کودتاهای نظامی در دهه‌های پس از استقلال در آفریقا یک اتفاق عادی بود، اما نگرانی هایی وجود دارد که این کودتاها بیشتر تکرار شوند. تسلط بر نیجر به رهبری سربازان وابسته به گارد ریاست جمهوری، تازه ترین مورد از یک رشته کودتا است که در سال های اخیر رخ داده است. پیش تر دو مورد در بورکینافاسو در سال 2022 و همچنین کودتای نافرجام در گینه بیسائو، گامبیا و کشور جزیره‌ای سائوتومه و پرینسیپ رخ داد. در سال 2021، شش کودتا در آفریقا رخ داد که چهار مورد از آنها موفقیت آمیز بود.   این در حالی است موسی فکی ماهامات یکی از مقامات ارشد اتحادیه آفریقا، نسبت به "احیای مجدد تغییرات غیرقانونی دولت ها" در این منطقه ابراز نگرانی کرد. به گفته یک محقق دیگر در هر دهه بین سال‌های 1958 و 2008، غرب آفریقا با 44.4 درصد بیشترین تعداد کودتا را در این قاره به خود اختصاص داده است . از سال 2010، بیش از 40 کودتا و تلاش برای کودتا در آفریقا رخ داده است و حدود 20 مورد آن در غرب آفریقا و ساحل (از جمله چاد) رخ داده است . بین سال‌های 1958 و 2008، بیشتر کودتاها در آفریقا در مستعمره‌های سابق فرانسه رخ داده است و از 8 مورد از سال 2019 تاکنون، 7 کودتا رخ داده است . آخرین کودتای موفق در این منطقه در کشور نیجر است که اخیرا رخ داده است .

دلایل متعددی برای کودتا در آفریقا ذکر شده است، از جمله مدرنیزاسیون، کثرت گرایی فرهنگی، طمع و نارضایتی سربازان، حکومت داری ضعیف، فساد، خودکامگی، رشد اقتصادی محدود و سطوح کم درآمد و سایر عوامل . امار ها نشان می دهد بیش از 90 درصد از کشورهای آفریقایی کم و بیش تجربه یک کودتا را داشته اند . مطالعات نشان می دهد که دموکراسی در منطقه سطحی است و شرایطی که باعث کودتا می شود همچنان با شدت بیشتری ادامه دارد.

 می‌توان علل کودتا در غرب آفریقا را در یک طبقه بندی دیگر به عوامل درون‌نگر و عوامل بیرون‌نگر دسته‌بندی کرد. عوامل درونی آنهایی هستند که از چالش های حاکمیت ملی ناشی می شوند . بی کفایتی حکومتی، عدم تحقق حقوق شهروندی، توده‌های ناامید (که بیشتر آنها جوان هستند) و ناامنی فزاینده از دلایل اصلی این امر هستند و و عوامل بیرونی آنهایی هستند که به پویایی جهانی با تأثیر قابل توجهی بر حاکمیت و امنیت در قاره مربوط می شوند. عوامل بین المللی، از جمله تأثیر گفتمان خارجی، از جمله عوامل بیرونی هستند.

بررسی تمایلات رأی دهی در 16 کشور آفریقایی نشان داد که در کشورهایی که احزاب تسلط کمی دارند، رأی دهندگان احزاب خاصی را ترجیح می دهند نه به این دلیل که از سیاست های احزاب حمایت می کنند، بلکه به این دلیل که رأی دهندگان از «مجازات» توسط مقامات منتخب پس از انتخابات می ترسند.  مطالعه دیگری روندی را نشان داد که در آن قدرت سیاسی به جای اینکه به صورت دموکراتیک به رقابت بپردازد به ارث می رسد و افرادی منصوب می شوند که پاسخگوی حاکمان قدرتمند سیاسی هستند. در سرتاسر قاره، چندین رئیس جمهور در حال حاضر شرایط قانون اساسی را دستکاری کرده اند تا مدت طولانی تری در قدرت باقی بمانند و بسیاری دیگری نیز تلاش کرده اند، اما شکست خورده اند.

نفوذ خارجی و رقابت استراتژیک احتمال وقوع کودتا را بیشتر می کند. به عنوان مثال، نقش روسیه در کودتای 2021 و 2020 در مالی و همچنین کودتا در بورکینافاسو کاملاً مشخص است. گزارش شده است که آسیمی گویتا، رهبر هر دو کودتا در مالی، آموزش و کمک های آمریکا را دریافت کرده است. کودتای مخفیانه مهامت دبی در چاد، از طرف پاریس حمایت شد. چین نیز به روسیه پیوست تا از از تصمیم شورای امنیت سازمان ملل متحد برای اعمال تحریم های اقتصادی و مرزی علیه مالی جلوگیری کند. در واقع، در حالی که چین از کودتای گینه انتقاد کرد، در مورد مالی ساکت بوده است. بنابراین، در قرن بیست و یکم نیز، تلاش برای نفوذ و مزیت استراتژیک توسط قدرت های خارجی در آفریقا، آنها را درگیر کودتا در این قاره کرده است. آنها سیاست محلی و اقتدارگرایی را تا زمانی تحمل می کنند که مزیت استراتژیک آنها تامین شود و در حال حاضر پشتیبانی با واسطه روسیه از کودتای نیجر نیز در محافل سیاسی مورد توجه جدی قرار گرفته است .  

سناتور شهو سانی یک سیاستمدار افریقایی در نیجریه ، پنج دلیل را برای ظهور فزاینده تسلط نظامی بر دولت‌ها در آفریقا، به‌ویژه در منطقه غرب آفریقا برمی شمارد و می گوید  چگونه ما شاهد فروپاشی دموکراسی‌در منطقه غرب آفریقا بوده ایم .ایشان معتقد است کودتا یک مسائل داخلی است و در یک روز اتفاق نمی افتد. شرایطی فراهم می شود تا ارتش قدرت را در دست بگیرد . در زیر به عواملی کلی در این خصوص اشاره می شود .

ü     تخریب ارزش‌های دموکراتیک: بسیاری از افرادی که خود را دموکرات می نامند هیچ احترامی برای حکومت قانون قائل نیستند و قانون اساسی را به طور مداوم نقض می کنند . این نگرش دموکراسی را کشته و بذر نابودی آنرا توسعه می دهد

ü     نابرابری اقتصادی: فقر در این سرزمین بسیار است و وقتی فقر هست، نابسامانی اجتماعی و بحران اجتماعی نیز وجود خواهد داشت . در این وضعیت ، فضای سرنگونی غیرقانونی دولت ایجاد می‌شود و مردم توجیه می‌شوند که دموکراسی ناتوان است ، بنابراین ارتش باید قدرت را به دست بگیرد.

ü     موضوع ناامنی : ظهور گروه های تروریستی در ساحل - بوکوحرام، ANSARU، ISWAP - مقامات غیرنظامی را برای امنیت خود به ارتش وابسته کرده است. تکیه زیادی به آنها وجود دارد و این به آنها این تفکر و تغییر جهت ذهنی را داده است که باید مسئول انها باشند.

ü     عدم تلاش برای نجات دموکراسی در آفریقا : هیچ استراتژی هماهنگ و یا مجازاتی برای کودتا در این کشور ها وجود ندارد.

ü     نهاد ها ، سازمان ها و اتحادیه های منطقه ایی چشمان خود را به برخی از تخلفات محمد بازوم رئیس جمهور برکنار شده نیجر ، بسته بودند و زمینه را برای کودتا ناخواسته فراهم کردند . در کشور های دیگر نیز این چنین بوده است . به عنوان مثال رئیس‌جمهور آفریقای مرکزی قانون اساسی را زیر پا گذاشت و مدت تصدی خود را تمدید کرده است. در بوروندی هم همین اتفاق افتاده است. اتحادیه آفریقا و دیگر گروه‌های منطقه‌ای سؤالی در این خصوص مطرح نکردند .

بنابرین شرایطی که در آن کودتا رخ می دهد پویا است. برای جلوگیری از کودتاهای آینده و پاسخ به کودتاهای کنونی، باید جهت گیری رادیکال تغییر کند.کشورها با کمک شرکای منطقه ای و جهانی باید کسری های حاکمیتی را در قالب عدم تحقق حقوق شهروندی، سرخوردگی اجتماعی-اقتصادی و ناامنی فزاینده برطرف کنند. نهادهای منطقه ای مانند جامعه اقتصادی کشورهای غرب آفریقا و اتحادیه آفریقا نیز باید در محکوم کردن انواع کودتاها قاطعانه و بی طرفانه رفتار کنند. راه های بین المللی برای مجازات کودتاگران باید توسط قدرت های جهانی حمایت شود. دموکراتیزه شدن در آفریقا نیز نیازمند جهت گیری مجدد متناسب با شرایط محلی است.

مرداد ماه - 1402

منابع :

1. https://nannews.ng/2023/08/13/why-military-takeover-of-govt-in-west-‎africa-increasingly-re-emerging-sen-sani‏/‏
2. https://theconversation.com/why-west-africa-has-had-so-many-coups-and-‎how-to-prevent-more-176577‎
3. https://www.bbc.com/news/world-africa-46783600‎