین و سنت نیز بهره بگیرد تا هم برای عوام قابل فهم شود و هم مقصود سیاسی اش از مردم پنهان بماند. بنابراین، ایدئولوژی پردازی یک پروژه پیچیده است که تنها از یک مجموعه فکری و سیاسی مدرن برمی آید و لاجرم پدیده ای مدرن است و با منظومه های اعتقادی سنتی نظیر دین تفاوت دارد[8]. شینتویسم یا شینتو دولتی که در دوران امپراتوری ژاپن هژمون شد، یک ایدئولوژی سیاسی بود که حاکمیت را از آن امپراتور به عنوان فرزند خدای خورشید قائل می شد و به این ترتیب با گره زدن مقدسات شینتو با قدرت سیاسی، یک دولت مدرن بر محور مشروعیت الهی امپراتور ایجاد کرد.

مکتب مطالعات ملی (کوکوگاکو)

تمدن ژاپن از دوران باستانی جومون (۳۰۰-۱۴۰۰ پیش از میلاد) که چینی های زیادی به ژاپن مهاجرت کردند تا اواخر قرن هجدهم، شدیدا تحت تاثیر فرهنگ چین بود. شینتو اگرچه به دین بومی و باستانی ژاپن مشهوراست اما صدها سال زیر سایه آیین های بودا و کنفوسیوس بود که منظومه های عقیدتی منسجم تری ارائه می دادند و از تمدن های غنی هند و چین تغذیه کرده بودند. دربار، اشراف و متفکرین ژاپنی خصوصا تحت تاثیر میراث فکری، سیاسی و ادبی چین قرار داشتند. در دوران حکومت سپهسالاری توکوگاوا (۱۸۶۸-۱۶۰۳) مکتب نوکنفوسیوسی که ضرورت اخلاقی پیروی از حاکم را تجویز می کرد، در سپهر اندیشه سیاسی و اجتماعی ژاپن مسلط شد. در واکنش به سیادت دیرینه فرهنگ چین در تمدن ژاپن، یک نهضت ادبی-فلسفی معروف به مطالعات ملی (کوکوگاکو)[9] در قرن هفدهم ظهور کرد. حاملان این نهضت فکری تلاش خود را معطوف به استخراج فرهنگ ناب ژاپنی از دل منابع کهن ژاپنی و مقابله با سلطه فرهنگی چین نمودند. البته این گروه به لحاظ سیاسی تحت تاثیر مکتب نوکنفوسیوسی بودند که پیشرفته ترین اندیشه سیاسی موجود در ژاپن آن روز به حساب می آمد. دانشمندان این مکتب گرایش تند ملی گرایانه داشتند و از همین روی، به قدیمی ترین نهاد سیاسی-اجتماعی ژاپن یعنی دربار امپراتوری توجه ویژه نمودند. اینان عقیده داشتند که احیای شکوه ژاپن در گرو اقتدار نهاد امپراتوری است که میراث آماتراسو کامی خورشید می باشد [10].

برخی از این مطالعات در قرن هجدهم بر تمایز ژاپنی‌ها عمدتاً در برابر چین متمرکز شدند، چینی که اکنون به‌عنوان دیگری مطرح می‌شد که تأثیر تاریخی آن بر ژاپن مضر تلقی می‌شد. در قرن نوزدهم اروپا و جهان هم جزو این دیگری تلقی شدند. کوکوگاکو به بستری تبدیل شد که هویت ژاپنی در آن شکل می گرفت. یک تعبیر این بود که ژاپنی بودن به معنای مشارکت در انطباق شهودی با ریتم‌های طبیعت و اعتقاد قلبی به آرمانشهر باستانی است. با این حال، تعبیر دیگر این بود که مردم ژاپن از تبار و به اندازه کامی‌های بی‌شمار، برخی خوب و برخی بد، برخاسته‌اند، اما وقتی به‌طور کلی در نظر گرفته شوند، بی‌تردید مبارک هستند. کوکوگاکو در دوره توکوگاوا (1600-1868 مجموعه‌ای از مطالبی بود که در مدارس خصوصی عرضه شد[11]. چهره های مهم کوکوگاکو کیچو، آزومامارو، مابوچی، نوریناگا و آتسوتانه هستند که به اندیشه های هر کدام می پردازیم.

１. کیچو (۱۷۰۱-۱۶۴۰)

کیچو یک شجره سامورایی قوی داشت، اگرچه پدر و پدربزرگش پس از سال 1600 تحت رژیم جدید توکوگاوا وضعیت بدی داشتند. او تحصیلات اولیه سختی را تحت نظارت مادرش گذراند و در سن 12 سالگی برای تحقق خواسته والدین اش وارد مدرسه بودایی شینگون شد و پس از ۱۰ سال به مقام راهب اعظم رسید. کیچو به شعر سنتی واکا (31 هجا) ژاپنی، از جمله ابیات موجود در کهن‌ترین گلچین شعر ژاپن، یعنی منیوشو قرن هشتم، علاقه پیدا کرد اما تنها حدود 10 درصد از 4400 شعر آن در دسترس معاصران کیچو بود. برای رفع این خلأ، کیچو اشعار واکا را در قالب Man'yō Daishōki مجموعه ای به نام مانیو دایشوکی جمع آوری کرد. وی در این مجموعه فلسفه بودایی را نقد می کند و شینتو را به عنوان دین بومی ژاپن معرفی می کند.

سه عامل باعث شده است که کیچو به عنوان پیشقراول مطالعات ملی شناخته شود. اولین عامل رویکرد عرفانی کیچو به واکا است. کیچو با این گمانه سنتی که واکا اختراع کامی است و در نهایت آنها را فراتر از قوه انسان تبدیل می‌کند همدلی داشت. دوم، پیچیدگی نسبی زبان شناسی کیچو بود که تحلیل زبانی تاریخی را با حس شهودی معنای نهفته در متن متعادل می کرد. نهایتا، بازنمایی او از گذشته باستانی ماقبل بودایی و پیشا کنفوسیوس به عنوان سرزمین کامی بود که ریشه در اعتقاد به خود بسندگی ژاپن داشت.

２. کادانو آزومامارو (۱۷۳۶-۱۶۶۶)

آزومامارو فارغ التحصیل معبد شینتو ایناری بود در سال ۱۷۰۰ تدریس شینتو را در ادو آغاز کرد. وی در ۱۷۱۳ به ایناری بازگشت و مشغول تدوین برنامه پژوهشی مطالعات ملی شد. وی آثار متنوعی در زمینه متون کلاسیک ژاپنی، تاریخ باستان، و زبان شناسی تاریخی از خود به جای گذاشت. تمرکز آزومامارو بر کهن‌ترین متون بود، و به دنبال جدا کردن شینتوی زمان خود از قرن‌ها تلفیق بودایی و، با موفقیت کمتر، دهه‌های اخیر شینتوی کنفوسیوسی‌شده بود. او از شینتو و پیوندهای باستانی آن با سلطنت به عنوان راه بومی ژاپن، جوهر ژاپنی بودن، و عامل اصلی پشت ثبات تاریخی دولت ژاپن حمایت کرد. 

３. کامو نو مابوچی (۱۷۶۹-۱۶۹۷)

مابوچی در هاماماتسو بزرگ شد. در سال ۱۷۲۸ در مدرسه آزومامارو ثبت نام کرد و در سال ۱۷۳۳ برای تحصیل تمام وقت به آنجا نقل مکان کرد، جایی که با آثار کیچو و موضوعات اصلی آشنا شد. مقالاتی تمرکز مطالعه مابوچی تحلیل فیلولوژیک مجموعه ادبی مانیوشو بود که وی معتقد بود از طریق آن روح  ژاپن را درک کرد. مانیوشو ژاپن قرن هشتم را به‌عنوان یک آرمانشهر به تصویر می‌کشد که توسط نوادگان کامی اداره می‌شد که مطابق با یک راه (میچی) حکومت می‌کردند که با ریتم‌های طبیعی و دستورات طبیعت (به معنای واقعی کلمه، "بهشت و زمین") مطابقت داشت.

４. موتوری نوریناگا (۱۸۰۱-۱۷۳۰)

مشهورترین و تاثیرگذارترین چهره این نهضت، موتوری نوریناگا بود. نوریناگا معتقد بود فرهنگ ژاپنی دارای خلوص و اصالت است و پژوهشگر برای درک این ویژگی ها باید پیش فرض های بودایی و کنفوسیوسی را کنار بگذارد و با مطالعه روشمند برای فهم معنای اصلی متون کلاسیک ژاپن بکوشد. مهمترین آثار نوریناگا کوجیکی-دن (شرحی بر کوجیکی) و تتبعات وی درباره افسانه گنجی هستند. کار نوریناگا در مورد کوجیکی مبنای درک او از راه کامی ژاپنی (کامی نو میچی یا در خوانش چینی-ژاپنی شینتو) بود. نوریناگا با اعتماد بنیادگرایانه خود به متن به عنوان کتاب حقیقت استدلال کرد که همانطور که در کوجیکی توضیح داده شده است، راه بومی ژاپن راهی است که نه توسط انسان ها بلکه توسط کامی ایجاد شده است که در نهایت مسئول تمام اعمال و فعالیت های انسانی است. و به دلیل مرکزیت کامی در افکار نوریناگا در راه بومی ژاپنی، به کوکوگاکو احیای شینتو نیز می گویند.

نوریناگا مفهوم مونو نو آواره (غم و تاسف از چیزها) را در افسانه گنجی و همچنین در گلچین شعر شین کوکینشو به کار برد، آثاری که معلم اش مابوچی به دلیل محتوای زنانه آنها از آنها اجتناب کرد. نوریناگا استدلال می‌کرد که افسانه گنجی  نشان می‌دهد که احساسات عمیقاً رویدادهای مهم زندگی را متاثر می‌کنند، و به خواننده کمک می کند تا فارغ از قضاوت اخلاقی، جهان قرن دهم را احساس کند. نوریناگا دوگانه اخلاقی خوب/بد که میراث آیین بودا بود را رد کرد و اعلام کرد که به حکم طبیعت، همان طور که کامی متنوع و متعدد است، انسان ها نیز ویژگی های متنوع دارند، و به فراخور آن ویژگی ها مسئولیت های فردی در قبال جمع دارند. به گفته نوریناگا، تنها چیزی که می‌توان با قطعیت دانست، چیزی است که در فصل‌های عصر الهی کوجیکی ثبت شده است، و این متن عصر الهی را نزدیک به ما نشان می‌دهد و دیگر مانند مابوچی دور نیست. مسئولیت انسانی هر فرد این است که به کاناگارا عمل کند، یعنی مطابق با خواسته های کامی، و نوریناگا امپراتور (تننو) در کیوتو را به عنوان حلقه فیزیکی در زنجیره متافیزیکی که مردم ژاپن را با خدای خورشیدی آماتراسو مرتبط می کرد، قرار داد. از نظر نوریناگا، آماتراسو هم الهه خورشید و هم خود خورشید بود، و بنابراین، جهان به عنوان یک کل مدیون قدردانی روزانه از این خدای اصلی ژاپنی برای هدیه گرما و نور خورشید است. فراتر از این، نوریناگا ادعا کرد که بر اساس اساطیر ژاپنی، ژاپن گهواره تمدن جهان است.

هیراتا آتسوتانه (۱۸۴۳-۱۷۷۶)

آتسوتانه اهل شمال شرقی ژاپن بود و نوریناگا را نمی شناخت اما در ابتدای جوانی در مدرسه نوریناگا ثبت نام کرد و زیر نظر پسر نوریناگا، هارونیوا، تحصیل کرد. وی برخلاف پیشگامان مطالعات ملی، روشنفکرمآب نبود و شخصیتی عامیانه داشت. از همین رو تلاش کرد بین اندیشه های نوریناگا و مابوچی با زندگی عوام رابطه ای برقرار کند. وی اعلام کرد که همچنان که ژاپن یک سرزمین الهی است، مردم آن نیز ذاتا پاک و خوش قلب و نمونه هستند. در مقابل، سایر نقاط جهان در حاشیه سرزمین الهی ژاپن قرار دارند و بیگانگان، خصوصا اروپایی ها، هرگز به کمال ذاتی ژاپنی ها نمی رسند. آتسوتانه همچنین معتقد بود که ژاپنی ها در دوران حیات خود باید مطیع امپراتور باشند و پس از مرگ هم کامی می شوند و در لوای اوکونینوشی نو کامی حاکم جهان کاکوریو به میهن الهی خدمت می کنند. به این ترتیب، آتسوتانه با بحث درباره زندگی پس از مرگ و سرنوشت انسان ها شینتو را همچون یک دین به میان عوام، خصوصا کشاورزان، برد. پیروان فراوان آتسوتانه نیز در تعلیم سواد و مهارت به کشاورزان کوشیدند تا آنها بتوانند به میهن الهی بهتر خدمت کنند.

مطالعات ملی و دوران میجی (۱۹۱۲-۱۸۶۸)

در سال ۱۸۶۸، ولیعهد موتسوهیتو با نام میجی به تخت امپراتوری نشست با این تفاوت که نه در بارگاه فرمایشی کیوتو، بلکه در پایتخت سیاسی ادو (توکیو) مستقر شد تا دوره امپراتوری ژاپن آغاز شود.  یانو هارومیچی (۱۸۸۷-۱۸۲۳) یکی از پیروان آتسوتانه بود سعی کرد به این واقعه واکنش نشان دهد. وی رساله ای تحت عنوان درخواست متواضعانه این بنده حقیر نوشت و شروع دوره جدید را به فال نیک گرفت. وی سه بنیاد برای حکومت جدید در نظر گرفت: اول، اجرای مناسک شینتو، دوم خدمت به مردم، سوم اعمال اقتدار در جهت دفاع از اتباع وفادار و مجازات سرکشان. هارومیچی در کنار متون کلاسیکی چون کوجیکی و نیهون شوکی، آثار بزرگان مطالعات ملی را مبنای کار قرار داد و رسایل متعددی برای تغذیه فکری حکومت میجی به نگارش درآورد. وی امیدوار بود حکومت جدید آرمان های اندیشمندان مطالعات ملی را محقق کند و ژاپن پاک و خالص را به ارمغان بیاورد. در ادامه فعالیت هارومیچی، فوکوبا بیسی (۱۹۰۷-۱۸۳۱) برای کنار گذاشتن آداب بودایی از معابد ژاپن تلاش کرد. مستقیما در حمایت از دربار امپراتوری وارد فعالیت سیاسی شد و به عنوان قاضی در اداره الهیات (جین گیکان) و همچنین معلم دربار خدمت کرد. بیسی در این مقام تلاش کرد که همه معابد را در خدمت مناسک دولتی به کار بگیرد. او راهبان بسیاری تربیت کرد تا شینتو را به مردم آموزش دهند و قداست امپراتور را در قالب مراسم مذهبی به جامعه القاء کنند[12].

 

دین و دولت در دوران میجی

با آغاز دوران سلطنت میجی و انقراض حکومت سپهسالاری توکوگاوا، حلقه ای از جوانان تحصیل کرده غرب وارد عرصه حکمرانی شدند. نخبگان جدید مایل بودند یک نظام سیاسی مدرن تاسیس کنند که پروژه نوسازی ژاپن را پیش ببرد. آنها پس از بررسی نظام های سیاسی کشورهای مختلف اروپایی، مدل آلمان و پروس را برای ژاپن انتخاب کردند. به بیان دیگر، قرار شد نظام سیاسی تازه یک سلطنت مطلقه مبتنی بر قانون اساسی باشد. طراحان نظام جدید آگاهانه از دموکراسی اجتناب کردند چرا که معتقد بودند پروژه نوسازی به دولت مقتدر نیاز دارد. این گروه با الهام گرفتن از مکتب مطالعات ملی، شینتو را به صورت ایدئولوژی مشروعیت بخش نظام جدید مطرح کردند. پس از بازگرداندن امپراتور به قدرت سیاسی در ژانویه ۱۸۶۸، کامئی کورمی، ارباب قلمرو تسووانو در غرب ژاپن، مسئول اداره الهیات شد  و سیاست‌ احیای شینتو را در سراسر ژاپن پیگیری کرد. در اولین اقدام، دفتر او اعلام کرد که نشان های بودایی باید از همه زیارتگاه‌های شینتو پاک شوند تا آن زیارتگاه‌ها بتوانند به وضعیت ناب گذشته باستان بازگردند. همزمان، مفهوم مذهبی «تطهیر» برای حمله به مسیحیت به عنوان یک تهدید ایدئولوژیک برای دولت شکننده امپراتوری به کار برده شد. حالا حکومت تاکید می کرد از آنجا که مسیحیان از طریق ارتباط با مبلغان خارجی وحدت داخلی و امنیت خارجی ژاپن را تهدید می کنند، آموزه «تطهیر» شینتو می تواند علیه آنها به کار برده شود. طرح کامئی به دغدغه ایدئولوژیک اصلی دولت نوپای میجی می پرداخت: تثبیت اقتدار امپراتور به عنوان منشاء مشروعیت دولت، و مهار خطر ظهور گزینه های سیاسی آلترناتیو از سوی مسیحیت. پیشنهاد او در مورد استفاده از زیارتگاه ها برای ایجاد سیاست های پیشگیرانه، به ویژه تلقین ایدئولوژیک، ابزاری برای مقابله با این چالش فراهم کرد. کامئی در ژوئیه ۱۸۶۹ دولت میجی را ترک کرد اما کارزار مسیحی زدایی وی مدت زیادی دوام آورد[13]. زیارتگاه ها در یک سیستم سلسله مراتبی ملی به عنوان مبنایی برای انجام مراسم دولتی و ترویج یک دکترین ملی تجمیع شدند و ثبت جمعیت در زیارتگاه های محلی در اواسط سال ۱۸۷۱ اعلام شد. ساختار جدید یک مدل مناسکی از ارتباط جوامع محلی با دولت امپراتوری از طریق سلسله مراتب زیارتگاهی ملی شده را ارائه کرد که برای اجرای پروژه تحول جمعیت از طریق مشارکت در مناسک و تعلیم اعتقادی بود. همچنین، تجسم مرگ و زندگی پس از مرگ در مناسک نه تنها ظرفیت نظری را برای دولت میجی فراهم کرد تا در برابر دکترین رستگاری مسیحی مقاومت کند. در خلال مراسم آیینی مرگ در معابد، حکومت در جایگاه متولی مذهب، مردگان را تطهیر و کامی اعلام می کرد که در زندگی پس از مرگ همچنان به امپراتور خدمت می کنند.

حکومت میجی که خود برای مقابله با مسیحیت و آیین کنفوسیوس شینتو را گسترش داده بود، به مرور نگران محدودیت هایی شد که شینتو می توانست برای قدرت سیاسی ایجاد کند. هدف حکومت این بود که از شینتو استفاده ایدئولوژیک کند نه اینکه مقید به آن بشود. بنابراین، قرار شد در معابد دولتی مطابق با خط مشی سیاسی مناسک را اجرا کنند و فعالیت هایی چون برگزاری مراسم تدفین که در خارج از این معابد انجام گردند. به این ترتیب، دستگاه حکومت از ظرفیت مناسک شینتو برای بسیج سیاسی  برخوردار شد. البته تا سال ۱۹۴۰ که موسسه امور الهیات[14]  تشکیل شد، حکومت کنترل کامل بر امور پرستشگاه های شینتو و رفتار راهبان را نداشت. موسسه امور الهیات که یک سازمان وابسته به وزارت کشور بود، طی دوره شش ساله فعالیت خود وظیفه کنترل معابد ملی و تامین نیروی انسانی آنها را به عهده داشت. ایدئولوژیک شدن شینتو باعث شد که شینتو از قالب یک دین فراتر رود و به مرجع تعریف کننده سیاست و جامعه تبدیل شود. براساس تفسیر جدید، شینتو یک مکتب فکری سکولار بود که سنت های ملی ژاپن را نمایندگی می کرد. جایگاه فرادینی شینتو که در قالب قانون اساسی میجی رسمیت یافت این عقیده را گسترش می داد که ایمان به شینتو و وفاداری به امپراتور برابر با وطن پرستی است، و در مقابل، رد شینتو برابر با خیانت به کشور است.

 

شینتو پس از سقوط امپراتوری ژاپن

پس از تسلیم ژاپن در سپتامبر ۱۹۴۵ ، این کشور به مدت هفت سال در اشغال متفقین بود. امپراتور شوآ تحت فشار آمریکا طی یک بیانیه رادیویی در اول ژانویه ۱۹۴۶ از مقام الهی خود و اصالت اسطوره ای ژاپن تبری جست. به این ترتیب، زمینه برای تغییر نظام سیاسی فراهم گشت. در سال ۱۹۴۷ متفقین قانون اساسی جدیدی برای ژاپن تهیه کردند که از امپراتور سلب مسئولیت، دین رسمی را لغو، و منشا حاکمیت را مردم اعلام کرد. براساس این تغییرات، شینتو از مقام ایدئولوژی سیاسی خارج شد و در مقابل قانون همطراز سایر ادیان موجود نظیر آیین های بودا، کنفوسیوس، اسلام و مسیحیت قرار گرفت.

موسسه امور الهیات در دسامبر ۱۹۴۵ به دستور متفقین برچیده شد. متفقین ماموریت تشکیل یک انجمن مدنی شینتو را به عهده دفتر پژوهش های کلاسیک ژاپن، انجمن ملی راهبان شینتو و فرقه جینگوکیو گذاشتند[15].  این انجمن ۸۰ هزار معبد شینتو را تحت پوشش دارد. مهمترین وظایف این انجمن عبارت اند از انتشار متون مذهبی، اجرای مناسک، آموزش پیروان، نگهداری از معبد بزرگ ایسه (معبد آماتراسو)، و تربیت راهبان.  در حال حاضر، انجمن معابد شینتو مهمترین تشکیلات اجتماعی شینتو است. این انجمن ارتباط نزدیکی با حزب لیبرال دموکرات دارد و با هدف احیای فرهنگ دوران امپراتوری اعمال نفوذ می کند.

 

نتیجه گیری

این مقاله به سیر شکل گیری و تطور شینتو از دوران باستان تا امروز پرداخت. شینتو با درک رایج از مفهوم دین فاصله دارد و در دین خواندن آن باید احتیاط کرد. شینتو پیوند عمیقی با اسطوره های ژاپن دارد و در واقع روایتی اسطوره ای از تاریخ ژاپن است. به همین دلیل، بسیاری آن را دین بومی ژاپن خوانده اند که هویت ژاپن را تعریف می کند. از این جهت، با ادیانی بزرگی چون بودا، اسلام، مسیحیت و یهودیت که پتانسیل و ادعای جهانشمول بودن دارند به کلی متفاوت است. منابع اصلی شینتو، مجموعه ای از آثار ادبی هستند که در دوران های مختلف، به فراخور تحولات جامعه، توسط ادیبان و فلاسفه ژاپن قبض و بسط یافته اند. جنبه های عبادی شینتو تا حد زیادی برگرفته از آیین بودا می باشد که در دوران باستان از چین وارد ژاپن شد. در واقع، انگیزه اصلی اندیشمندان ژاپنی برای هویت بخشی مستقل به شینتو در ۳۰۰ سال گذشته کاملا سیاسی بوده است. اندیشمندان مکتب مطالعات ملی طی نزدیک به یک قرن تلاش کردند تا با تکیه بر متون شینتو، هویت مستقل ملی برای ژاپن خلق کنند تا از زیر سلطه همه جانبه چین خارج شود. این تلاش ها سرانجام بن مایه فکری لازم برای انقلاب میجی در ۱۸۶۸ را فراهم کرد. دولت امپراتوری برخاسته از انقلاب میجی شینتو را در قالب ایدئولوژی سیاسی برای مشروعیت بخشی به دولت امپراتوری به کار برد. با تسلیم ژاپن در ۱۹۴۵ و از بین رفتن نظام امپراتوری، حاکمیت ایدئولوژی سیاسی شینتو به پایان رسید و بار دیگر به حاشیه رانده شد. با این حال، شینتو همچون مجموعه ای از باورهای عامیانه هنوز میان مردم ژاپن زنده است و درک آنان از فرهنگ و تاریخ شان را شکل می دهد.

رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در ژاپن( توکیو) 

 

 

 

 

[1] فرح بخش، علی (۱۳۸۵)، آیین شینتو: باورهای ملی در جایگاه دین، اخبار ادیان، پاییز ۱۳۸۵، شماره ۲۰ و ۲۱، صص ۶۶-۶۲

[2] Kitagawa, Joseph Mitsuo (1987). On Understanding Japanese Religion, Princeton University Press, p. 145.

[3] Prusek, Jaroslav and Slupski, Zbigniew (1978). Dictionary of Oriental Literatures: East Asia, Routledge, p. 140.

[4] Cartwright, Mark (2017). Nihon Shoki, World History Encyclopedia. https://www.worldhistory.org/Nihon_Shoki/

[5] محسن زاده، رسول (۱۳۹۶)، آثار مهم در حوزه دین (۳) فرهنگ بدوی – ادوارد برنت تیلور (۱۸۷۱). کانون انسان شناسی و فرهنگ. https://anthropologyandculture.com/آثار-مهم-در-حوزه-دین-3-فرهنگ-بدوی-ادوارد

[6] Linh, Le (2022). Shinto Religion: The Ultimate Guide. SakuraCo. https://sakura.co/blog/shinto-religion-in-japan/

[7] فرح بخش، علی (۱۳۸۵)، آیین شینتو: باورهای ملی در جایگاه دین، اخبار ادیان، پاییز ۱۳۸۵، شماره ۲۰ و ۲۱، صص ۶۶-۶۲

 

[8] Routlege Encyclopedia of Philosophy (2023). Ideology. https://www.rep.routledge.com/articles/thematic/ideology/v-1

[9] 國學

[10] رجب زاده، هاشم (۱۴۰۰). تاریخ تجدد ژاپن، موسسه فرهنگی هنری جهان کتاب.

[11] Earl, David Margarey (1964). Emperor and Nation in Japan, Political Thinkers of the Tokugawa Period, University of Washington Press, pp. 67

[12] Standard Encyclopedia of Philosophy (2021). https://plato.stanford.edu/entries/kokugaku-school/#MotoNori1730

 

[13] Encyclopedia of Shinto (2018). Kamei Koremi. https://d-museum.kokugakuin.ac.jp/eos/detail/?id=9537

[14] 神祇院

[15] Jinja Honcho (Association of Shinto Shrines) (2011). https://www.jinjahoncho.or.jp/en/about/