از زمان تأسیس پاکستان در سال ۱۹۴۷، اتحادیه‌های دانشجویی نقش محوری اما اغلب نادیده‌گرفته‌ای در شکل‌گیری چشم‌انداز سیاسی و علمی کشور ایفا کرده‌اند. در حالی که گفتمان امروز معمولاً فعالیت‌های دانشجویی را با خشونت پیوند می‌دهد، مرور تاریخی نشان می‌دهد که اتحادیه‌های دانشجویی زمانی نهادهایی کلیدی در دموکراسی بودند که مشارکت مدنی، آگاهی سیاسی و مقاومت در برابر استبداد را پرورش می‌دادند.
۱. نقش و اهمیت اتحادیه‌های دانشجویی
در دهه‌های اولیه تاریخ پاکستان، اتحادیه‌های دانشجویی به‌طور قانونی به رسمیت شناخته شده و از سوی مؤسسات آموزشی حمایت می‌شدند. دانشجویان در انتخابات سالانه برای انتخاب نمایندگان اتحادیه شرکت می‌کردند؛ نمایندگانی که مسئولیت انتقال خواسته‌ها و دغدغه‌های دانشجویان به مدیریت دانشگاه را بر عهده داشتند. این اتحادیه‌ها همچنین سمینارها، مناظره‌ها و رویدادهای فرهنگی برگزار می‌کردند و باعث پرورش رهبری، تفکر انتقادی و آگاهی سیاسی، به‌ویژه در میان طبقه متوسط، می‌شدند.
۲. ریشه‌های سیاسی سازمان‌های دانشجویی
بسیاری از اتحادیه‌های دانشجویی با ایدئولوژی‌های سیاسی همسو بودند:
- فدراسیون دانشجویان مسلمان (MSF) – وابسته به لیگ مسلمانان هند، نقش مهمی در جنبش استقلال ایفا کرد.
- فدراسیون دموکراتیک دانشجویان (DSF) – مرتبط با حزب کمونیست پاکستان.
- جمیعت اسلامی طلبه (IJT) – در سال ۱۹۴۷ به‌عنوان شاخه دانشجویی جماعت اسلامی تأسیس شد.
- سازمان متحد دانشجویان سراسر پاکستان (APMSO) – در سال ۱۹۷۸ توسط الطاف حسین برای پیگیری خواسته‌های مهاجرین بنیان‌گذاری شد.
- سازمان دانشجویان بلوچ (BSO) و فدراسیون دانشجویان پشتون (PkSF) نیز هویت‌های قومی را نمایندگی می‌کردند.
۳. افول در سایه افزایش خشونت و سرکوب
تا دهه ۱۹۸۰، فعالیت‌های دانشجویی به رقابت‌های سیاسی خشونت‌بار تبدیل شدند. جهاد افغانستان، حمایت دولت ژنرال ضیاءالحق از گروه‌های اسلام‌گرا، و گسترش تسلیحات در دانشگاه‌ها موجب فروپاشی فرهنگ سیاسی مسالمت‌آمیز شد.
- سرکوب توسط ضیاءالحق: در سال ۱۹۸۴، اتحادیه‌های دانشجویی به دلیل افزایش خشونت‌ها رسماً ممنوع شدند. این اقدام بخشی از سیاست گسترده‌تری برای سرکوب تفکرات مترقی و چپ‌گرا و تحمیل روایت دینی‌تری از هویت ملی بود.
- ۱۹۸۸ تا ۱۹۹۲: اگرچه بی‌نظیر بوتو ممنوعیت را در سال ۱۹۸۸ لغو کرد، اما اتحادیه‌ها نتوانستند ساختار دموکراتیک خود را بازیابند. درگیری‌های حزبی، حمل سلاح و قانون‌گریزی، دانشجویان را بیش از پیش از سیاست دور کرد.
- حکم دادگاه عالی در ۱۹۹۲: دادگاه حکم کرد که دانشجویان هنگام ورود به دانشگاه باید تعهدنامه‌ای علیه فعالیت سیاسی امضا کنند — که عملاً امیدی برای احیای اتحادیه‌ها باقی نگذاشت.
۴. نقش در جنبش‌های دموکراتیک
با وجود سرکوب نهایی، اتحادیه‌های دانشجویی نقش‌های مهمی در تاریخ داشته‌اند:
- اعتراض به آیین‌نامه دانشگاه‌های پاکستان غربی ۱۹۶۲
- رهبری اعتراضات علیه ایوب خان پس از اعلامیه تاشکند ۱۹۶۶
- مشارکت کلیدی در اعتراضات ضد ذوالفقار علی بوتو ۱۹۷۷ در همراهی با اتحاد ملی پاکستان (PNA)
- حمایت از جنبش برای احیای دموکراسی (MRD) و مخالفت با حکومت نظامی ضیاءالحق
۵. پس از دهه ۲۰۰۰: نیرویی خاموش
در دهه ۲۰۰۰، سیاست دانشجویی عمدتاً در سکوت گذشت — تا اینکه در سال ۲۰۰۷، در زمان وضعیت اضطراری توسط پرویز مشرف، کمیته اقدام دانشجویان شکل گرفت. دانشجویان دانشگاه‌های خصوصی نخبه در حمایت از استقلال قوه قضاییه و بازگشت دموکراسی اعتراض کردند.
اما این حرکت، محدود و نخبگانی بود. اکثریت دانشجویان، متأثر از تبلیغات دولتی و گسترش افراط‌گرایی دینی، همچنان از سیاست دور مانده بودند.
۶. تلاش‌ها برای احیا
در سال ۲۰۰۸، نخست‌وزیر یوسف رضا گیلانی اعلام کرد که ممنوعیت اتحادیه‌ها را برمی‌دارد، اما مقاومت بوروکراسی و مدیریت دانشگاه‌ها — به‌دلیل ترس از بی‌ثباتی — مانع از احیای واقعی شد. اگرچه محدودیت قانونی وجود ندارد، ممنوعیت عملی همچنان از طریق موانع اداری و فرهنگی پابرجاست.
در نوامبر ۲۰۱۹، دانشجویان در سراسر پاکستان برای احیای اتحادیه‌ها تظاهرات کردند. با این حال، فضای سیاسی و ایدئولوژیک دگرگون شده بود. افراط‌گرایی، غیرسیاسی‌سازی و گرایش‌های استبدادی، جایی برای فعالیت‌های واقعی سیاسی باقی نگذاشتند.
۷. اهمیت مشارکت سیاسی دانشجویان
احیای اتحادیه‌های دانشجویی از چند جهت ضروری است:
- بازگرداندن فرهنگ مناظره، مدارا و مذاکره
- مقابله با بیگانگی نسل جوان و افراط‌گرایی
- ترویج فرآیندهای دموکراتیک در مؤسسات آموزشی
- پر کردن شکاف میان نسل جوان و ساختارهای سیاسی کشور
بر اساس گزارش شورای فرهنگی بریتانیا ۲۰۱۳، میزان گرایش مذهبی و محافظه‌کارانه میان جوانان رو به افزایش است: ۷۵٪ از زنان و ۶۵٪ از مردان خود را مذهبی یا محافظه‌کار می‌دانستند — نشانه‌ای از کاهش فضای گفت‌وگوی دموکراتیک و لیبرال.
نتیجه‌گیری
تاریخ پرفراز و نشیب اتحادیه‌های دانشجویی در پاکستان نشان می‌دهد که جوانان همواره در مرکز مبارزات دموکراتیک این کشور بوده‌اند. سرکوب سیاست دانشجویی نه‌تنها صلح به دانشگاه‌ها نیاورده، بلکه موجب بی‌تفاوتی، افراط‌گرایی و کاهش مشارکت مدنی شده است.
در شرایطی که جوانان پاکستان با بیکاری، سرخوردگی و استبداد روبه‌رو هستند، احیای اتحادیه‌های دانشجویی — مبتنی بر ارزش‌های دموکراتیک — بیش از هر زمان دیگری ضروری است. با این حال، این احیا باید با واقعیات کنونی تطبیق یابد: خشونت باید کنار گذاشته شود، و چارچوب‌های نوینی برای مشارکت مدنی، مدارا و آموزش سیاسی توسعه یابد.
نظر شما