خدای متعال پیامبران خود را نه تنها برای شناساندن خالق حقیقی مبعوث فرمود، بلکه برای حفاظت و اعتلای مخلوقات و به‌ویژه بقای انسان و محیط زیست او نیز تعالیم ارزانی داشت. پیامبر خاتم، حضرت محمد مصطفی ﷺ، نیز برای گسترش اندیشه‌ی اسلامی در باب تصرف و پاسداشت محیط زیست، علاوه بر تعلیم، عملاً مجاهدت نمودند. چرا چنین نباشد که اسلام خود دین فطرت است.

مفاهیم تازه‌ی علوم محیط زیست، چون بوم‌شناسی (ecology)، توسعه‌ی پایدار و تنوع زیستی (biodiversity) که تنها در شصت سال اخیر در جهان مطرح شده‌اند، در تعالیم پیوسته و در سیره‌ی طاهره‌ی آن حضرت ﷺ به شگفتی یافت می‌شوند.

برای نمونه، کنوانسیون استکهلم ۱۹۷۲ زیر نظر سازمان ملل اصول توسعه‌ی پایدار را مطرح کرد و مقرر داشت که هر پروژه‌ی نو باید با رضایت ذی‌نفعان و تأمین معیشت جایگزین برای ایشان آغاز گردد. اما رسول خدا ﷺ چهارده قرن پیش، پیش از بنای مسجد نبوی، همین اصل را وضع فرمودند؛ بدین‌سان که تا وقتی از یتیمان انصاری که مالک زمین بودند رضایت نگرفتند و معاوضه‌ی عادلانه انجام نشد، اجازه‌ی ساخت مسجد ندادند. این خود رهنمودی است برای کسانی که به نام اصلاح و مقاصد عالی، املاک و دارایی محرومان را به زور می‌گیرند.

پیامبر اکرم ﷺ جهانیان را به پاسداشت زندگی و آفرینش الهی فراخواندند. همواره بر استفاده‌ی عادلانه از آب و دیگر منابع طبیعی تأکید داشتند. فرمودند:

اگر در کنار رود و نهر نشسته باشید، باز هم مبادا حتی یک قطره آب را بیهوده تلف کنید.

و نیز فرمودند:

هر مسلمانی که دانه‌ای بکارد یا درختی بنشاند و سپس انسان یا پرنده و چرنده‌ای از آن بهره‌مند شود، این عمل برای او همچون صدقه است و در قیامت پاداش عظیم خواهد یافت.

بر پایه‌ی حدیثی در ترمذی، آن حضرت ﷺ فرمودند:

هر که زمینی بایر را آباد سازد و بر آن غلات و باغ‌ها برویاند، خداوند در بهشت همانند آن برای او پاداش مقرر فرموده است.

این بیان جامع‌ترین راهنمایی است که در پرتو آن حفظ خاک، کشت متنوع و رونق کشاورزی تشویق می‌شود.

در باب حیوانات و جانداران نیز تعلیمات آن حضرت ﷺ بسیار است. از ابوهریره روایت است که پیامبر ﷺ داستانی بیان فرمودند: مردی در سفر به کنار چاه رسید و پس از رفع عطش خود، سگی را دید که از شدت تشنگی خاک نمناک لب چاه را می‌لیسید. مرد دوباره به چاه رفت، کفش خود را پر از آب کرد و به سگ نوشانید. خداوند از این عمل او خشنود شد و او را به بهشت بشارت داد.

از ابوسعید خدری روایت است که رسول خدا ﷺ فرمودند:

تمامی زمین مسجد است جز گورستان و گرمابه.

ظاهر این سخن جواز نماز و عبادت در همه‌جا است، ولی در تفسیر عملی، می‌توان از آن الهام گرفت که چنان‌که در مسجد طهارت، سکوت، نظم، وقت‌شناسی و رهبری امام لازم است، ما نیز باید این ارزش‌ها را در سراسر زمین گسترش دهیم. بدین‌گونه، اصلاح محیط زیست و تبدیل زمین به مسجد، خود موجب ثواب و پاداش خواهد بود.

پیامبر ﷺ حتی در جنگ‌ها از نابودی مزارع و درختان نهی فرمودند، هرچند دشمن از آن بهره‌ی نظامی می‌برد. این‌ها همه نشان می‌دهد که حفظ منابع طبیعی، صیانت زمین و پاکیزگی هوا چه جایگاهی دارد.

ایشان مناطق حفاظت‌شده‌ای نیز بنیان نهادند:

حَرَم برای صیانت از آب‌ها و منابع باران، و «حِمی» برای نگهبانی از جنگل‌ها، گیاهان و کشتزارها.

بر اساس تعالیم پیامبر ﷺ، انسان خلیفه‌ی خداوند در زمین است و موظف به حفاظت مناظر طبیعی و منابع آن می‌باشد. بقای محیط زیست در گرو هماهنگی میان چرخه‌های حیاتی گیاهان، حیوانات و جمادات است، بی‌آنکه نزاعی بر سر منابع درگیرد.

دریغا که امروز بسیاری از ثروتمندان به طمع‌اندوزی و صنعت آلاینده‌ی خود دست از کار نمی‌کشند و زمین و معادن را برای آیندگان تهی می‌سازند، حال آنکه محرومان قربانی همین ویرانی‌های زیست‌محیطی‌اند.

پیامبر ﷺ برای جلوگیری از غارت منابع و تقسیم ناعادلانه روشن ساختند که ملکیت حقیقی انسان تنها حاصل دسترنج اوست، وگرنه آب، هوا، نور، انرژی و معادن زمین میراث مشترک همگان‌اند. اسراف و انحصار در این منابع را نکوهش کردند تا حق نسل‌های آینده – از انسان و حیوان و گیاه – تضییع نگردد.

فرمودند:
«آنچه از نیاز فراتر رود، در راه خدا به دیگران ببخشید.»

برای عدالت در بهره‌برداری، افزون‌خواهی را حرام دانستند، ربا را منع کردند و سلطه‌ی نسلی گروهی بر قدرت و منابع را ناپسند شمردند، زیرا همه‌ی این آفات به غارت منابع، استثمار مخلوقات، گسترش فقر، پایمالی شایستگی‌ها و در نهایت تباهی محیط زیست می‌انجامد.

زندگانی‌ها پایان یافت و قلم‌ها شکستند،

ولی هنوز یک باب از اوصاف تو به تمامی نوشته نشد.[1]

نویسنده: دکتر حبیب‌الحق رندهاوا ۱۱ سپتامبر ۲۰۲۵

ترجمه:دکتر عسکری