ماسک های آیینی و تشریفاتی یکی از ویژگی های اساسی در فرهنگ و هنر سنتی مردمان آفریقای غربی و زیر صحرا است.

در حالی که مفاهیم خاص مربوط به ماسک ها در فرهنگ های مختلف بسیار متفاوت است، اما برخی از خصیصه ها و ویژگی های فرهنگی مشترک در فرهنگ های آفریقایی متداول است. به عنوان مثال، ماسک ها معمولاً در فرهنگ آفریقایی مفاهیمی مذهبی و معنوی دارند و از آنها در رقص های آیینی و رویداد های اجتماعی و مذهبی استفاده شده و جایگاه ویژه ای نیز به هنرمندانی که در تولید و استفاده از آنها نقش ایفا می کنند، اختصاص داده می شود. در بیشتر موارد، هنر ساخت چنین ماسک هایی به همراه دانش و معانی نمادین آنها از پدر به فرزندان منتقل می شود.

ماسک ها یکی از عناصر هنری و فرهنگی آفریقا است که به طور کلی بر هنر غرب و اروپا تأثیر نمایانی داشته، به طوری که در قرن بیستم آثار هنری مانند "کوبیسم[1]"، "فاویسم[2]" و "اکسپرسیونیسم[3]" غالباً از میراث گسترده و متنوع ماسک های آفریقایی الهام گرفته اند. این اثر را همچنان می توان در رژه ها و کارنوال های آمریکای جنوبی و مرکزی که عمدتاً از ماسک استفاده می کنند، یافت.

معنا و مفاهیم آیینی و اجتماعی ماسک ها :

در بیشتر فرهنگ های سنتی آفریقا، فردی که ماسک آیینی می پوشد از نظر مفهومی هویت انسانی خود را از دست می دهد و به روحی باز می گردد که توسط خود ماسک به وجود آمده است. این تغییر و تحول حاصله از پوشیدن ماسک معمولاً مبتنی بر اعمال و انواع خاصی از موسیقی، رقص یا لباس های آیینی بوده تا به پنهان کردن هویت انسانی فرد استفاده کننده از ماسک کمک کند. در این حالت فرد با پوشیدن ماسک به نوعی واسطه تبدیل می شود تا امکان گفتگوی بین جامعه خود و ارواح را فراهم آورد (معمولاً ارتباط با ارواح مردگان یا ارتباط با طبیعت). رقص نقاب بخش قابل توجه ای از مراسم های سنتی آفریقا از جمله عروسی ها، تشییع جنازه، بویژه در شروع مراسم و غیر از آن را در بر می گیرد. برخی از پیچیده ترین مراسم های آیینی که توسط محققان مورد مطالعه قرار گرفته است، مربوط به فرهنگ آیینی نیجریه است؛ که در بین مردمان "یوروبا[4]" و "ادو[5]" دیده می شود و شباهت هایی با مفهوم تئاتر غربی دارد.  

از آنجایی که هر ماسک دارای مفاهیم معنوی خاصی است، لذا بیشتر مراسم سنتی آفریقایی از چندین ماسک سنتی نیز برخوردار است. به عنوان مثال آیین سنتی قوم "دوگون[6]" مالی، شامل سه آیین اصلی است ("آوا[7]" یا آیین مردگان، "بینی[8]" یا آیین ارتباط با ارواح و "لبی[9]" یا آیین طبیعت). هر یک از این آیین ها، ارواح معنوی خود را دارند که به طور کلی برابر با 78 نوع مختلف از ماسک های آیینی می باشد.

غالباً اتفاق می افتد که کیفیت هنری و پیچیدگی تصویر یک ماسک نشان دهنده اهمیت نسبی روح به تصویر کشیده شده در نظام اعتقادی یک قبیله و یا قشر خاص است؛ به عنوان مثال، ماسک های ساده تری مانند "کپلی کپلی[10]" مردمان "بااوولی[11]" ساحل عاج را می توان نام برد که شامل دایره ای با چشمان حیوان، دهان و شاخ، وابسته به ارواح پست تر هستند.

                                                                                                                   kple kple                      nwantantay  

یکی دیگر از ویژگی های مفاهیم معنوی این ماسک ها این است که فقط افراد منتخب حق پوشیدن آن را دارند. به عنوان مثال : فقط سیاهان مجاز به پوشیدن این ماسک ها هستند. در بسیاری از موارد، فقط مردان، بویژه بزرگان یا افراد دارای موقعیت اجتماعی بالا، می توانند این ماسک ها را بپوشند، برخی نیز صرفاً متعلق به رئسای قبایل و پادشاهان هستند. مهمترین ماسک ها اغلب مواردی هستند که آمیخته با ارواح پادشاهان فوت شده و شخصیت های ممتاز جامعه باشند، مثلاً پادشاهان سلسله "کوبا[12]" از ماسک خاصی استفاده می کنند که نماینده اولین جد سلسله حاکم است.  برخی از فرهنگ ها نیز ماسک های خاصی دارند که به رده هایی چون رزمندگان یا پزشکان جادوگر اختصاص دارد.

ماسک آفریقایی معمولاً از صورت انسان و یا پوزه حیوان شکل می گیرد که البته این کار به صورت انتزاعی انجام می شود. فقدان واقع گرایی در ماسک های آفریقایی (و به طور کلی هنر آفریقایی) با این واقعیت صدق می کند که اکثر فرهنگ های آفریقایی، به وضوح جوهر یک موضوع را از نگاه به آن متمایز می کند و موضوع اصلی نیز نمایش هنر است. نمونه افراطی از اینگونه ماسک ها را می توان در ماسک "این وان تینتی[13]" مردمان "باوا[14]" (بورکینافاسو) دید که نمایانگر پرواز ارواح جنگل است. از آنجایی که این ارواح، نامرئی به نظر می رسند، ماسک مربوطه از شکل های کاملاً هندسی و انتزاعی تشکیل می شوند. عناصر زیبایی شناسی در ظاهر ماسک با اشکال سنتی کد گذاری شده است و ممکن است یک جامعه خاصی را مشخص یا معنای خاصی را منتقل کند. به عنوان مثال، در هر دو قبیله "باوا" و "بونا[15]" در بورکینافاسو، از ماسک های "شاهین[16]" استفاده می شود، فلذا هویت استفاده کننده ماسک که می تواند از اعضای قبیله "باوا" یا "بونا" باشد، با شکل خاصی از منقار متمایز می شوند. در هر دو مورد بال های شاهین با الگوهای هندسی تزئین شده اند که دارای معانی اخلاقی است. صفات نمایانگر ارزش های اخلاقی در بسیاری از فرهنگ ها یافت می شوند. خطوط اره ای شکل مسیری سخت را نشان می دهد که نیاکان دنبال کرده اند، در حالی که الگوهای شطرنجی نشان دهنده اثر متقابل ضدین است (زن و مرد، شب و روز، سفید و سیاه و ....). مثال دیگر، در مورد ماسک های مردمان "سنفو[17]" از ساحل عاج است که چشمان آن نیمه بسته هستند که سمبل یک نگرش صلح جویانه، خود کنترلی و شکیبایی است. در سیرالئون و جاهای دیگر چشم و دهان کوچک نشانه فروتنی و وجود یک پیشانی گسترده و برجسته نشان دهنده خرد است. در گابون بزرگ بودن چانه و دهان سمبل اقتدار و قدرت است. در "گریبو[18]" ساحل عاج حکاکی ماسک با چشم های گرد، برای نشان دادن هوشیاری و عصبانیت، بینی مستقیم نشان دهنده عدم تمایل به عقب نشینی و انزوا، استفاده می شوند.

حیوانات موضوعات عادی در ماسک های آفریقایی هستند. ماسک حیوانات در واقع ممکن است روح حیوانات را نمایان سازد، به گونه ای که ماسک پوشان به وسیله ای برای صحبت با حیوانات تبدیل شوند (به عنوان مثال زمانی که بخواهند حیوانات وحشی را از روستا دور کنند). با این وجود، در بسیاری موارد، یک حیوان می تواند، نمادی از فضایل خاص باشد.

موضوعات حیوانی معمولاً شامل گاومیش (نشانه قدرت در فرهنگ "بااوولی")، تمساح، شاهین، کفتار، "وورتوگ[19]" و بز کوهی هستند. بزهای کوهی به عنوان نماد کشاورزی در بسیاری از فرهنگ های منطقه مالی (به عنوان مثال در فرهنگ "دوگون[20]" و "بامبارا[21]") نقش اساسی دارند.

ماسک های بزکوهی "دوگون" بسیار انتزاعی هستند و دارای شکل مستطیلی و شاخ های فراوان (نمادی از فراوانی برداشت) هستند.

ماسک های بزکوهی بامبارا به نام "چیوارا[22]" شاخ های بلند دارند که نشان دهنده رشد و رونق "ارزن"، پاها (سمبل ریشه ها)، گوش های بلند (سمبل آواز هایی هست که توسط زنان شاغل در زمان برداشت خوانده می شود) و خطوط اره ای شکل نشان دهنده مسیری است که بوسیله خورشید بین دو نقطه دنبال می شود.

                                                                    Warthog                                        

hawk

  مواد و ساختار تشکیل دهنده ماسک :

ماسک های مسی و چوبی آفریقای مرکزی :

متداول ترین مواد اولیه جهت ساخت ماسک، چوب است، اگر چه طیف گسترده ای از عناصر دیگری نیز قابل استفاده هستند، از جمله می توان از سنگ سبک مانند "استاتیت[23]"، فلزاتی مانند، مس یا برنز، انواع مختلف پارچه، سفال و ... استفاده کرد. برخی از ماسک ها نیز به صورت نقاشی بر روی صورت است که عموماً از رنگ های طبیعی مانند خاک سرخ استفاده می شود.

همچنین برای تزئین ماسک ها از طیف گسترده ای از وسایل تزئینی مانند موی حیوانات، شاخ یا دندان ها، صدف های دریایی، دانه های گیاهی، پوست تخم مرغ و پر پرندگان استفاده می شود. مثلاً از موی حیوانات اغلب برای مو یا ریش استفاده می کنند.

ساختار کلی یک ماسک بسته به روشی که برای پوشیدن در نظر گرفته شده، متفاوت است. رایج ترین نوع آن پوشیدن بر روی سطح صورت است، برخی دیگر مانند کلاه ها بر روی سر استفاده می شوند که نمونه هایی از آنها را می توان در مردمان "اکوی[24]" کشور نیجریه  و "باوا" بورکینافاسو، همچنین ماسک های مشهور "چیوارا" در مردمان "بامبارا" مشاهده کرد. برخی دیگر مانند کلاه هایی هستند که سر و صورت را می پوشاند، این نوع را می توان در جامعه "سانده[25]" در لیبریا و مردمان "منده[26]" سیرالئون که با چوب های توخالی ساخته می شوند، دید. گروهی از فرهنگ های آفریقایی دارای زیورآلات شبیه به ماسک هستند که به جای سر و صورت روی سینه را می پوشاند. این نوع از ماسک ها توسط مردم "ماکونده[27]" در کشورهای آفریقای شرقی مانند تانزانیا و کنیا بویژه در مراسم های سنتی مانند "ایندومو[28]" استفاده می شوند.

اصالت فرهنگی و صنعت تجاری ماسک :

از آنجایی که ماسک های آفریقایی تا حد زیادی مورد توجه توریست های اروپایی قرار گرفته است، در بسیار از بازارها و مغازه های گردشگری آفریقا به طور گسترده خرید و فروش می شوند. در نتیجه هنر سنتی ماسک سازی که امری ممتاز شناخته می شد، به تدریج متوقف شده است و جای خود را به تولید انبوه ماسک داده است. با اینکه ماسک های تجاری کم و بیش بازتولید همان ماسک های سنتی هستند، اما با گذشت زمان این ارتباط تضعیف می شود، زیرا منطق سوداگری تولید انبوه این کالا باعث می شود که منشاء جغرافیایی و فرهنگ واقعی ماسک های موجود در مکان هایی مانند فروشگاه ها و بازارهای توریستی نادیده گرفته شوند، به عنوان مثال، بازار "اوکاهانجا[29]" در نامیبیا بیشتر ماسک هایی را که به معرض فروش گذاشته اند، در زیمبابوه تولید می شوند، زیرا ارزان تر و راحت تر از ماسک های محلی هستند، و به نوبه خود، ماسک سازان زیمبابوه ای ماسک های مختلفی را تقریباً از همه جای آفریقا را تولید می کنند که متعلق به میراث فرهنگ محلی خود نیستند.

عناصر حیوانی ماسک :

تنوع متداول در موضوع ماسک حیوانات، ترکیب چندین صفت حیوان مجزا در یک ماسک منفرد است، که گاهی با صفات انسانی نیز همراه است. در هم آمیختن صفات متمایز حیوانات گاهی اوقات ابزاری برای نشان دادن فضیلت غیر معمول، استثنایی و والا در جامعه است. به عنوان مثال، جوامع "پورو[30]" از مردمان "سنوفو[31]" کشور ساحل عاج دارای ماسک هایی هستند که با ادغام سه نماد مختلف "خطر" از قدرت استثنایی جامعه تجلیل می کنند که شامل شاخ های بز کوهی، دندان های تمساح و دندان نیش "وورتوگ[32]" می باشد. مثال مشهور دیگر، ماسک های "کی فوبیی[33]" از مردمان "سونگی[34]" حوزه کنگو است که ترکیبی از شکل راه راه پوست گورخر، دندان تمساح، چشم سوسمار کوچک و دهان "ارادوارک[35]"، تاج خروس، پر جغد و موارد دیگر می باشد.

kifwebe

جلوه زیبایی زنانه در ماسک ها :

یکی دیگر از موضوعات رایج در ماسک های آفریقایی، وجود چهره یک زن است که معمولاً مبتنی بر آرمان های فرهنگی خاص بر اساس زیبایی زنانه است. مثلاً ماسک های زنانه "پونو[36]" از مردمان گابن، موژه هایی بلند و خمیده، چشم های بادام شکل، چانه ای نازک و تزئینات سنتی روی گونه های خود دارند، زیرا همه این موارد از ویژگی های خوب اجتماعی به حساب می آیند.

ماسک های زنانه مردمان "باگا[37]" دارای زیبایی های زنانه است و در بسیاری از موارد، پوشیدن آن برای مردان نیز تأکید شده است.

یکی از بازنمایی های مشهور زیبایی های زنانه، در ماسک های "ایدیا[38]" از بنین است. اعتقاد بر این است که این ماسک توسط یکی از پادشاهان بنین به یاد و به خاطر احترام به مادرش پس از مرگ، در مراسم های خاصی مورد استفاده قرار می گرفت.

                                              Idia                       Punu                                        

ماسک های مردگان (اجداد) :

از آنجایی که عزت و تکریم اجداد و مردگان در اکثر فرهنگ های آفریقایی یکی از عناصر مهم این فرهنگ ها محسوب می شود، جای تعجب ندارد که مردگان نیز موضوع مشترک برای ماسک های آفریقایی باشند. ماسک هایی که به نیاکان مرده مراجعه می کنند، بیشتر از جمجمه انسان شکل می گیرند.

نمونه مشهور آن "موانا پوو[39]" (به معنای "زن جوان") در میان مردمان "چوکووه[40]" آنگولا است که با ترکیب عناصری که به زیبایی زنانه (همچون چهره بیضی متناسب، بینی و چانه کوچک) و المان های مرگ (همچون چشم فرورفته، پوست ترک خورده و اشک) اشاره دارد، این نماد یک اجداد زن است که در جوانی درگذشته و در مناسکی مانند مراسم ختنه و مراسم مربوط به تجدید حیات، محترم شمرده می شود.

از آنجایی که عزت مردگان بیشتر با باروری و تولید مثل مرتبط است، بسیاری از ماسک های اجداد مرده نیز دارای علائم جنسی هستند. به عنوان مثال، ماسک "اندیامبا[41]" از مردمان "یاکا[42]" (آنگولا و کنگو)، که در آن، ضمن استفاده از جمجمه انسان برای تشکیل بینی از شبیه سازی اندام جنسی مردان که نماد زایش و باروری در انسان است، نیز استفاده می شود.

یک گروه خاص از ماسک های اجداد مربوط به افراد مطرح تاریخی و افسانه ای هستند. به عنوان نمونه، ماسک "موواش آمبوایی[43]" متعلق به مردمان "کوبا" در کنگو نماینده بنیانگذار افسانه ای پادشاهی "کوبا" در آفریقای مرکزی است، در حالی که ماسک "امگادی امواش[44]" نماد همسرش "میول[45]" است.

                 ndeemba                   mwana pwo                   

    mgady amwaash                 mwaash ambooy

منبع :

http://nationalmuseum.ghana-net.com/traditional-african-masks.html

https://en.wikipedia.org/wiki/Traditional_African_masks