نوشتن درباره تاریخچه روستاها و بررسی جنبه‌های مختلف آن‌ها همیشه یکی از علاقه‌مندی‌های من بوده است. هنگام بحث درباره تاریخچه روستاها، بررسی ظهور آرامگاه‌های جدید، چه آن‌هایی که وابسته به سلسله‌های صوفیه هستند و چه آن‌هایی که پیوندی با سنت‌های صوفیانه ندارند، اهمیت دارد. درک بستر اجتماعی‌ـ‌فرهنگی‌ای که این مکان‌های مقدس در آن شکل گرفته و تکامل یافته‌اند، امری ضروری است. از سال ۱۹۹۸ تاکنون، من به مطالعه مکان‌های مقدس در روستاهای منطقه پُتوهار پرداخته‌ام. آرامگاه‌ها بخش جدایی‌ناپذیر از چشم‌انداز پُتوهار هستند و در جوامع مختلف این منطقه نقش مهمی ایفا می‌کنند. من تقریباً به هر روستای مهمی که آرامگاه‌هایی مرتبط با طریقت‌های صوفیه دارد، سفر کرده‌ام. یکی از این روستاها، هرکه است که به دلیل وجود آرامگاه صوفی بزرگ، پیر سید سید شاه گیلانی  شهرت دارد.

روستای هرکه، که در تحصیل راولپندی واقع شده، از طریق جاده روات‌ـ‌چک‌بِلی قابل دسترسی است. این روستا به صوفیان گیلانی وابسته است که از نظر معنوی به خواجه شمس‌الدین سیالوی مشهور به پیر سیال و مرشد او، خواجه شاه محمد سلیمان تونسوی، ملقب به پیر پٹھان، پیوند دارند.

قبر سید حیات شاه گیلانی در روستای گرّه راجگان

مجموعه آرامگاهی پیر سید سید شاه گیلانی  چشتی در نقطه هرکه‌مور در جاده بسالی واقع شده است. این مجموعه شامل دو مقبره، یک مسجد و یک مدرسه است. پیر سید سعید شاه چشتی، فرزند سید قائم علی شاه بود که آرامگاهش در روستای هرکه شریف قرار دارد. من همچنین از آرامگاه سید قائم علی شاه نیز بازدید کردم. طبق کتیبه‌های داخلی و خارجی، او فرزند سید حیات شاه گیلانی بود. بنا بر اطلاعات اهالی، مقبره سید حیات شاه گیلانی، پدر سید قائم علی شاه، در روستای گُرّه راجگان نزدیک راوت قرار دارد. من از این آرامگاه نیز بازدید کردم که در کنار جاده‌ای واقع شده که به روستای دهوک شاه درغائی می‌رود؛ روستایی که خود به خاطر صوفیان گیلانی شناخته شده است.

آرامگاه سید حیات شاه گیلانی در روستای گرّه راجگان

آرامگاه سید حیات شاه گیلانی شامل پنج قبر است. در نمای آن، دو نام حک شده: سید حیات شاه و سید شیر شاه. وقتی از اهالی درباره سه قبر دیگر پرسیدم، کسی اطلاعات دقیقی نداشت. این آرامگاه منحصر به‌فرد است و چهار گنبد دارد، سبکی که در دیگر نقاط تحصیل راولپندی دیده نمی‌شود. کتیبه روی قبر سید حیات شاه نشان می‌دهد که در سال ۱۷۷۷ میلادی درگذشته است.

قبور پیر سید سید شاه گیلانی و پسرانش

آرامگاه سید قائم علی شاه دارای نقشه مربعی و گنبد دنده‌دار است که بر روی یک طَبَق بلند قرار گرفته که پنجره‌هایی برای نوردهی فضای داخلی دارد. استادکاران امروزی راولپندی در ساخت گنبد نوآوری زیادی به خرج می‌دهند. برخلاف معمول که طَبَق گنبد کوتاه است، در این مورد کمی بلندتر است. فضای داخلی این آرامگاه هشت‌ضلعی و با هنر شیشه‌کاری تزئین شده است که امروزه جایگزین نقاشی‌های دیواری قدیمی شده است.

سنگ‌قبر پیر سید سید شاه گیلانی

فرزند سید قائم علی شاه، یعنی پیر سید سید شاه گیلانی ، به یکی از صوفیان برجسته چشتی در منطقه بدل شد. او توسط خواجه شمس‌الدین سیالوی (درگذشته ۱۸۸۳) به طریقت چشتیه وارد شد. خواجه شمس‌الدین، خود مرید خواجه شاه محمد سلیمان تونسوی (درگذشته ۱۸۵۰) بود. بسیاری از آرامگاه‌های خلفای خواجه سیالوی در فلات پُتوهار و کوه‌های نمک تأثیر بسزایی در تغییر فرهنگ‌ها و جوامع محلی این مناطق داشته‌اند.

آرامگاه سید قائم علی شاه در روستای هرکه شریف

هرکه شریف به مرکز مهمی از طریقت چشتیه تبدیل شد. پیر سید سید شاه گیلانی  چشتیه را نه فقط در پُتوهار، بلکه در گجرات، رحیم یارخان، صادق‌آباد و نواحی دیگر نیز تبلیغ کرد و بسیاری پیرو او شدند. وی در سال ۱۹۱۸ درگذشت و سه پسر از خود برجای گذاشت: سید محمد شاه، سید شاه محمد غوث، و سید احمد کبیر. پس از درگذشت او، سید شاه محمد غوث گیلانی به سجاده‌نشین تبدیل شد. او نیز همانند پدر، در تبلیغ چشتیه نقش برجسته‌ای داشت. وی از خواجه الله‌بخش تونسوی، سجادہ‌نشین دربار پیر پٹھان، خرقه دریافت کرد و در سال ۱۹۶۳ درگذشت. از او چهار پسر باقی ماند: سید محمود علی شاه، سید غلام شبیر شاه، محبوب علی شاه، و سید محمد ضمیر شاه.

آرامگاه سید شاه محمد غوث چشتی

پس از وفات سید شاه محمد غوث چشتی، سید محمد ضمیر شاه چشتی به سجاده‌نشین دربار پیر سید سید شاه چشتی منصوب شد. او در سال ۲۰۱۳ درگذشت و برادرزاده‌اش سید قوسین شاه جانشین او شد. سید غلام شبیر شاه (درگذشته ۱۹۷۹)، فرزند سید شاه محمد غوث، دو پسر داشت: سید حسنین شاه و سید قوسین شاه. در حال حاضر، سید قوسین شاه سجاده‌نشین دربار است و سید حسنین شاه مسئول امور اجرایی و مراسمات دربار می‌باشد.

قبر سید شاه محمد غوث گیلانی

صوفیان گیلانی در دو آرامگاه به خاک سپرده شده‌اند. آرامگاه اصلی متعلق به پیر سید سید شاه گیلانی  چشتی است. بنای این آرامگاه در سال ۱۹۱۸ توسط فرزندش سید شاه محمد غوث آغاز شد. این مجموعه در سال‌های ۱۹۸۶ و ۲۰۰۵ توسط سید محمد ضمیر شاه گسترش و بازسازی شد. تزیینات داخلی مقبره در سال ۲۰۱۳ توسط سید قوسین شاه و سید حسنین شاه با شیشه‌کاری انجام شد. سومین مرحله توسعه در سال‌های ۲۰۱۵ و ۲۰۲۰ صورت گرفت.

در آرامگاه پیر سید سید شاه چشتی همچنین قبور سید محمد شاه و احمد کبیر (درگذشته ۱۹۵۰) وجود دارد. در نمای بنا نام پیر سید سید شاه چشتی و مرشدش خواجه شمس‌الدین سیالوی نوشته شده است. همچنین نام‌های سید محمد ضمیر شاه، سید قوسین شاه (سجاده‌نشین کنونی)، و سید حسنین شاه نیز دیده می‌شود. در جوار این مقبره مسجدی واقع شده که ابتدا توسط خود پیر ساخته شد. این مسجد بعدها در زمان سید شاه محمد غوث چشتی توسعه یافت و نماز جمعه در آن آغاز شد.

در برابر آرامگاه پیر سید سید شاه، آرامگاه دیگری قرار دارد که شامل قبور سید شاه محمد غوث چشتی و پسرانش، سید محمد ضمیر شاه گیلانی و سید غلام شبیر شاه گیلانی است. در کنار این آرامگاه‌ها و مسجد، مدرسه‌ای نیز در مجموعه دربار وجود دارد. صوفیان گیلانی اهل هرکه شریف تنها در راولپندی بلکه در دیگر مناطق پنجاب نیز پیروان زیادی دارند.

نویسنده: ذوالفقار علی کلهورو

https://thefridaytimes.com/20-Mar-2025/chishti-mystics-in-rawalpindi-s-harraka-sharif