لباس سنتی ارمنی تاراز و جشنواره تاراز

"تاراز"  در فرهنگ ارمنی به معنای لباس ملی یا پوشاک سنتی است که جلوه‌ای از هویت فرهنگی و تاریخ چندصدساله‌ی مردم ارمنی به شمار می‌رود. در واقع، لباس ملی ارمنی تاراز بازتاب‌دهنده‌ی اندیشه‌ها و سنت‌های قومی است؛ چنان که در یکی از منابع ارمنی آمده است: «لباس ملی ارمنی، نشان‌دهنده‌ی تفکر و فرهنگ مردم ارمنی است و تاریخ چندصدساله‌ای دارد که به اندازه‌ی زبان‌های گوناگون ما غنی و متنوع است». تاراز شامل قطعات مختلف پوشاک مردانه و زنانه می‌شود که بر اساس منطقه و شرایط جغرافیایی تغییر می‌یابد.

ریشه واژه

طبق فرهنگ ریشه شناسی زبان ارمنی، نوشته هراچیا آچاریان، ادیب و زبان شناس بزرگ ارمنی، واژه‌ "تاراز" از یک واژه پارسی میانه وام گرفته شده است، که صورت معرب شده آن در فارسی نو در کلماتی مانند طرازیدن و طرازگر می شود دید[1].  تاراز صرفاً یک لباس نیست بلکه نمایانگر فرم ظاهری و فرمول پوشش سنتی هر منطقه به شمار می‌آید. این تنوع معنایی نشان می‌دهد که واژه‌ی تاراز نماد پیکره‌ی کلی فرهنگ پوشاک ارمنی است.

 ویژگی‌های رنگ‌ها و نمادها

در تاراز ارمنی رنگ‌ها بسیار نمادین و باستانی هستند. چهار عنصر طبیعت خاک، آب، هوا، آتش در رنگ‌های لباس سنتی لحاظ شده‌اند. طبق گفته‌ی فیلسوف ارمنی قرن چهاردهم، گریکور تاتِواتسی، این رنگ‌ها عبارت بودند از: سیاهی که نمایانگر زمین است، سپیدی نمایانگر آب، آبی نمایانگر هوا، و قرمز نمایانگر آتش. به مرور، رنگ‌های دیگر نیز معنای خاص یافتند: نارنجی/زردگون قناری نماد خردمندی و خلوص اندیشه، قرمز نماد دلاوری و فداکاری، آبی نماد عدالت آسمانی و روحانی، و سفید نماد پاکی و معصومیت در نظر گرفته می‌شد. این انتخاب رنگ‌ها نه تنها از منظر زیبایی‌شناسی بلکه از نظر عقیدتی و رازآمیز حائز اهمیت بود؛ برای نمونه رنگ خاص لباس عروس و اجزای آن، باورهایی دربارهٔ حمایت نیروهای ماورایی را در بر می‌گرفت.

تفاوت‌های ناحیه‌ای در تاراز

در ارمنستان  باستان  هر منطقه‌ی جغرافیایی پوشاک ویژهٔ خود را داشته است. به طور کلی تاراز را می‌توان به دو گروه اصلی شرقی و غربی تقسیم کرد. پوشاک ارمنی‌های شرق آرارات نسبتاً ساده‌تر بود و در زندگی روزمره بیشتر استفاده می‌شد، در حالی که در غرب ارمنستان سیواس، ساسون، کارس و غیره لباس‌ها پرزرق‌ و برق‌تر و تجملی‌تر بودند. مثلاً در همه‌ی مناطق غرب ارمنستان گردنبندهای سنگی یا طلا هرگز از لباس زنانه جدا نمی‌شد. همچنین سبک دوخت و تزیینات پارچه‌ها، طرح گلدوزی و حتی استایل سرپوش‌ها در هر ناحیه با دیگری متفاوت بود. مشهورترین مراکز گلدوزی ارمنی مثل وان-واسپوراکان، کارین، شیراک، سیونیک-آرتساخ و کیلیکیه هر یک سبک خاص خود را داشتند؛ ترکیب رنگ‌ها، نقش‌های تزیینی و الگوهای کلی لباس در این مناطق سبک‌پردازی ویژه‌ای داشت.

 پوشاک مردانه‌ی سنتی

پوشاک مردان ارمنی، یعنی تاراز مردانه شامل دو بخش اصلی بود: بخش بالاتنه و بخش پایین‌تنه.  بخش بالاتنه یک پیراهن بلند با آستین‌ و یقه‌ی گلدوزی‌شده بود که روی آن گاهی جلیقه یا پالتو بدون دکمه مانند کافتان یا چرخ پوشیده می‌شد.  بخش پایین‌تنه شامل شلوارهای گشاد با نام‌های تابات، شروا، یا تنبان بود که راحت و پهن دوخته می‌شد. مردان غالباً از پارچه‌های کتانی و پنبه‌ای استفاده می‌کردند؛ در ارمنستان غربی هم معمولاً از پشم بز برای پارچه‌ها بهره می‌بردند.

مردان یک کمربند پهن فلزی نیز دور کمر می‌بستند که نماد بلوغ و منزلت اجتماعی بود کمربند نقره‌ای نشان بلوغ، کمربند طلایی نشان ثروت. علاوه بر این، پوشش سر مردانه بسیار مهم بود: کلاه‌های خزدار معمولاً از پوست بره یا دستارهای پشمی بخش جدایی‌ناپذیر ظاهر مردان بود. هم‌چنین پوشیدن جلیقه‌ی چرمی یا پالتوی خزدار به نام "چرگچِن"  یا "څچخ"  بر روی پیراهن و پالتو واجب بود؛ در واقع، بی‌چرگچِن ظاهر شدن در اماکن عمومی حتی در تابستان گرم هم ناخوشایند شمرده می‌شد.

به طور خلاصه، ترکیبات کلیدی پوشاک مردانه ارمنی عبارت بودند از:

5. پیراهن بلند آستین‌دار از جنس پنبه یا پشم با تزئینات گلدوزی در یقه و سرآستین
5. جلیقه یا کافتان ساده بدون دکمه که گاهی از نمد یا خز بود
5. شلوار گشاد از جنس پنبه یا ابریشم
5. کمربند فلزی پهن نقره‌ای یاطلایی
5. کلاه یا عمامه خزدار معمولاً از پشم بره

 پوشاک زنانه‌ی سنتی

پوشاک زنان ارمنی بسیار متنوع و اغلب تجملی‌تر بود. لباس‌های زنانه معمولاً شامل پیراهن‌های بلند یقه‌دار یا بدون دکمه، دامن‌های چین‌دار، ژاکت‌های کوتاه مخلار یا مخملی و قطعات بی‌آستین تزئینی می‌شد. این لباس‌ها اغلب از پارچه‌های لوکسی مانند ساتن، ابریشم یا مخمل دوخته می‌شدند و با نقوش گلدوزی‌شده‌ی هنرمندانه تزئین می‌گردیدند. زنان طبقات مرفه لباس خود را با نخ‌های طلایی و نقره‌ای می‌آراستند و جواهرات نفیس گردنبند، النگو و غیره بخش مهمی از زیبایی لباس بود. پارچه‌ها و آویزهای زینتی لباس، اغلب به دقت نگهداری و نسل به نسل منتقل می‌شد تا ارادت خانواده به سنت حفظ شود.

بخشی از لباس زنانه همنام "کُریشمه"  یا  "کورماخ" یک لباس کوتاه و کت‌شکل بود که روی پیراهن پوشیده می‌شد و اغلب به عنوان بخش ثابت تاراز زنانه به شمار می‌آمد. همچنین دامن‌های بلند و تزئینی زنانه معمولاً به همراه کرست بالاپوش محکم دور کمر استفاده می‌شد تا شکل لباس حفظ شود.

در مناطق مختلف تفاوت‌هایی وجود داشت: در ارمنستان شرقی، زنان زیر پیراهن قرمز بلند خود شلوارهای بلندی به رنگ قرمز می‌پوشیدند که ناحیه‌ی پایین آن با پارچه‌های گران‌قیمت دوخته شده بود؛ روی این شلوارها دامن بلند و گاه کمربند تزیینی بسته می‌شد. در ارمنستان غربی، ساختار کلی لباس زنانه مشابه بود، اما برخی ویژگی‌ها مانند یقه سفید در پیراهن زنانه و گردنبند سنگی یا گلدوزی اجباری متفاوت بود. به طور مثال، گفته شده که «در تمامی نواحی غرب ارمنستان گردنبند جزو لوازم اجباری تاراز زنانه بود» . همچین کمربندهای مخملی و ساتنی به نام "ماهود"  و لوازم نقره یا طلا جلوه خاصی به لباس زنانه می‌دادند.

برای خلاصه، ترکیبات کلیدی پوشاک زنانه ارمنی عبارتند از:

5. پیراهن بلند یا دامن چسبان از ساتن، مخمل یا ابریشم
5. ژاکت کوتاه نمدی یا مخملی که روی لباس پوشیده می‌شد
5. کِرِست برای ثابت نگه‌داشتن دامن
5. گلدوزی و تزئینات فلزی، نخ‌های طلا و نقره و انواع جواهرات
5. لباس‌های مخصوص هر منطقه برای مثال، لباس قرمز شرق و یقه‌سفید غرب

 جشنواره  "تارازفست"

در سال‌های اخیر، جشنواره‌ای ملی تحت عنوان «تارازفست» برای حفظ و معرفی تاراز ارمنی به مردم محلی و گردشگران برگزار می‌شود. به گزارش منابع گردشگری رسمی، ششمین دوره‌ی این جشنواره در تاریخ ۱۰-۱۱ اوت ۲۰۲۴ در ایروان برگزار شد. این رویداد که با تمرکز بر فرهنگ و پوشاک سنتی ارمنی طراحی شده است، شامل دو بخش اصلی است: بخش اول یک نمایشگاه-بازار صنایع‌دستی و کارگاه‌های آموزشی است که هنرمندان و سازندگان آثار سنتی محصولات خود را عرضه می‌کنند، و بخش دوم یک شوی لباس ملی (Fashion Show) از مجموعه‌های طراحی‌شده توسط طراحان جوان ارمنی است. در هر دوره از تارازفست، بهترین طراحان مد ارمنی مجموعه‌هایی را بر پایه‌ی عناصر تاراز سنتی و رنگ‌های ملی ارائه می‌دهند.

هدف اصلی جشنواره تاراز، معرفی هویت فرهنگی ارامنه از طریق پوشاک به مخاطبان داخلی و خارجی و پایداری سنت‌های دیرینه است. هم‌زمان با موسیقی و رقص‌های سنتی ارمنستان، مردم در قالب مراسمی پرشور لباس‌های محلی زیبا را به نمایش می‌گذارند و با ملیت‌های مختلف تبادل فرهنگی می‌کنند. برگزاری این گونه فستیوال‌ها کمک می‌کند تا عناصر بارز تاراز و سبک‌های مختلف قومی ارمنستان زنده بمانند و در ذهن نسل‌های جدید ماندگار شوند.

نظریه

پوشش سنتی در ارمنستان، چه در میان زنان و چه مردان، همواره بازتابی از ریشه‌های فرهنگی، ارزش‌های مذهبی و هویت ملی این ملت کهن بوده است. لباس‌های سنتی زنان ارمنی – با دامن‌های بلند، شال‌ها، و پوشش‌های سر بافته‌شده – نشانه‌ای از عفت، وقار، و احترام اجتماعی بودند که نه‌تنها زن را در جایگاه ارزشی خود تعریف می‌کردند، بلکه به حفظ بنیان خانواده و روابط سالم اجتماعی نیز کمک می‌کردند.

در فرهنگ سنتی ارمنستان، مردان نیز با لباس‌هایی پوشیده و منظم، نقش خود را به‌عنوان پشتیبان خانواده و ستون اجتماعی ایفا می‌کردند. پوشش، در این بافت فرهنگی، تنها یک مسئله زیبایی‌شناختی نبود، بلکه نشانه‌ای از مسئولیت‌پذیری، تعلق به خانواده، و پایبندی به ارزش‌های اجتماعی بود.

اما با فروپاشی شوروی، گسترش رسانه‌های جهانی، و تعامل گسترده با فرهنگ غربی، به‌تدریج سبک پوشش در جامعه ارمنستان – به‌ویژه در میان جوانان و زنان – دستخوش تغییراتی اساسی شد. امروزه، در شهرهای بزرگی مانند ایروان، نوع پوشش غالب، گرایش بیشتری به الگوهای غربی دارد؛ لباس‌هایی با پوشیدگی کمتر، جلوه‌گری بیشتر و گاه دور از سنت‌های بومی می باشد

این دگرگونی، اگرچه بخشی از روند جهانی شدن و مدرنیته است، اما آثار فرهنگی خاصی نیز به همراه داشته است. برخی از کارشناسان فرهنگی و جامعه‌شناسان ارمنی، نگرانی‌هایی درباره تضعیف جایگاه خانواده، کاهش حس تعهد اجتماعی، و فردگرایی افراطی در پی تغییر سبک پوشش و فرهنگ بصری ابراز کرده‌اند.

بی‌تردید، بازگشت کامل به گذشته ممکن نیست، اما حفظ عناصر مثبت فرهنگ پوششی سنتی، مانند پوشیدگی، وقار، و احترام متقابل زن و مرد، می‌تواند به تقویت بنیان خانواده و ارتقاء سلامت اخلاقی جامعه کمک کند. آینده‌ی فرهنگی ارمنستان، در گرو تعادلی هوشمندانه میان سنت‌های اصیل و پذیرش آگاهانه مدرنیته خواهد بود.

منابع:

[1] Հայկական ազգային հագուստ - Հայկական տարազ – ArmGeo

https://www.armgeo.am/armenian_national_dress/

[3] [7] Armenian National dress - TARAZ

https://www.armeniadiscovery.com/en/articles/armenian-national-clothes-taraz

[4] [5] [6] [9] [10] [11] Հայկական ազգային հագուստ (տարազ) - Վիքիպեդիա

https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%AF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%A1%D5%A6%D5%A3%D5%A1%D5%B5%D5%AB%D5%B6_%D5%B0%D5%A1%D5%A3%D5%B8%D6%82%D5%BD%D5%BF_(%D5%BF%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%A6)

[8] Հայկական ազգային հագուստ (Տարազ) - BlogNews.am

https://blognews.am/arm/news/16615/haykakan-azgayin-hagust-taraz.html

[12] Celebrate Tarazfest | Armenia Travel

https://armenia.travel/events/tarazfest-festival/

[13] Taraz Festival 2024

https://conciergetravel.am/blog/taraz-festival-2024