مقدمه

حفظ قرآن کریم ازدیرباز جایگاه والایی درفرهنگ اسلامی داشته و درجوامع مسلمان به ویژه اندونزی و مالزی، به عنوان دو کشور با اکثریت مسلمان درجنوب شرق آسیا ازاهمیت بسزایی برخورداراست. این دو کشوردرترویج حفظ قرآن و پرورش حافظان، نقش مهمی ایفا می‌کنند. دراندونزی و مالزی، حفظ قرآن نه تنها یک فعالیت مذهبی، بلکه نشانگر هویت فرهنگی و دینی این جوامع است. خانواده، مساجد و مدارس مذهبی، ارکان اصلی حمایت از این سنت دیرینه هستند. در بسیاری از خانواده ‌های اندونزیایی و مالزیایی، تشویق فرزندان به حفظ قرآن از سنین پایین امری رایج است. این امر ریشه در باورهای مذهبی و ارزش ‌های فرهنگی این جوامع دارد. برای مثال در برخی روستاهای اندونزی، خانواده‌ها یک فرزند خود را وقف حفظ قرآن می‌کنند. مساجد هم به عنوان مراکز عبادی و اجتماعی، نقش مهمی در ترویج حفظ قرآن ایفا می‌کنند. برگزاری جلسات قرآن‌خوانی، حلقه‌ های حفظ و کلاس‌ های آموزشی درمساجد، ازجمله فعالیت‌ های رایج دراین زمینه اند. مدارس مذهبی (پسانترن‌ها در اندونزی و مدارس agama در مالزی) نقشی اساسی در تربیت حافظان قرآن دارند. این مدارس برنامه ‌های آموزشی جامعی را برای حفظ قرآن و علوم دینی ارائه می‌ دهند. دراین مقاله به بررسی روش‌ های سنتی و مدرن حفظ قرآن، نهادهای فعال در این زمینه و چالش‌ های پیش رو در اندونزی و مالزی می‌پردازیم.

تاریخچه حفظ قرآن در اندونزی و مالزی

تاریخچه حفظ قرآن دراین منطقه به قرن‌ ها پیش و همزمان با ورود اسلام باز می‌گردد. درآغاز حفظ قرآن به صورت سنتی و سینه به سینه انجام می ‌شد. علمای مسلمان از خاورمیانه و هند، نقش مهمی درگسترش و نظام‌مند کردن حفظ قرآن دراندونزی و مالزی ایفاءکرده اند. برای مثال می‌توان به فعالیت‌ های شیخ عبدالله فهدی از یمن در قرن ۱۹ میلادی دراندونزی اشاره کرد که منجر به تأسیس مدارس تحفیظ متعدد در این کشور شد. دردوران معاصرنیز با تأسیس مدارس رسمی و دولتی، حفظ قرآن به شکلی سیستماتیک و گسترده درآمده است. دانشگاه‌ هایی مانند دانشگاه اسلامی بین‌المللی مالزی (IIUM) با ارائه برنامه‌ های پیشرفته حفظ قرآن،به تربیت حافظان متخصص می‌ پردازند. در کنار این تحولات دوران استعمارتأثیرات متفاوتی بر آموزش‌ های قرآنی دراین دو کشور داشته است . دربرخی موارد استعمارگران تلاش کردند تا نفوذ اسلام را کاهش دهند. با این حال پس از استقلال اندونزی توجه به حفظ قرآن افزایش یافته و حاکمان ملی و محلی در گذشته و حال، با حمایت مالی و معنوی از مدارس دینی و مسابقات قرآنی به ترویج و حفظ قرآن کمک کرده‌اند.

روش‌ های حفظ قرآن در اندونزی

مدارس شبانه‌روزی (Pondok Pesantren پسانترن‌ ها، مدارس دینی شبانه‌ روزی هستند که در آنها دانش‌آموزان علاوه برحفظ قرآن، به فراگیری علوم اسلامی نیز می‌ پردازند. پسانترن "گونتور" در جاوه شرقی و "دارالقرآن" در جاوه مرکزی از جمله پسانترن ‌های معروف در زمینه حفظ قرآن هستند. برنامه ‌های محلی (TPA - Taman Pendidikan Al-Qur'an): TPAها مراکز آموزشی قرآن هستند که در سطح محلی و معمولاً زیر نظر مساجد فعالیت می‌کنند. این مراکز کلاس‌ های عصرگاهی برای کودکان و بزرگسالان برگزار می‌کنند. درسال‌ های اخیر، استفاده از اپلیکیشن‌ های موبایلی و پلتفرم ‌های آنلاین برای حفظ قرآن رواج یافته است. اپلیکیشن‌هایی مانند "حافظ" (با قابلیت تکرار صوتی آیات و پیگیری پیشرفت)، "قرآن اندونزی" (با ترجمه و تفسیر به زبان اندونزیایی) و "Bayyinah TV" (با ارائه دروس ویدیویی توسط اساتید برجسته) از جمله ابزارهای محبوب در این زمینه اند.

• روش‌ های سنتی حفظ:
  • روش حلقه‌ای: در این روش، حافظ به طور مکرر یک آیه یا گروهی از آیات را تکرار می‌کند تا آن را به خاطر بسپارد.
  • روش سبطی: در این روش، حافظ قرآن را به بخش‌ های کوچک‌ تر تقسیم می‌کند و هر بخش را به طور جداگانه حفظ می‌کند.
  • روش تکرار: در این روش حافظ آیات را با صدای بلند تکرار می‌کند و سعی می‌کند آنها را با معنی و مفهوم آنها ارتباط دهد.
• حفظ گروهی درمساجد: مساجد دراندونزی برنامه‌های حفظ گروهی برگزار که در آن شرکت‌کنندگان با هم در حفظ آیات همکاری می‌کنند. این روش به افزایش انگیزه و تعامل در فرآیند حفظ کمک می‌کند.
• اردوهای آموزشی: اردوهای موقت حفظ قرآن، که معمولاً درتعطیلات مدارس برگزارو فرصتی برای یادگیری متمرکز و تعمیق در حفظ قرآن فراهم می‌کنند.

• برنامه ‌های خانوادگی: در بسیاری از خانواده‌های اندونزیایی، جلسات خانوادگی قرآن‌ خوانی و حفظ قرآن برگزار می‌ شود. این جلسات علاوه بر تقویت پیوندهای خانوادگی، به ترویج حفظ قرآن در بین اعضای خانواده کمک کرده است.

روش ‌های حفظ قرآن در مالزی

مدارس مذهبی دولتی درمالزی، برنامه‌ های حفظ قرآن را درکنار آموزش دروس عمومی ارائه می ‌دهند. این مدارس از بودجه دولتی برخوردارند و از امکانات آموزشی خوبی برخوردارند. مدارس تحفیظ خصوصی در مالزی نیز سهم قابل توجهی درآموزش حفظ قرآن دارند. این مدارس با ارائه برنامه ‌های متنوع و تخصصی، به تربیت حافظان قرآن می‌ پردازند. مسابقات حفظ قرآن یکی از روش‌ های مؤثر درتشویق به حفظ قرآن درمالزی است.این کشورهرساله میزبان مسابقات بین‌المللی قرآن کریم است که شرکت‌کنندگانی از سراسر جهان در آن حضور دارند. حلقه ‌های قرآنی درمساجد مالزی از روش‌ های رایج برای حفظ قرآن هستند. دراین جلسات استادان قرآنی به آموزش و تصحیح قرائت و حفظ قرآن می‌پردازند. استفاده از رسانه‌ ها نیز برای تشویق به حفظ قرآن درمالزی رواج دارد. برنامه‌های تلویزیونی و رادیویی و مدارس شبانه روزی با محوریت قرآن و حفظ آن، به افزایش آگاهی و علاقه عمومی به این امر کمک کرده  و با ارائه برنامه‌ های فشرده و تخصصی، به تربیت حافظان قرآن می‌ پردازند.

نهاد های فعال در زمینه حفظ قرآن

• مؤسسات و سازمان‌ های دولتی:
  • اندونزی: وزارت امور دینی اندونزی (Kementerian Agama Republik Indonesia) با نظارت بر مدارس و مراکز آموزشی قرآن، برگزاری مسابقات و ارائه حمایت ‌های مالی نقش مهمی در ترویج حفظ قرآن ایفاء می‌کند.
  • مالزی: Jabatan Kemajuan Islam Malaysia (JAKIM) نهاد اصلی مسئول امور اسلامی در مالزی است که برنامه‌ های گسترده‌ای برای ترویج حفظ قرآن، از جمله برگزاری مسابقات بین‌المللی قرآن دارد.
• مؤسسات و سازمان‌های خصوصی: در هر دو کشور، مؤسسات و سازمان‌ های خصوصی متعددی در زمینه حفظ قرآن فعالیت می‌کنند. این مؤسسات با ارائه برنامه‌ های آموزشی، حمایت مالی از حافظان و برگزاری مسابقات، درترویج این سنت همت گماشته اند.

• نقش دانشگاه‌ ها و مراکز تحقیقاتی: دانشگاه‌هایی مانند الازهر در مصر، ام القری در عربستان و دانشگاه اسلامی بین‌المللی مالزی (IIUM) با ارائه برنامه‌ های تحصیلات تکمیلی در رشته‌های علوم قرآنی و تربیت اساتید و پژوهشگران متخصص، نقش مهمی در پیشرفت و توسعه علوم قرآنی و حفظ قرآن دارند.

چالش‌های حفظ قرآن در اندونزی و مالزی

از چالش‌های اصلی در زمینه حفظ قرآن، کمبود مربیان متخصص و مجرب است ، به ویژه مربیانی که با روش‌های نوین آموزش واستفاده از فناوری آشنا باشند. دربرخی مناطق به ویژه مناطق روستایی، دسترسی به منابع آموزشی مناسب برای حفظ قرآن محدود است.این موضوع شامل کمبود کتب، نرم‌افزارها و دسترسی به اینترنت می باشد. نفوذ فرهنگ غربی و سبک زندگی مدرن نیز به کاهش علاقه جوانان به حفظ قرآن دامن زده است. عواملی مانند گسترش شبکه‌ های اجتماعی و بازی‌ های رایانه‌ای در این زمینه بی تأثیرنبوده اند کمبود بودجه و حمایت مالی و نبود استانداردهای واحد برای آموزش و ارزیابی حفظ قرآن درسطح ملی و بین‌المللی منجر به ناهمگونی درکیفیت آموزش و ارزیابی حافظان شده است. 

راهکارها و پیشنهادات بهبود کیفیت آموزش حفظ قرآن در اندونزی  

• سرمایه‌گذاری درآموزش مربیان متخصص و مجرب، از طریق برگزاری دوره‌های آموزشی و کارگاه‌ های تخصصی، با تأکید بر روش‌ های نوین آموزش و استفاده از فناوری امری ضروری است. فراهم کردن منابع آموزشی مناسب، مانند کتب، نرم ‌افزارها و پلتفرم ‌های آنلاین، به ویژه درمناطق محروم از طریق ایجاد کتابخانه‌های قرآنی، ارائه اینترنت رایگان به ترویج حفظ قرآن کمک می کند. درکنار منابع آموزشی مناسب ، بهره‌گیری از فناوری ‌های نوین در آموزش حفظ قرآن، مانند اپلیکیشن‌ های موبایلی و پلتفرم‌های آنلاین، هم به افزایش جذابیت و کارایی فرآیند یادگیری منجر می شود . تبادل تجربیات و همکاری میان کشورهای مسلمان خصوصا جمهوری اسلامی ایران در زمینه حفظ قرآن، از طریق برگزاری کنفرانس‌ ها و کارگاه ‌های آموزشی مشترک و تبادل اساتید و دانشجویان وتدوین استانداردهای واحد برای آموزش و ارزیابی حفظ قرآن درسطح ملی و بین‌المللی، با همکاری نهادهای ذی‌ ربط در کشورهای مسلمان می‌تواند به هماهنگی و ارتقای کیفیت آموزش و ارزیابی حافظان کمک کند. درکنار آموزش حفظ قرآن، باید به آموزش معنوی و اخلاقی حافظان نیز توجه شود تا آنها بتوانند به عنوان الگوهای اخلاقی و مبلغان دین در جامعه عمل کنند.

مطالعات موردی و آمار حافظان براساس اخرین داده های میدانی

• آمارحافظان قرآن:
  • اندونزی: براساس آمار وزارت امور دینی اندونزی، در سال ۲۰۲۳ بیش از ۱۰ میلیون حافظ قرآن در این کشور وجود دارد.
  • مالزی: طبق آمار JAKIM در سال ۲۰۲۳ تعداد حافظان قرآن در مالزی به بیش از ۱ میلیون نفر رسیده است.
• مطالعه موردی مدارس و حافظان موفق:
  • اندونزی: پسانترن "گونتور" در جاوه شرقی با سابقه‌ای طولانی در تربیت حافظان قرآن، یکی از مدارس موفق در این زمینه است. این مدرسه با استفاده از روش‌ های سنتی و مدرن و با بهره‌گیری از اساتید مجرب توانسته است حافظان برجسته‌ای را به جامعه تحویل دهد.

مالزی: "مدرسه دارالاحسان" در کوالالامپور یکی از برترین مدارس تحفیظ خصوصی در مالزی است که با ارائه برنامه‌های آموزشی ویژه و استفاده از فناوری‌ های نوین، توانسته است موفقیت‌ های چشمگیری در تربیت حافظان قرآن کسب کند.

مقایسه روش ‌های حفظ قرآن در اندونزی و مالزی

 در هر دو کشور از روش ‌های سنتی و مدرن برای حفظ قرآن استفاده می ‌شود. همچنین در هر دو کشور، مسابقات قرآنی نقش مهمی در تشویق به حفظ قرآن دارد. دراندونزی مدارس شبانه‌روزی (پسانترن‌ها) نقش پررنگ‌ تری درتربیت حافظان قرآن دارند. درحالی که در مالزی مدارس مذهبی دولتی و خصوصی سهم بیشتری در این زمینه دارند. همچنین درمالزی استفاده از رسانه ‌ها برای ترویج حفظ قرآن رواج بیشتری دارد.

نتیجه‌گیری

حفظ قرآن در اندونزی و مالزی، نه تنها یک فعالیت مذهبی، بلکه بخشی از هویت فرهنگی و اجتماعی این جوامع است. تلاش‌های فردی، خانوادگی و نهادی در این دو کشور، نشانگر اهمیت و جایگاه والای قرآن کریم در زندگی مردم است. با وجود چالش‌های موجود، با اتخاذ راهکارهای مناسب و افزایش حمایت ‌های دولتی و مردمی، آینده حفظ قرآن دراین دو کشور امیدوارگننده بود. حفظ قرآن علاوه بر فواید فردی و اجتماعی، می‌تواند به تقویت وحدت و همبستگی در میان مسلمانان و ترویج فرهنگ و معارف اسلامی در سطح جهانی کمک کند.

نویسنده:

مرضیه ابوالحسنی

حافظ و مدرس روش های نوین حفظ قرآن

منابع:

سازمان اسلامی محمدیه

https://muhammadiyah.or.id/

سازمان اسلامی نهضت العلاء

https://www.nu.or.id/

وزارت دین

www.kemendag.go.id

سایت خبری آنتارانیوز

www.antaranews.com

سایت خبری کمپاس

www.kompas.com

سایت خبری دتیک

www.detik.com

سایت خبری جاکارتا پست

www.thejakartapost.com

سایت خبری تمپو

www.tempo.co

سایت حوزه حفظ قرآن اندونزی

https://pesantren-quran-indonesia.com/

سایت حوزه حفظ قرآن مالزی

http://ppalamanahbu.com/