"عربی۲۱" با مؤلف نخستین واژه‌نامه عربی اصطلاحات هنرهای دیداری به گفتگو نشست
 
سامی بن عامر 
در شرایطی که به دلیل ترس از سرایت ویروس و شیوع "‌کووید ۱۹" تمامی کتابخانه‌ها در تونس بسته و همه راه‌ها به سوی کتاب مسدود است، من توانستم یک راه نفوذ کوچک به کتابخانه‌های خصوصی برای خود دست و پا کنم که آغاز آن، با کتابخانه هنرمند تجسمی سامی بن عامر بود، چرا که تجربه نوآورانه اخیر او و انتشار نخستین واژه‌نامه اصطلاحات هنرهای بصری توسط مرکز نشر و توزیع "المقدمه"، توجه مرا به خود جلب کرد. 
پیش از انجام گفتگو، با میهمانم درباره آغاز این پروژه به گفتگو نشستم. او گفت: «از زمانی که در کالج عالی هنرهای تجسمی در تونس و پس از آن در دانشگاه سوربون در پاریس به تحصیل مشغول بودم، همیشه این احساس با من بود که حوزه هنرهای تجسمی در تونس و به طور کلی در کشورهای عربی، عرصه‌ای حیاتی و بسیار مهم است، اما آنچه که به چشم می‌بینیم، گله از کاستی‌های زیاد، چه در رابطه با روش‌های تدریس این رشته و چه در رابطه با شرایط تولید و گسترش آن است». 
وی ادامه داد: «این واژه‌نامه، خلاصه‌ای از تجربه من در هنرهای تجسمی است. این کتاب، نتیجه یک فعالیت پرتلاش است که در طول سه دهه ادامه داشت و ماده دانش خود را از آثاری گرفت که خود، آنها را انجام دادم و در مسیر دانشگاهی‌ام به ثبت رساندم. این آثار اعم از دروس، پژوهش‌ها و مطالعات متعدد به علاوه سخنرانی‌ها و بحث‌های مطرح شده در نشست‌های علمی و آموزشی مختلف و گفتگوهای رادیویی در رادیو فرهنگی تونس است که برنامه‌های آن از سال ۲۰۰۶ آغاز شده و تا سال ۲۰۱۶ ادامه داشت و در آن به مسائل مربوط به هنرهای دیداری به صورت کلی و هنرهای تجسمی به صورت خاص، پرداختم. 
در دیدار با سامی بن عامر و ورود به جهان او و مشغولیت‌هایش در حوزه هنرهای دیداری، به این مصاحبه رسیدیم که توسط پایگاه "‌عربی ۲۱"‌ انجام شد. 

چگونه واژه‌نامه اصطلاحات هنرهای دیداری را برای خوانندگان پایگاه "عربی۲۱" معرفی می‌کنید؟
‌این کتاب از ۷۶۵ صفحه تشکیل و به صورت الفبایی، از الف تا یاء دسته بندی شده و شامل ۱۳۰ عنوان است. برخی از مقالات با عناوین ثانوی نیز مشخص شده که برای وضوح روشی، در حین نگارش، توضیح بیشتری برای آن داده شده است. در واقع، این کتاب، به شرح ساده اصطلاحات بسنده نمی‌کند، بلکه به عمق مفاهیم و اشکالاتی وارد می‌شود که آن را طرح می‌کند و به توضیح کاربردهای آن در عملکرد هنرمندان می‌پردازد و همین امر آن را به یک واژه‌نامه دایرة المعارفی تبدیل می‌کند. این واژه‌نامه، به صورت عمیق به تجارب عربی به علاوه تجارب هنرمندان غربی می‌پردازد و همین مسئله ما را بر آن داشت تا - علاوه بر اظهارات متفکران و فلاسفه و ناقدان - به شهادت‌های خود هنرمندان غربی و عربی و خوانش‌هایمان از آثار هنری‌شان که منبع شناخت و معدن معانی‌ای است که به من در جمع آوری و غنابخشی به این واژه‌نامه کمک کرد، اعتماد کنیم. 

آیا انتظار آن را داشتید که این واژه‌نامه، پرفروش‌ترین کتاب در نمایشگاه ملی کتاب تونس باشد؟ 
‌با وجود اینکه تاریخ نمایشگاه ملی کتاب تونس که این واژه‌نامه در آن منتشر شد، با امتحانات پایان سال و وخامت شیوع ویروس کرونا همزمان شد، اما استقبال از انتشار این واژه‌نامه، خوب و در واقع، مطابق انتظارم بود. زیرا این واژه‌نامه تلاش دارد تا یک نیاز قطعی را در حوزه هنرهای دیداری پوشش دهد. 
اجازه بدهید که به شما بگویم که ویروس کووید، مانعی بر سر راه انجام این کار نبود. من از آغاز ژانویه ۲۰۲۰ به صورت مداوم روی این واژه‌نامه کار کردم و این تاریخ، همزمان با آغاز انتشار موج کووید است. قرنطینه در انجام این کار به من کمک کرد. 

مخاطب این واژه‌نامه کیست؟
‌این واژه‌نامه در درجه نخست، عموم پژوهشگران در حوزه هنرهای دیداری را مخاطب خود می‌داند و یک ابزار مهم است که به پژوهشگر برای پی بردن به معنای اصطلاحات و مفاهیم و اشکالیات و مسائلی که از آن بر می‌آید، به علاوه پی بردن به کاربردهای آن در اقدامات هنرمندان با فرهنگ‌های مختلف، کمک می‌کند. این کتاب همچنین صرف نظر از  سطح آموزشی اساتید هنرهای دیداری، برای آنها نیز اهمیت داشت. بعد آموزشی در این واژه‌نامه از اهمیت بالایی برخوردار است. این بعد همچنین برای تمامی هنرمندان و پژوهشگران در حوزه‌های زبان‌شناسی، ادبیات و جامعه‌شناسی نیز مهم است. این واژه‌نامه، زوایا و عناوین متعددی را در خود دارد. 
از کدام منابع در گردآوری محتوا استفاده کردید؟
ماده دانشی این واژه‌نامه، همه آن چیزی است که من در فعالیت‌های هنری خود اعم از تجربه‌های ایجادگرانه و زیبائی‌شناسانه خود به دست آوردم که معارفی را ایجاد کرد که چیزی بین اقدام هنری و نظریه‌پردازی است و همین مسئله، تجارب مرا در حوزه‌های فعالیت انجمنی و حتی مدیریتی منعکس می‌کند. شاید این تنوع در فعالیت در عرصه هنرهای دیداری، آگاهی به ضرورت وجود چنین واژه‌نامه‌ای را در ذهن من ایجاد کرد که به رویکردهای هنری غربی که در تمامی کتابخانه‌ها آن را مورد مطالعه قرار دادیم، محدود نمی‌شود، بلکه به صورتی عمیق، به تجارب هنری عربی می‌پردازد. این واژه‌نامه که من تألیف کردم، در سایه نقصان آشکار وجود چنین منبعی در مطالعات عربی کنونی، به توضیح مفاهیم زیبائی‌شناسانه یا نزدیک سازی آن با ذهن‌ها به یکدیگر می‌پردازد. 

شما، عنوان این کتابتان را از "واژه‌نامه اصطلاحات هنرهای دیداری و مسائل آن" تغییر داده و به "واژه‌نامه اصطلاحات هنرهای دیداری" رسیدید. چرا از طرح "مسائل آن" منصرف شدید؟
‌درست می‌گوئید. عبارت "‌مسائل آن"‌ در عنوان کتاب بود. من ابتدا نام "واژه‌نامه اصطلاحات هنرهای دیداری و مسائل آن" را برای این کتاب انتخاب کرده بودم و سپس آن را به "‌واژه‌نامه دایره المعارفی اصطلاحات هنرهای دیداری" تغییر دادم و در مرحله اخیر، ترجیح دادم که نام آن منحصر به "واژه‌نامه اصطلاحات هنرهای دیداری" باشد. در مقدمه‌ای که بر این کتاب نوشتم، به طبیعت دایره المعارفی آن اشاره کردم و بیان داشتم که این اثر به بسیاری از مسائلی می‌پردازد که به هنرهای دیداری مربوط می‌گردند.
مقاله‌های این واژه‌نامه به موضوعات مفهومی پایه‌ای و اشکالاتی می‌پردازد که به اصطلاحات هنری و میدان زبانی فنی و موضوعات مربوط به رخدادها و مکان‌های دارای ارتباط ویژه با تاریخ هنرهای عربی و جهانی مربوط می‌شود. ضمن اینکه مقاله‌های دیگری نیز درباره فعالیت‌های هنری و فنون آن، جنبش‌های تجسمی و جریان‌ها و مکاتب بزرگ موجود در آن، تألیف کردم که باعث غنابخشی به مجموعه‌ دانشی انسانی در حوزه هنرهای نمایشی شده است و من با این تألیف روی آن تأثیر گذاشتم و در واقع در آن به موضوعاتی پرداختم که ارتباط مستحکمی با نقد هنری و نگاه آموزشی و ساخت معرفت‌شناسانه هنرها دارد. این معجم در مقالات متعدد خود به قالبی می‌پردازد که هنر به عنوان یک عنصر حیاتی در مدیریت جهانی شدن به عنوان موضوع بازارهای بین‌المللی، راهبردهای جغرافیای سیاسی، تاریخ شرق‌ شناسی و به عنوان مثال شرق شناسی نوین روی آن متمرکز است.
من تلاش کردم که این واژه‌نامه، در بردارنده بیشتر هنرهای دیداری باشد که به حس بصری مرتبط است. بنابراین به سراغ دوره رنسانس هنرهای آزاد ایتالیا رفتم که در دوره کلاسیک و کلاسیک نوین اروپا با عنوان هنرهای زیبا Beaux-arts از آن یاد می‌شد و نیز آن دسته از هنرهای تجسمی را مورد مطالعه قرار دادم که از آغاز قرن بیستم، امکانات تجسمی بیشتری را به لیست هنرهای زیبا افزود. من همچنین به هنرهای بصری متفاوتی نیز مراجعه کردم که زاییده دوران معاصر است. من بخشی از توجه خود را در این اثر به آن دسته از هنرهای دیداری از جمله طراحی تولیدات صنعتی و حرفه‌ای اختصاص دادم که دارای بُعد نفعی مالی است. 

آیا در اصطلاحات جدید که شاید خواننده عربی آن را نشناسد هم جستجو کردید یا اینکه تنها به اصطلاحات موجود و شرح آن بسنده کردید؟ 
موضوع به کشف اصطلاحات بر نمی‌گردد، بلکه به شرح آن و کاربردهای متفاوت آن مربوط می‌گردد و این مسئله برای روشن شدن نگاه، بسیار مهم است و همانطور که می‌دانید، همین اصطلاح، معانی متفاوتی را از دوره‌ای به دوره دیگر به خود می‌گیرند. به عنوان مثال، مونتاین Montaigne (۱۵۳۳-۱۵۹۲)، نقاش و شاعر و یک پیشه‌ور است. در دوره‌ای که این متفکر زیست می‌کرد، منظور از هنر، لیستی از فعالیت‌های فکری بود که کاملا با نقاشی، حکاکی و منبت کاری متفاوت بود و این موارد، نوعی از حرفه‌های هنری بودند که به سطح نوآوری نمی‌رسیدند.
من مهمترین اصطلاحات را از زبان‌های غربی مانند انگلیسی، فرانسه و آلمانی در این کتاب گردآوری کردم و بازنگری در ترجمه‌هایی که با طرح‌های معاصر همخوانی ندارد را مد نظر قرار دادم. به عنوان مثال، برای ترجمه کلمه فرانسوی Esthétique از کلمه "اسطیتیقا" استفاده کردم نه زیبایی‌شناسی که معمولا از آن استفاده می‌شود و این کار را در نتیجه توجه به نظریه‌های معاصر انجام دادم که معمولا از موضوع زیبایی به عنوان یک نوع زیبایی‌شناسانه که این اصطلاح را در انحصار خود دارد، فراتر می‌رود. به طور کلی، بسیار خرسندم که این واژه‌نامه را به زبان عربی ارائه کردم و بر غنای آن افزودم و عرصه پژوهش عربی را گسترش دادم. 

چگونه توانستید در این واژه‌نامه اصطلاحات، با تحولات هنرها همراهی کنید؟ 
در عمل، تلاش کردم که با تحولات هنرها در نمودها و بروزهای مختلف اصطلاحیِ متغیر آن در تاریخ متوالی همراهی کنم و این نمودها خود سلسله اصطلاحاتی چند شعبه را ایجاد می‌کند که به عمق شناخت جهانی این هنرها با همه انواع و تفاوت‌هایش اشاره دارد. بنابراین تردیدی وجود ندارد که تعریف‌ها از هنر در طول تاریخ، با یکدیگر متفاوت هستند و نگاه‌های انسان در برابر ابهام این جهان هرگز به یک شکل باقی نخواهد ماند. 
هرچند که من به بیان آن تحولات اصطلاحی برآمده از تغییر تعریف‌های هنر در طول دوران‌ متعدد و تأثیرگذار تاریخی مانند دوره رنسانس در ایتالیا و عصر کلاسیک در فرانسه و دوره‌های دیگر یا در مراحل تاریخ مرتبط با تمدن اسلامی و صنایع فنی و حرفه‌ای آن پرداختم، اما در مقابل، به صورت ویژه روی دو مرحله زمانی جدید و معاصر و نیز بر مهمترین اصطلاحاتی که آن دو دوره را ایجاد کردند، تمرکز کردم و همچنین به شرح خصوصیات این دو مرحله مختلف پرداختم که یکی پس از دیگری – از اواخر قرن نوزدهم تا امروز – به طور کلی با رفتارهای هنری در جهان غرب و به طور خاص در جهان عربی همراهی کردند و چیزی را تشکیل دادند که عرصه دانشیِ هنری و زیبایی شناسانه و فنی آن را در بر می‌گیرد که در اقدامات هنرمندان، فراوان به چشم می‌خورد.  

آیا باید در آینده منتظر جلدهای دیگری از این واژه‌نامه باشیم؟
نگارش این واژه‌نامه دایره المعارفی از من زمان زیادی برد. زیرا سه دهه به طول انجامید و من در این مدت به شکلی روشمند، محتوای آن را گردآوری کردم و امروز نیز به نیاز جدی به توسعه و غنابخشی بیشتر آن برای جلوگیری از ادامه وجود نقص‌های آن آگاهم. پژوهش در این رابطه، ادامه خواهد داشت. 

پروژه بعدی شما چیست؟
هم‌اکنون برای تألیف یک کتاب بزرگ در چهار جلد به همراه یک پیوست درباره تاریخ جنبش تجسمی در تونس، در حال همکاری با مرکز انتشارات "نیروانا" ‌هستم. این کتاب، یک کتاب گروهی است که من تحت نظارت دانشگاه تونس، مسئولیت نظارت بر آن را بر عهده دارم. 

https://arabi۲۱.com/story/۱۳۷۵۰۲۹/%D۸%B۹%D۸%B۱%D۸%A۸%D۹%۸A۲۱-%D۸%AA%D۸%AD%D۸%A۷%D۹%۸۸%D۸%B۱-%D۹%۸۵%D۸%A۴%D۹%۸۴%D۹%۸۱-%D۸%A۳%D۹%۸۸%D۹%۸۴-%D۹%۸۵%D۸%B۹%D۸%AC%D۹%۸۵-%D۸%B۹%D۸%B۱%D۸%A۸%D۹%۸A-%D۹%۸۴%D۹%۸۵%D۸%B۵%D۸%B۷%D۹%۸۴%D۸%AD%D۸%A۷%D۸%AA-%D۸%A۷%D۹%۸۴%D۹%۸۱%D۹%۸۶%D۹%۸۸%D۹%۸۶-%D۸%A۷%D۹%۸۴%D۸%A۸%D۸%B۵%D۸%B۱%D۹%۸A%D۸%A۹#category_۱۹