تحولات فضای مجازی و چارچوب حکمرانی دیجیتال در هند

جهان از آغاز دهۀ 1980 میلادی به‌تدریج وارد عصری نوین شده است؛ عصری که برای فهم چیستی، چرایی و پیامدهای آن، به کارگیری مفاهیم و نظریه‌های جدید در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات ضرورت اساسی دارد. یکی از مهم‌ترین مظاهر این دگرگونی، فضای مجازی است؛ فضایی که به‌عنوان برآیند پیشرفت‌های اطلاعاتی و ارتباطاتی، زیست‌جهان انسان معاصر را دگرگون کرده است. امروزه اغلب رسانه‌های جمعی اعم از رادیو، تلویزیون، روزنامه و حتی سینما بیش از گذشته بر بستر فضای مجازی جریان می‌یابند. از این رو پرداختن مستقل به مفهوم و کارکردهای این فضا، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است.

فضای مجازی بستری است که در آن واژه‌ها، داده‌ها، پیوندها، ثروت و قدرت از طریق ارتباطات رایانه‌ای پدیدار می‌شوند. در این فضا، ارتباط میان افراد بدون اتکا به مرزهای فیزیکی یا جغرافیایی شکل می‌گیرد و بخش عمده‌ای از تعاملات انسانی از طریق شبکه‌های دیجیتال صورت می‌پذیرد. بدین ترتیب، فضای مجازی به زیرساخت اصلی ارتباطات و تبادل اطلاعات در جهان معاصر تبدیل شده است.

فضای مجازی در هند: جامعه‌ای گسترده با ظرفیت‌های عظیم دیجیتال

هند با بیش از یک میلیارد و چهارصد میلیون نفر جمعیت، یکی از بزرگ‌ترین جوامع کاربران اینترنت در جهان را در خود جای داده است. این کشور دومین بازار بزرگ اینترنت پس از چین به شمار می‌آید و بیش از ۸۰۰ میلیون کاربر فعال اینترنتی دارد. فضای مجازی در هند عرصه‌ای برای ارتباطات فردی و اجتماعی، بلکه بستری تعیین‌کننده برای تجارت، سیاست، خدمات عمومی و نوآوری‌های دیجیتال فراهم ساخته است.

دامنه اینترنتی هند با پسوند (.in) شناخته می‌شود. پلتفرم‌های شبکه‌های اجتماعی، به‌ویژه نمونه‌های بومی همچون شیرچت (ShareChat) و کو (Koo) که محتوای چندزبانه و محلی ارائه می‌کنند، سهم قابل توجهی از کاربران را به خود اختصاص داده‌اند و در رقابت با شبکه‌های خارجی نقش مؤثری ایفا می‌کنند.

گسترش چشمگیر کاربران، دولت هند را با چالش‌های جدیدی در زمینه حکمرانی فضای مجازی و امنیت دیجیتال روبه‌رو کرده است. از این رو هند به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین اقتصادهای دیجیتال جهان، رویکردی جامع و ساختارمند برای مدیریت این فضا اتخاذ کرده است.

چارچوب حقوقی و سیاستی فضای مجازی در هند

۱. قانون فناوری اطلاعات ۲۰۰۰ (Information Technology Act 2000)

قانون فناوری اطلاعات ۲۰۰۰ نخستین و مهم‌ترین چارچوب قانونی هند برای تنظیم فعالیت‌های حوزه فناوری اطلاعات و اینترنت است. این قانون دارای ۱۳ فصل و ۹۴ بخش است و اهداف اصلی آن عبارت‌اند از:

• ایجاد مبنای حقوقی برای معاملات الکترونیک
• به رسمیت شناختن اسناد و امضاهای دیجیتال
• تقویت امنیت سایبری
• تعیین جرایم سایبری و مجازات آنها (همچون هک، سرقت داده‌ها، کلاهبرداری رایانه‌ای و تروریسم سایبری)

اصلاحیه سال ۲۰۰۸ این قانون، مسئولیت واسطه‌ها ( ISPها و پلتفرم‌ها) را افزایش داد و آنها را موظف کرد در صورت آگاهی از محتوای غیرقانونی، نسبت به حذف آن اقدام کنند. این قانون همچنین زمینه ایجاد دادگاه‌های ویژه سایبری را فراهم کرد و نقش مهمی در توسعه اقتصاد دیجیتال هند ایفا نمود.

2. قواعد فناوری اطلاعات ۲۰۲۱ (IT Rules 2021)

قواعد فناوری اطلاعات ۲۰۲۱ بخشی از اصلاحات مرتبط با قانون فناوری اطلاعات است و با هدف افزایش شفافیت، مسئولیت‌پذیری و نظارت بر پلتفرم‌های آنلاین تدوین شده است. این قواعد شامل دو بخش اصلی است:

الف. تنظیم فعالیت واسطه‌ها و شبکه‌های اجتماعی

• الزام پلتفرم‌های بزرگ (با بیش از ۵۰ هزار کاربر) به انتصاب:
  • مسئول شکایات،
  • مسئول هماهنگی با دولت،
  • و افسر نظارت بر امنیت.
• حذف سریع محتوای غیرقانونی پس از دریافت دستور قضایی.
• الزام پیام‌رسان‌ها به شناسایی منبع اولین پیام در صورت لزوم قضایی.

ب. تنظیم رسانه‌های دیجیتال و پلتفرم‌های OTT

• طبقه‌بندی محتوا بر اساس رده‌های سنی
• ایجاد سازوکار سه‌مرحله‌ای رسیدگی به شکایات
• تقویت مسئولیت اجتماعی ناشران دیجیتال

این قواعد به ارتقای شفافیت و تنظیم‌گری مؤثر در زیست‌بوم دیجیتال هند کمک کرده‌اند.

۳. قانون حفاظت از داده‌های شخصی دیجیتال ۲۰۲۳ (DPDP Act 2023)

قانون حفاظت از داده‌های شخصی در سال ۲۰۲۳ تصویب شد و اصولی چون موارد زیر را برای پردازش داده‌ها تعیین کرد:

• شفافیت در پردازش داده‌ها
• مسئولیت‌پذیری امانتداران داده
• حفظ حقوق کاربران
• اخذ رضایت صریح پیش از جمع‌آوری داده‌ها

این قانون شرکت‌ها را از استفاده شخصی‌سازی نشده از داده‌ها برای مثال جهت آموزش مدل‌های هوش مصنوعی بدون رضایت کاربر منع می‌کند. همچنین نهادهای نظارتی مانند بانک مرکزی، اختیار بیشتری برای کنترل داده‌ها در بخش‌های تخصصی دریافت کرده‌اند.

پیش‌نویس قانون ۲۰۲۵

وزارت الکترونیک هند در ژانویه ۲۰۲۵ پیش‌نویس «قانون حفاظت از داده‌های شخصی دیجیتال ۲۰۲۵» را منتشر کرد که در آن موارد زیر مورد تأکید قرار گرفته است:

• الزام ذخیره‌سازی داده‌ها در داخل هند
• سخت‌گیری بیشتر درباره کاربران زیر ۱۸ سال
• ضرورت رضایت والدین برای استفاده نوجوانان از شبکه‌های اجتماعی

برای تخلفات این قانون، جریمه‌هایی از ۱۰هزار روپیه تا دو میلیاد دو پانصد میلیون روپیه و حتی حبس در نظر گرفته شده است.

۴. سیاست ملی امنیت سایبری ۲۰۱۳ (National Cyber Security Policy 2013)

این سیاست، نخستین سند جامع هند برای حفاظت از زیرساخت‌های حیاتی دیجیتال است و اهداف آن شامل موارد زیر است:

• حفاظت از زیرساخت‌های عمومی و خصوصی
• ایجاد و تقویت نهادهای دفاع سایبری
• تدوین استانداردهای امنیتی
• افزایش آگاهی عمومی
• توسعه ظرفیت‌های دفاع سایبری

افزایش حملات سایبری به‌ویژه پس از دوران کووید ۱۹، اهمیت این سیاست را دوچندان کرده و دولت هند نیز به‌طور مستمر در حال بازسازی و تقویت آن است.

هند به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین اقتصادهای دیجیتال جهان، با تصویب قوانین و سیاست‌های جامع در حوزه فناوری اطلاعات، توانسته است چارچوبی ساختارمند، شفاف و کارآمد برای حکمرانی فضای مجازی ایجاد کند. قانون فناوری اطلاعات ۲۰۰۰، قواعد ۲۰۲۱، قانون حفاظت از داده‌های شخصی ۲۰۲۳ و سیاست امنیت سایبری ۲۰۱۳ مجموعه‌ای هماهنگ از سازوکارهای قانونی و اجرایی را شکل داده‌اند که نه‌تنها از حقوق کاربران حفاظت می‌کنند، بلکه مسیر توسعه و نوآوری دیجیتال را نیز هموار ساخته‌اند. این نظام حقوقی و سیاستی، نقش کلیدی در شکل‌دهی آینده فضای سایبری هند و تبدیل آن به یکی از قدرت‌های بزرگ دیجیتال ایفا می‌کند.

منابع:

1. https://www.meity.gov.in/
2. https://csep.org/blog/governance-of-digital-india-fit-for-the-era-of-convergence/
3. https://cyberpeace.org/resources/blogs/cybersecurity-governance-frameworks-global-measures-and-the-lessons-for-india

https://www.simt.net.in/blogs/digital-governance-india-transparent-tech-driven-public-systems