شهر سیهون که در ساحل غربی رود سند واقع شده، بیش از هر چیز به حضور معنوی عظیم حضرت لعل‌شهباز قلندر (۱۱۷۷–۱۲۷۴)، عارف بزرگ قرن سیزدهم، شهرت دارد؛ آرامگاه او همچنان زائرانی از سراسر آسیای جنوبی را به خود جذب می‌کند. اما در کوچه‌پس‌کوچه‌ها و نواحی مقدس این شهر اسرارآمیز، میراثی عرفانی دیگر نیز نهفته است — میراث سادات سبزواری سیهون، نوادگان سید میر کلان، که نقش مهمی در شکل‌گیری جنبه‌های عرفانی و سیاسی منطقه داشته‌اند.

اولیای پیش از قلندر: چُهتو پیر عمرانی

پیش از ورود حضرت لعل‌شهباز قلندر به سیهون، این شهر از دیرباز محل فعالیت‌های عرفانی بوده است. نخستین ولی شناخته‌شده سیهون، چُهتو پیر عمرانی بود که در قرن دهم میلادی می‌زیست. او در شهر باستانی برهمن‌آباد واقع در سند زاده شد و گفته می‌شود برادر دیلورای، پادشاه هندو الُور، بود. وی پس از گرویدن به اسلام، به سیهون مهاجرت کرد و زندگی‌ای سراسر زهد و ریاضت را در پیش گرفت. زیارتگاه او که امروزه نیز پابرجاست، زائران و درویشانی را که در پی برکت و شفای روحی‌اند به خود می‌کشاند.

شهر زیارتگاه‌ها: مریدان لعل‌شهباز قلندر

در هر محله‌ای از سیهون، ردپایی از روحانیت لعل‌شهباز قلندر یافت می‌شود. مریدان او – همچون بودلا بهار، نادر علی شاه، جُمن جاتی ستی، نهال نوری، شیخ احمد سندانی و دیگران – هر یک دارای درگاه‌هایی‌اند که محل تجمع درویشان قلندری است. این مکان‌ها، نقشه‌ای عرفانی از میراث قلندر را ترسیم می‌کنند که با آیین‌های ذِکر، دَمال و گردهمایی‌های جمعی زنده نگاه داشته شده است.

ورود سید میر کلان: از کربلا تا سیهون

یکی از شخصیت‌های کلیدی در تاریخ عرفانی سیهون، سید میر کلان، نیای سادات سبزواری است. بنابر منابع تاریخی چون تحفة الکرام تألیف میر علی شیر قانع، خاندان میر کلان اصالتاً از کربلا بودند، سپس به خراسان، از آنجا به قندهار، و سرانجام در دوران حکومت شاه حسن ارغون (۱۵۲۴–۱۵۵۵) به سیهون مهاجرت کردند. او ابتدا در روستای خبرُت ساکن شد و به همین سبب به «سید خبرُتی» نیز شهرت یافت.

در قندهار، میر کلان با آرامگاه میر شیر قلندر پیوندی روحانی برقرار کرد و با میر صفی، متولی آن مزار، دوستی عمیقی یافت. این ارتباط معنوی، بعدها با ازدواج دختر میر کلان با میر صفی رسمیت یافت.

میر معصوم شاه بخاری: صوفیِ جنگاور

از ثمرات برجسته این پیوند، میر معصوم شاه بخاری (۱۵۲۸–۱۶۰۶) بود که در دربار اکبرشاه گورکانی خدمت کرد. او هم فیلسوف و هم فرمانده‌ای نظامی بود که در لشکرکشی‌های گجرات، کابل، سبی و قندهار شرکت داشت و فرمانروای بُخَرا و سبی شد. تاریخ معصومی تألیف او، از منابع ارزشمند برای پژوهشگران تاریخ سند است.

میر معصوم، سید میر کلان را دایی پدری خود معرفی کرده است. در دوران آشفتگی پس از فروپاشی حکومت ارغون‌ها، که اختلافی بر سر جانشینی بین سلطان محمود بخاری و عیسی خان ترخان رخ داد، میر کلان نقشی کلیدی در میانجی‌گری ایفا کرد. به واسطه دخالت او، از خونریزی بیشتر جلوگیری شد و توافقی حاصل گشت که بر اساس آن، سند به دو بخش تقسیم شد: سند علیا با مرکزیت بُخرا و سند سفلی با مرکزیت تهته.

سال‌های پایانی و میراث

اگرچه تاریخ معصومی اطلاعاتی درباره زمان درگذشت میر کلان ارائه نمی‌دهد، اما مورخ سند، سید حسام‌الدین شاه راشدی، بر این باور است که او در واپسین سال‌های حکومت عیسی خان ترخان (۱۵۵۵–۱۵۶۵) درگذشت. وی چهار فرزند به نام‌های سید برکو، سید محمد، سید محمود و سید طالب داشت.

قبر سید میر کلان، نیای سادات سبزواری سیهون

قبر سید میر کلان در قبرستان سبزواری – که با نام‌های «معصومان جو قبرستان» و «شاهان جا قُبه» نیز شناخته می‌شود – واقع در نزدیکی ترمینال اتوبوس سیهون قرار دارد. طبق وصیت او، هیچ گنبدی بر مزارش ساخته نشد. با این حال، شش گنبد که متعلق به نوادگان اوست، در این گورستان به چشم می‌خورد. برجسته‌ترین آن‌ها «قُبه صادق علی شاه» است که با کاشی‌های لعاب‌دار زینت یافته و گفته می‌شود مربوط به دوره کل‌هوره (۱۷۰۰–۱۷۸۳) است.

آرامگاه دیگری که در این گورستان قرار دارد، متعلق به سید مظفر شاه اول، نوه سید میر طالب است. چهار گنبد دیگر با پِشتاق‌های بلند (درگاه‌های باشکوه)، احتمالاً به فرزندان یا نوه‌های میر کلان تعلق دارند. این معماری، تأثیرپذیرفته از آرامگاه میاں یار محمد کل‌هورو در خداباد (در ۳۰ کیلومتری شمال سیهون) است.

دیگر اولیای سبزواری سیهون

تبار سبزواری، اولیا و علمای بزرگی را به تاریخ سیهون عرضه داشته است. بیشتر آنان در قبرستان سبزواری دفن شده‌اند، اما دو تن از آن‌ها – بورا بادل شیر و نهال شاه نوری – در محلۀ سبزواری سیهون مدفون‌اند. هر دو از مریدان حضرت قلندر بودند و آرامگاه‌های‌شان همچنان پذیرای زائران فراوان است.

ندای حفاظت

امروزه، آرامگاه‌های اولیای سبزواری در وضعیت نابسامانی به‌سر می‌برند. بسیاری از کاشی‌های مقبره صادق علی شاه فرو ریخته‌اند. این بناهای باشکوه که حامل میراث عرفانی و سیاسی سیهون‌اند، اکنون در حال فروپاشی‌اند. در حالی‌که بازسازی‌های جدید، چشم‌انداز سیهون را دگرگون ساخته‌اند، قبرستان سبزواری همچنان آخرین یادگار معماری قرون هجدهم و نوزدهم باقی مانده است. اگر حفاظت نشوند، این آرامگاه‌ها نیز در گرد تاریخ محو خواهند شد.

نتیجه‌گیری

اولیای سبزواری سیهون تنها درویشانی عارف نبودند، بلکه در تار و پود اجتماعی، معنوی و سیاسی سند حضور مؤثر داشتند. آرامگاه‌های آنان نشانه‌هایی معماری از دورانی هستند که عرفان و سیاست در هم تنیده بودند. حفاظت از این میراث، نه فقط وظیفه‌ای برای پاسداشت معماری، بلکه تلاشی برای زنده نگاه داشتن حافظه فرهنگی است – گواهی بر هم‌زیستی دیرینۀ قدرت معنوی و صلح‌سازی سیاسی در آسیای جنوبی.

https://thefridaytimes.com/15-Feb-2019/sabzwari-saints-of-sehwan