مقدمه  (تعریف مفاهیم و معرفی خلاصه جاذبه های گردشگری ارمنستان)

سفر و مسافرت از دیرباز مورد توجه بشر بوده است گرچه در گذشته هدف از سفرهای طولانی و پر خطر فقط زیارت و تجارت بود. اما امروزه با گسترش سیستم حمل و نقل، افزایش درآمد مردم، پدید آمدن زمان استراحت و فراغت این موضوع به امر جدایی ناپذیر از زندگی افراد تبدیل شده است. بطوری که هم اکنون هدف از سفر کردن بسیار تخصصی و پیچیده تر شده است. سفر جایگاه ویژه ای در فرهنگ، تمدن و ادیان کشورهای مختلف و بخصوص ایران، با تمدن هفت هزار ساله اش دارد.

توجه به صنعت گردشگری و چگونگی مدیریت و بهره بردری مؤثر از آن، باید جزو اولویتهای اصلی نظام اقتصادی ـ اجتماعی کشورهای دارای پتانسیل گردشگری قرار گیرد.

بطور کلی گردشگری به عنوان مسافرت تفریحی در نظر گرفته می شود.  هر چند که در سالهای اخیر شامل هر گونه مسافری می شود که شخص به واسطه آن از محیط کار یا زندگی خود خارج شود. واژه گردشگر از زمانی پدید آمد که افراد طبقه متوسط اقدام به مسافرت کردن نمودند. از زمانی که مردم توانایی مالی بیشتری پیدا کردند و عمرشان طولانی تر شد، این امر ممکن شد. اغلب گردشگران بیش از هر چیز به آب و هوا، فرهنگ یا طبیعت مقصد خود علاقمند هستند. ثروتمندان همیشه به مناطق دوردست سفر کرده اند، البته نه به صورت اتفاقی، بلکه در نهایت به یک منظور خاص برای دیدن ساختمانهای معروف و آثار هنری، آموختن زبانهای جدید و چشیدن غذاهای متفاوت، گردشگری سازمان یافته امروزه یک صنعت بسیار مهم در تمام جهان است.

تاریخچه:

لغت گردشگری(Tourism)  از کلمه Tour   به معنای گشتن اخذ شده که ریشه در لغت لاتینTurns    به معنای دور زدن، رفت و برگشت بین مبدأ و مقصد دارد که از یونانی به اسپانیایی و فرانسه و در نهایت به انگلیسی راه یافته است. افراد ثروتمند معمولاً به اقصی نقاط جهان سفر می کنند تا شاهکارهای هنری را ببینند و زبانهای جدید بیاموزند، با فرهنگهای جدید یا با غذاهای دیگر کشورها آشنا شوند.  اصطلاحات «توریسم» و «توریست» اولین بار در سال ۱۹۳۷ توسط جامعه ملل مورد استقاده قرار گرفت.  توریسم به  سفر خارج از کشور و با مدت زمان بیش از  ۲۴ ساعت  اطلاق می شود. تاریخچه توریسم در اروپا به سفرهای زائران قرون وسطی بر می گردد.

انواع توریسم

توریسم درمانی

توریسم درمانی همیشه وجود داشته ولی تا قبل از قرن هجدهم اهمیت چندانی برای آن قائل نبودند. در انگلستان این بخش به شهرهای دارای چشمه های آب گرم اختصاص داشت و عوماً مناطقی که آبهای معدنی داشتند برای درمان امراض مختلف از بیماریهای روده ای گرفته تا کبدی و برونشیت مورد توجه قرار می گرفتند.

توریسم تفریحی

بریتانیا نخستین کشور اروپایی بود که انقلاب صنعتی را آغاز نمود و جامعه صنعتی نخستین جامعه ای بود که فرصت تفریح را برای تعداد روز افزونی از مردم فراهم می آورد. در شروع کار این تفریحات برای طبقه کارگری ممکن نبود بلکه صاحبان ماشین تولید مالکین کارخانجات و تجار و اقتصاد مدارها از این فرصت بهره مند بودند. بدین ترتیب طبقه متوسط هم پدید آورد در نام گذاری بسیاری از این مناطق ردپایی از اصل و ریشه ی بریتانیایی دیده می شود. مثلاً در نیس که اولین مرکز تفریحی ایام تعطیلات در فرانسه بود مراسم ویژه ای به نام پرومناد دزانگلی برگزار می شود.

توریسم زمستانی

ورزش های زمستانی عمدتاً از اختراعات طبقات مرفه بریتانیا هستند که در بدو امر در روستاهای زرمات، والایس و سنت موریتس سوئیس در سال ۱۸۶۴  مطرح و معرفی شده اند. نخستین تور ورزشی زمستانی برای ایام تعطیل یا تعطیلات زمستانی در سال ۱۹۰۳  عازم آولبودن شد که آن هم در سوئیس بود.  ورزش سازماندهی شده در بریتانیا پیش از رسیدن به کشورهای دیگر به رونق رسیده بود.  واژگان ورزش شاهد این مدعا هستند از جمله:  راگبی، فوتبال و بوکس که تماماً ریشه انگلیسی دارند حتی تنیس که یک ورزش اصیل فرانسوی از سوی بریتانیایی ها جنبه رسمی پیدا کرد و قانونمند شد و حتی اولین میزبانی رقابتهای قهرمانی در قرن نوزدهم را عهده دار شد.  ورزش های زمستانی پاسخ طبیعی به طبقه خاصی به تفریح در سردترین فصل سال بود.

مسافرینی که جهت ادامه تحصیل به خارج از کشور مراجعه می کنند به چند گروه تقسیم می شوند.

الف ـ گروه متمکن که بیشتر به اروپا و آمریکا  )البته در صورت گرفتن پذیرش)  سفر می کنند.

ب - گروه دوم کسانیکه ممکن است از نظر مالی متمکن نباشند ولیکن از طریق دولت ایران و یا کشور مقصد بورس تحصیلی خواهند شد.

ج ـ گروه سوم کسانی هستند که یا موفق به اخذ پذیرش از کشورهای اروپایی نشده اند و یا از تمکن مالی کافی برخوردار نیستند لذا مجبورند به کشورهایی مثل مالزی، آسیای میانه، روسیه، ترکیه، چین و هند و... جهت ادامه تحصیل بروند.

در رابطه با توریستهای درمانی باید متذکر شویم که بعد از انقلاب اسلامی با پیشرفتهایی که در زمینه های پزشکی در داخل کشور حاصل شد، از تعداد توریستهای درمانی به کشورهای اروپایی و آمریکا نیز کاسته شده است.

 یکی از کشورهایی که مقصد توریستهای جوان ایرانی است، کشور ارمنستان است. جمهوری ارمنستان با ۲۹۸۰۰۰  کیلومتر مربع مساحت، در جنوب غربی منطقه قفقاز و با کمی فاصله از سواحل جنوب شرقی دریای سیاه واقع شده و همچون کمربندی بین مرزهای جمهوری اسلامی ایران از یک سو و جمهوری آذربایجان و گرجستان از سوی دیگر گسترده شده است.  این کشور از جنوب با جمهوری اسلامی ایران، از جنوب غربی با جمهوری خود مختار نخجوان، از غرب با ترکیه و از شمال با گرجستان و از مشرق با جمهوری آذربایجان مرز مشترک دارد.

ارمنستان کشوری کوهستانی است که در شمال فلات ایران، در غرب فلات ارمنستان و جنوب سلسله جبال قفقاز واقع شده است.  ارتفاع میانگین ارمنستان از سطح دریا ۱۸۰۰  متر است و تنها  ۱۰ در صد سرزمین ارمنستان کمتر از  ۱۰۰۰ متر ارتفاع دارد.  بلندترین قله ارمنستان آراگاتس  (Aragatz) است  که در شمال غرب این جمهوری واقع است و ۴۰۹۰ متر ارتفاع دارد.  از جاذبه های جمهوری ارمنستان می توان از کلیسای اچمیادزین، کلیسای گغارت، دریاچه سوان، بنای یاد بود کشتار دسته جمعی ارامنه، منطقه جرموک، معبد گارنی، کلیسای خور ویراپ، کلیسای نوراوانک، مسجد کبود ایروان را نام برد.

مسجد کبود ایروان یکی از بزرگترین مساجد منطقه قفقاز بشمار می رود. در کتیبه های این مسجد، نوشته شده است که این بنا توسط حسین علی خان، والی شهر ایروان در  سال ۱۱۷۹ هجری قمری برابر  با ۱۷۶۵ میلادی )مصادف با سلسله زندیه ساخته شده است(.

نوروز سال ۱۳۹۰ آنقدر تعداد مسافرین ایرانی به این کشور زیاد بود که دولت ارمنستان اعلام کرد که دیگر توانایی پذیرش این میزان مسافر را ندارد. در حال حاضر و با توحه به شیوع ویروس کرونا مرزهای زمینی دو کشور برای مسافرین بسته است و گردشگران فقط از طریق مرز هوایی می توانند تردد کنند که همین امر نیز می بایست با گواهی تست منفی کرونا باشد. مسجد کبود ایروان بروی همه گردشگران بسته است و تنها نماز جماعت مغرب آن هم بصورت محدود برقرار است.

سه گروه مسافر به این کشور سفر می کنند:

الف ـ دانشجویانی که در دوره های مختلف  )لیسانس، فوق لیسانس و دکتری(  مشغول به تحصیل هستند.

ب ـ  تجار، کسبه، دبیران و معلمین مجتمع آموزشی ایرانیان، کارمندان سفارت و رایزنی فرهنگی و خانواده ایشان گروه دومی هستند که در حال آمد و شد به ارمنستان می باشند.  تجار و کسبه بعضاً ارمنستان را بعنوان پلی بین ایران و کشورهای دیگر مثل روسیه، منطقه قفقاز جهت تجارت کالا به حساب می آورند.

ج ـ توریستهای تفریحی که جهت گشت و گذار و تفریح به این کشور سفر می کنند.  

البته گروهی از افراد که بیشتر آنها را جوانان تشکیل می دهند در ارمنستان به فعالیتهای مثل معامله گری، واسطه گری، و به اصطلاح خودشان لیدری می پردازند و کسب درآمد می کنند و هراز چند گاهی جهت تمدید ویزا به بیرون از  مرزهای ارمنستان  )مثل مرز ارمنستان ـ گرجستان) حتی برای چند

دقیقه می روند و بسرعت بر می گردند.

سیاست های فرهنگی ارمنستان در توسعه گردشگری :

ارمنستان دارای یکی از پویاترین بخش‌های گردشگری منطقه است. در سال ۲۰۰۸، دولت این کشور قانونی تصویب کرد که به موجب آن سیاست‌ها و اهداف توریسم در آن به خوبی قابل رویت بود. هدف از این قانون این بود که گردشگری منجر به افزایش درآمدهای ملی در سطح کشور، توسعه متوازن منطقه‌ای، افزایش استانداردهای زندگی جمعیت و تسریع فرآیند کاهش فقر شود. در سیاست دولت پیش‌بینی شده است گردشگری از طریق راه‌های زیر می‌تواند دسترسی به اهداف را عملی کند:

 ۱. افزایش تعداد بازدیدهای گردشگران

۲. افزایش درآمد از گردشگری

۳. ایجاد فرصت‌های شغلی

سند توسعه گردشگری دولت ارمنستان برای ارزیابی و برنامه‌ریزی منابع گردشگری، روندهای توسعه و چشم‌اندازها تدوین شد. در این سند اهداف دولت در گردشگری، موانع و چالش‌های پیش‌رو و در نهایت راهکارها و اصول دستیابی به این اهداف بررسی شده است.

صنعت گردشگری ارمنستان طی ۱۶ سال گذشته روند رشد قابل توجه و باثباتی داشته است. تا پیش از تدوین این سند و برنامه‌ریزی‌های فشرده دولتی، سهم ارمنستان از بازار گردشگری اروپایی و جهانی بسیار کم بود. اما با گذشت ۶ سال از برنامه ویژه گردشگری دولت، طبق آمارهای جهانی سهم گردشگری از GDP به ۸ درصد رسیده است که تقریبا برابر با اکثر کشورهای توریست‌پذیر جهان است. لازم به ذکر است هزینه هائی تنها ایرانیان  )اعم از دانشجو، توریست و...( در ارمنستان می کنند، آنقدر کشور ارمنستان را متحول کرده است که بسیار برای کسانیکه قبلاً به این کشور آمده اند، مشهود و ملموس است. از جمله این پیشرفتها می توان به تغییر چهره شهرها، مخصوصاً شهر ایروان، زیبایی خیابانها، به روز شدن آمبولانسها، مجهز و زیبا شدن فرودگاه ایروان و افزایش و جذب نیروهای پلیس و سایر نیروهای امنیتی نام برد.  مسلماً جذب این میزان نیروی پلیس یعنی اشتغال زدایی برای یک کشور در حال توسعه.

ابتدا باید دید که دولت ارمنستان چگونه در این خصوص برنامه‌ریزی کرد؟ دولت ارمنستان پیش‌بینی کرده بود اجرای سیاست‌های گردشگری باید برای رشد پایدار این حوزه باشد. رشد پایدار نیازمند همکاری فعالانه و موثر تمامی ذی‌نفعان، دولت مرکزی، دولت محلی، بخش خصوصی و شهروندان است. همچنین به این نکته توجه شد که رشد پایدار بدون حفاظت و احیای منابع (طبیعی، تاریخی، میراث فرهنگی و انسانی) امکان‌پذیر نیست. هرگونه تاثیر منفی بر این عوامل، مانع از توسعه بلندمدت این صنعت خواهد شد. از این رو عنوان شد هدف دولت ارمنستان از مطالعه و تدوین این سند دستیابی به توسعه پایدار و باثبات این صنعت بوده است.

در سند ۴۲ صفحه‌ای توسعه گردشگری ارمنستان به تفصیل در مورد مسیر حرکت و چشم‌انداز این کشور تحلیل شده است. در زمان تدوین این سند، ۱۴ مانع و چالش برای دستیابی به اهداف توسعه گردشگری شناسایی شد که قابل توجه است:

۱- جایگاه محصولات گردشگری ارمنستان در بازار جهانی توریسم: ارمنستان برخلاف آنکه از نظر منابع تاریخی، فرهنگی و طبیعی بسیار غنی است، در شمار کشورهای گردشگرپذیر جهان محسوب نمی‌شود.

۲- ترویج سفر: تا سال ۲۰۰۸ هرکدام از مقاصد اقدام به فعالیت‌های ترویجی برای جذب گردشگران می‌کردند. از این بین می‌توان به شرکت در نمایشگاه‌های بین‌المللی اشاره کرد که باعث حفظ روند رشد صنعت گردشگری می‌شد. اما مقرر شد ارمنستان از شیوه‌های جدیدتر ترویج و افزایش آگاهی استفاده کند که از این بین می‌توان به استفاده از فناوری‌های اطلاعاتی اشاره کرد.

۳-  سهولت دسترسی: یکی از مهم‌ترین برنامه‌های دولت ارمنستان در این حوزه سهولت دسترسی بود. براساس تحلیل‌ها پروازهای این کشور در سال ۲۰۰۸ هزینه‌های بیشتری نسبت به سایر کشورها به گردشگران تحمیل می‌کرد. شبکه مسیرها محدود و برنامه‌ریزی پروازها (به‌خصوص برای اروپای شرقی) نامناسب بود. حمل‌ونقل هوایی و هزینه‌های مسیریابی به وضوح بالا بود و مسافران علاوه‌بر هزینه ویزا، مجبور به پرداخت مالیات خروج نیز بودند.

۴- زیرساخت‌ها: در این زمینه نیز مشخص شد باید برنامه‌ریزی‌ها و اختصاص بودجه بیشتری صورت گیرد.

۵- فصلی بودن: تحلیل‌ها نشان می‌داد در این زمینه نیز ارمنستان با مشکلی جدی روبه‌رو است. اکثر گردشگران در فصل تابستان از راه رسیده و به سیستم حمل‌ونقل و اقامتگاه فشار می‌آوردند. در صورتی که سایر فصول سال درآمدها کاهش می‌یافت. برای حل این موضوع مقرر شد محصولات گردشگری و خدمات جایگزین بیشتری به بازار جهانی عرضه شود.

۶- کیفیت خدمات نیاز به بهبود داشت و باید برنامه‌ریزی‌هایی در زمینه بهبود تجربیات گردشگران انجام می‌شد.

۷- مخارج گردشگری انجام گرفته در ارمنستان بسیار پایین بود. به این منظور باید روی قیمت، کیفیت و منحصربه‌فرد بودن محصولات گردشگری کار می‌شد.

۸- منابع انسانی فعال در حوزه گردشگری فاقد مهارت‌ها و کیفیت جهانی لازم بودند.

۹- محیط کسب‌وکار و سرمایه‌گذاری حمایت‌کننده: بیشتر کسب‌وکارهای گردشگری را بنگاه‌های کوچک و متوسط تشکیل می‌دهند که توانایی سرمایه‌گذاری‌های سنگین در صنعت را ندارند. از این رو مقرر شد سرمایه‌گذاران بالقوه از طریق انگیزاننده‌ها، ترویج فرصت و ارائه داده‌های قابل اتکا و واقعی حمایت شوند.

۱۰- حمایت داخل دولتی: با توجه به اینکه بیشتر بخش‌های دولت در توسعه گردشگری دخیل هستند، نیاز بود بین آنها همکاری نزدیک‌تری وجود داشته باشد، از این رو مقرراتی در این زمینه وضع شد.

۱۱- تحقیقات کیفی و کمی قابل اتکا: اطلاعات دقیق و کاملی از گردشگری ارمنستان در دست نبود که نیاز به تحقیقات و ایجاد پایگاه‌های داده جدید را برجسته‌تر می‌کرد.

۱۲- چالش‌های محیطی: بر تغییرات محیطی و تاثیرات متقابل توسعه گردشگری و محیط به‌طور ویژه نظارت شد.

۱۳- احاطه اجتماعی: جامعه شهروندان ارمنستان از اهمیت گردشگری آگاه نبودند، بنابراین، لازم بود در این مورد و همچنین طرز فکر آنها و تفاوت‌های فرهنگی اطلاع‌رسانی‌ شود.

۱۴- نگهداری و حفاظت از میراث فرهنگی: منابع تاریخی و فرهنگی یکی از مهم‌ترین مزایای نسبی ارمنستان است. از این رو لازم بود برای حفظ و نگهداری آنها برنامه‌ریزی‌های ویژه‌ای انجام شود.

منابع :

- صالحی عمران ابراهیم (۱۳۵۸) بررسی نگرش اعضای هیات علمی نسبت به علل مهاجرت نخبگان به خارج از کشور تهران نشریه نامه علوم اجتماعی

- محسن نو کاریزی (۱۳۷۹) جغرافیای مغزها تهران فصلنامه کتابداری شماره سوم جلد ۷-۲۷

- اسماعیلی، م؛ گرشاسبی، ب. (۱۳۷۸، ۲۵ بهمن). «گستردگی فرار مغزها در کشورهای در حال توسعه». عصر آزادگان

- انصافی، س. (۱۳۷۹). «بررسی میزان تولید مقالات ایرانیان در زمینه علوم پایه». علوم

- اطلاع رسانی، ۱۶

- حکیمی پور، الف. (۱۳۵۸، ۹ اردیبهشت). «بحران بیکاری و فرار مغزها تشدید شده است:

- ارزیابی دکتر ابوالقاسم حکیمی پور استاد دانشگاه از عملکرد دولت». رسالت.

- سید محسنی، ش. (۱۳۷۸). «فرار مغزها: خروج سرمایه های ارزشمند انسانی». کار و کارگر.