از آغاز قرن دوازدهم، در صومعه‌ها، کتابخانه‌ها نیز در صربستان تأسیس شدند، جایی که به مراکز مهم زندگی فرهنگی تبدیل شدند. در تلاش برای حفظ کتب، افراد ممتاز نیز برجسته بودند. هنگامی که دوسیتی اوبرادوویچ مجموعه خصوصی کتاب های خود را در سال 1898 به مدرسه بزرگ اهدا کرد، اولین کتابخانه مدرسه در صربستان ایجاد شد. در آن زمان، کتابخانه ملی، که شصت سال قبل در بلگراد تأسیس شد، نیز به طور گسترده کار می کرد. بلافاصله پس از تأسیس، آرشیو آن پر از هدایا شد و در تاریخ طولانی خود بیشترین آسیب را در طول جنگ جهانی دوم که بمباران و نابود شد، متحمل شد. امروزه در صربستان چندین هزار کتابخانه در یک سیستم اطلاعاتی واحد به هم متصل هستند.

کتابخانه ملّی صربستان  https://nb.rs/en/home

کتابخانه ملّی صربستان در سال 1832 میلادی بصورت غیررسمی، بدون نام و عنوان رسمی و بدون محل ثابت تاسیس شد. این کتابخانه پس از تامین کتاب‌های مورد نیاز خود از منابع دولتی و کتابخانه‌های خصوصی به مرور زمان شکل رسمی و ملّی به خود گرفت. اوّلین دورة رشد و توسعه کتابخانة ملّی مربوط به سال‌های 1832 تا 1853 میلادی می‌شود. تاریخ این کتابخانه با فراز و نشیب‌های زیادی همراه است، برای نمونه می‌توان گفت کتابخانه ملّی در دوره‌هایی از فعالیت خود, به مناطق مختلف بلگراد نقل و انتقال پیدا کرده است. این کتابخانه در سال 1833 میلادی از بلگراد به شهر کراگویواتس و در سال 1853 میلادی مجدداً به بلگراد انتقال یافت؛ و این در حالی بود که در بلگراد فاقد مکان ثابت و پرسنل متخصص مورد نیاز بود. کتابخانة ملّی همواره تحت نظر برجسته‌ترین شخصیت‌های اجتماعی و فرهنگی بوده است. دکتر میلووان اسپاسیچ در سال‌های 1945ـ1944 میلادی اولین کتابشناسی مؤلّفان را بر اساس تقسیم‌بندی زبانی تدوین نمود. موجودی کتابخانه در آن زمان 1421 اثر در 2283 نسخه برآورد شده بود. کتابخانه ملّی پس از سال 1853 میلادی از زیرمجموعه‌های وزارت آموزش و پرورش بود و تحت مدیریت فیلیپ نیکولیچ به فعالیت خود ادامه می‌داد. در همان ایّام پدیده‌ای به نام «کتابخانه‌داری صربی» بوجود می‌آید. درواقع، فیلیپ نیکولیچ اولین کسی بود که کتابشناسی مؤلّفان را تدوین می‌کند و موجودی‌ کتابخانه را در بخش‌های مختلف مشخص می‌سازد و همچنین اولین اصول و قواعد مربوط به کتابخانه داری را فراگیر می‌نماید.

جورا دانیچیچ در سال‌های 1859ـ1856 میلادی سیاست تهیه کتاب برای کتابخانه را تقویت می‌کند و عنوان رسمی «کتابخانه ملّی صربستان» برای آن انتخاب می‌شود. دوره مدیریت یانکو شافاریک (1869ـ1861میلادی) و استویان نوواکویچ (1874ـ1869میلادی) دوره درخشان کتابخانه ملّی صربستان بشمار می‌آید. زیرا در این دوره شرایط کار و فعالیت بسیار مناسب بود، نسخه‌های خطّی صربی و کتاب‌های قدیمی جمع‌آوری گردید و سیستم جدید ثبت و شماره‌گذاری کتاب اعمال شد. بویژه در دوره مدیریت نوواکویچ پیشنهادی ارایه گردید و به صورت قانون در سال 1870 میلادی تصویب شد. براساس قانون یادشده مراکز انتشاراتی موظّف بودند سه نسخه از کتاب‌های چاپی خود را به کتابخانه ملّی اهدا کنند, و کتابخانه در بودجه سال 1871 میلادی از وزارت آموزش و پرورش تفکیک و بصورت یک مرکز فرهنگی مستقل درآید. البته در سال 1881 یعنی ده سال بعد کتابخانه از موزه ملّی تفکیک شد و استقلال کامل یافت. پس از تصویب قانون ویژه در سال 1886 میلادی نظارت بر فعالیت و کار کتابخانه ملّی به آکادمی علوم پادشاهی صربستان انتقال می‌یابد. وظایف اصلی کتابخانه ملّی در مصوبه سال 1901 میلادی به شرح ذیل تعیین گردید:

- کتابخانه باید در پرورش علم و دانش در صربستان کوشا باشد؛

- کتابخانه تسهیلات لازم برای توسعه آموزش عمومی را فراهم می‌نماید؛

- کتابخانه باید کتابشناسی‌های صربی را به دو الفبا تنظیم کند.

یوان تومیچ از سال 1903 تا 1927 میلادی ریاست کتابخانه ملّی را به عهده داشته است. کتابخانه در زمان جنگ جهانی اول متحمّل خسارات سنگینی شد و حتّی بخشی از کتاب‌ها، کاتالوگ‌ها و نسخه‌های خطّی از بین رفت. بقیه آثار ادبی و تاریخی کتابخانه به شهرهای نیش و کوزوسکا میتروویتسا انتقال یافت و به دست اشغالگران بلغار افتاد و در نهایت نیز به صوفیه انتقال یافت.  در آن دوره 56 نسخه خطّی قدیمی، 3132 کتاب، 4177 نشریه، کلیه روزنامه‌های دوره 1915ـ1914 میلادی و 138 نامه مهم  ناپدید گردید(برخی از نسخه‌های خطّی که به آلمان انتقال یافته بود در سال 1972 میلادی خریداری و به بلگراد انتقال یافت). ساختمان کتابخانه از بین رفته بود تا اینکه

در سال 1920 میلادی ساختمان جدیدی خریداری شد و بدین ترتیب کتابخانه برای اولین بار دارای ساختمان مخصوص به خود گردید، و در سال 1925 میلادی رسماً افتتاح و شروع به کار کرد.

هواپیماهای جنگنده آلمانی در روز 6 آوریل 1941 میلادی کتابخانه ملّی صربستان را بمباران کردند و ساختمان کتابخانه بهمراه 500 هزار کتاب و دهها هزار نسخه خطّی، نشریه، روزنامه و نامه  بهمراه آرشیو ارزشمند و تاریخی اسناد ترکی درباره صربستان طعمه آتش گردید. پس از جنگ جهانی دوم مسئولین برای بازسازی کتابخانه و تامین کتاب بسیج می‌شوند و بسیاری از ، شخصیت‌های برجسته، موسسات و مراکز  ادبی و فرهنگی کتاب‌های خود را برای احیای کتابخانه ملّی صربستان به این کانون مهم فرهنگی صربی اهدا کردند.

سنگ بنای ساختمان کنونی کتابخانه ملّی صربستان در سال 1965 میلادی نهاده شد ورسماً 6 آوریل 1973 میلادی افتتاح گردید. همچنین این روز به عنوان «روز کتابخانه» نامگذاری شده است. کتابخانه در مسیر پیشرفت قرار گرفت و دهة هفتاد میلادی(1970ـ1980میلادی) دوره ترقّی کتابخانه ملّی بود. زیرا، کادری تخصصی پرورش یافت، کاتالوگ‌های کتابخانه بر اساس معیارهای بین المللی تنظیم گردید و مراکز کارشناسی و علمی مورد نیاز کتابخانه شکل گرفت. کتابخانه ملّی در دهه هشتاد میلادی از سیستم مدرن نصب شبکه الکترونیکی کاتالوگ در نظام کتابخانه‌داری برخوردار شد و خود را همانند سایر کتابخانه‌های ملّی با تکنولوژی روز وفق داد. برای نمونه در سال 1987 میلادی از سیستم CIP استفاده می‌شد امّا در سال 1991 میلادی اقدام به خرید رایانه  واکس 300/4000 و تاسیس مرکز چند رسانه‌ای گردید. و بالاخره شبکه رایانه‌ای داخلی و اتصال به شبکه اینترنت در سال 1996 میلادی تحقق یافت.

کتابخانه ملی صربستان با حدود شش میلیون آیتم کتابخانه ای از قرن یازدهم تا بیست و یکم، مجموعه ای استثنایی از میراث فرهنگی منقول است. https://nb.rs/en/home 

آقای ولادیمیر پیشتالو از نویسندگان مطرح صرب مدیریت این مجموعه را بعهده دارد. مجموعاً 300 نفر در کتابخانه شاغل هستند. این کتابخانه دارای 500 صندلی برای مطالعه کنندگان و حدود 200 رایانه در شبکه کامپیوتری است. کتابخانه روی طرح‌های مهمّی مانند دیجیتالی ساختن، گسترش سیستم میکروفیلم، نصب وب سایت جدید کار می‌کند.

در اسفند 1402 بمناسبت یکصد و نود و دومین سالگرد تاسیس کتابخانه رایزن فرهنگی و سفیر جمهوری اسلامی ایران در صربستان در مراسم ویژه کتابخانه شرکت کردند و پیام تبریک رئیس کتابخانه ملی ایران به وی ارائه شد.

کتابخانه دانشگاهی «اسوتوزار مارکوویچ» https://www.unilib.rs

کتابخانه دانشگاهی اسوتوزار مارکوویچ یکی از بزرگترین کتابخانه‌های شبه جزیره بالکان است که در خدمت طیف آکادمیک، استاد، آموزگار و دانشجو است. این مرکز مهم علمی و فرهنگی در سال 1838 میلادی تاسیس شد و یانکو شافاریک اولین مدیر آن بوده است. کتابخانه در سال 1850 میلادی نزدیک به 927 نسخه موجودی داشته است. این مرکز آموزشی در سال 1863 میلادی به «مدرسه بزرگ» ارتقا می‌یابد و در سال 1905 میلادی به دانشگاه تبدیل می‌شود. درنتیجه کتاب‌ها و نشریات آن بر اساس تخصص و موضوع بین دانشکده‌ها توزیع و مابقی آن به کتابخانه ملی صربستان انتقال می‌یابد. پس از جنگ جهانی اول کتاب‌های زیادی از خارج کشور برای جبران کتاب‌های نابود شده در طول جنگ به آدرس کتابخانه دانشگاهی ارسال می‌شود، هرچند تاریخ رسمی تأسیس کتابخانه دانشگاهی سال 1921 میلادی است.

ساختمان کنونی کتابخانه به همّت دکتر اسلاوکو گروئیچ از واشنگتن که یکصد هزار دلار برای تاسیس آن تامین کرده بود، ساخته شد و رسماً در سال 1926 میلادی افتتاح گردید. کتابخانه در زمان جنگ جهانی دوم به اشغال سربازان آلمانی درمی‌آید ولی کتاب‌های آن محفوظ باقی می‌ماند. پس از جنگ در سال 1946 میلادی به مناسبت یکصدمین سال تولد اسوتوزار مارکوویچ ادیب بزرگ صرب کتابخانه رسماً نام کتابخانه دانشگاهی «سِوِتوزار مارکوویچ» را به خود می‌گیرد. کتابخانه در سال 1975 میلادی نزدیک به یک میلیون کتاب و نشریه و نسخه‌های خطّی داشته است و امروز این رقم فراتر از یک و نیم میلیون است. مشکل اساسی کتابخانه کمبود ظرفیت برای کلیه کتاب‌ها است. از سوی دیگر با توجه به اینکه ساختمان کتابخانه در زمره میراث فرهنگی است لذا ایجاد هرگونه تغییر در بیرون و درون ساختمان اکیداً ممنوع است، مسئولین میراث فرهنگی در سال 1984 میلادی تصمیم گرفتند فضای جدیدی به عنوان محل نگهداری کتاب‌های یادشده ایجاد نمایند. آنها علیرغم مشکلات مالی موفّق به گسترش کتابخانه، نصب شبکه اینترنت و تاسیس بخش‌های ویژه در کتابخانه شدند.

کتابخانه در پایان سال 2000 میلادی دارای 1448245 نسخه کتاب و نشریه بوده است. بیش از 8500 عنوان نشریه در کتابخانه وجود دارد که 5200 عنوان آن خارجی (غالباً به زبان‌های انگلیسی، آلمانی، فرانسوی و روسی) است. با ارزشترین بخش کتابخانه آرشیو نسخه‌های خطّی، سیریلیک و نسخه‌های خطّی شرقی است. قدیمی‌ترین نسخه خطّی سیریلیک مربوط به سده سیزدهم میلادی و بخشی از انجیل مقدّس است. مجموعاً 633 جلد کتاب شرقی به زبان‌های عربی(498 جلد)، عثمانی(126 جلد) و فارسی(9 جلد) در این کتابخانه موجود است. همچنین باید به اولین و قدیمی‌ترین کتاب چاپی مربوط به سال 1494 میلادی نیز اشاره نمود.

آرشیو اسناد کتابخانه از اهمیّت تاریخی بسزایی برخوردار است و شامل 22000 صفحه مکتوب مربوط به شخصیت‌های ادبی، علمی، اجتماعی و سیاسی می‌باشد. همچنین در این آرشیو نقشه‌های قدیمی نگهداری می‌شود.

کتابخانه شهر بلگراد https://bgb.rs/sr

"کتابخانه شهر بلگراد" (BGB)از معدود کتابخانه هایی است که از نود سال قبل یعنی بدو شروع به کار خود در سال 1931 میلادی دو بخش کودکان و بزرگسالان ایجاد و در گنجینه خود قدیمی ترین کتاب های چاپی را جای داده است. کتابخانه در سال 1984 به محل فعلی در پرتردد ترین قسمت شهر نزدیک به "قلعه میدان" منتقل شد و هم سطح با کتابخانه های جهان با موفقیت کار خود را ادامه داده وبصورت مرکزی برای علاقمندان به کتاب و مطالعه تبدیل شده است. کتابخانه شهر بلگراد بزرگترین کتابخانه عمومی امانت دهی در کشور است. این شامل سیزده کتابخانه شهرداری در قلمرو شهر بلگراد است. با بیش از 1800000 کتاب با مساحت 13000 متر مربع است.

این کتابخانه علاوه بر مسائل مربوط به کتاب و کتابخوانی، در عرصه های گوناگون فرهنگی نیز نقش بسزایی دارد ازجمله برپایی نمایشگاه های فرهنگی، برگزاری میزگردها و سمینارهای ادبی، معرفی کتاب، ارائه مشاوره در مطالعه کتاب، برگزاری شب محققین، برگزاری مسابقات عکاسی، برنامه ریزی امور هنری و راهبری بنیادهای فرهنگی.

کتابخانه یکی از کتابخانه های زیرمجموعه کتابخانه ملی بوده و به تنهایی دارای 14 شعبه در نقاط مختلف بلگراد است و همواره تعامل و همکاری خوبی با رایزنی فرهنگی داشته است.

بزرگداشت حکیم نظامی در سالن اصلی کتابخانه بلگراد

کتابخانه های قرن بیست و یکم، کتابخانه به عنوان خدمات عمومی فرهنگ، مدیریت الکترونیک: نحوه خدمت رسانی به شهروندان از دیگر آثار ایشان است.

مجموعه کتابهای آن بیش از 1.6 میلیون آیتم است. مساحت کل ساختمان ها 13100 متر مربع است. حدود 147000 عضو در کتابخانه ثبت نام کرده اند و سالانه حدود 2.1 میلیون مورد به امانت گرفته می شود و بیش از 3000 برنامه فرهنگی و آموزشی برگزار می شود.

کتابخانه مادری صربستان-نووی ساد   https://www.maticasrpska.org.rs/en

ماتیتسا صرپسکا (Matica Srpska) یا (موسسه) مادری صربستان در سال 1826 در بوداپست مجارستان بنیان نهاده شد. تاسیس این موسسه همزمان با رها شدن صربستان از قرن ها اشغال عثمانیان صورت گرفت؛ در دوره ای که مردم صربستان باید دو فرآیند تطبیق با معیارهای اروپای مدرن و بازیابی هویت فرهنگی خویش را بطور همزمان طی می کردند. هدف غایی ماتیتسا صرپسکا از همان ابتدا معرفی فرهنگ صربی به اروپائیان و روشنگری اذهان عمومی بود. به منظور دستیابی به این هدف، مجموعه ای از فعالیت های انتشاراتی آغاز شد. سنگ بنای این فعالیت ها انتشار مجله "لتوپیس ماتیتسا صرپسکا" است که از سال 1824 تا به امروز بطور پیوسته به چاپ رسیده و از آن می توان به عنوان قدیمی ترین نشریه فعال جهان نام برد. پس از آن منشوراتی در زمینه های مختلف آموزشی و علمی توسط موسسه مادری صربستان به چاپ رسید.

در سال 1864 موسسه مادری صربستان از شهر بوداپست به نوویساد منتقل شد. پس از آن بود که نوویساد به آتن صربستان شهرت یافت. وجه تسمیه این نام گذاری آن بود که موسسه مادری حلقه وصل و محل اجتماع نخبگان و عقلای منطقه بود و با گذشت زمان این نقش کارکردی پیوسته تقویت شد. موسسه مادری صربستان به مرور به نمادی از جامعه مدنی، فرهنگ، آموزش، روشنگری و فعالیت های عام المنفعه تبدیل شد. بر این اساس متفکرین و دانشمندانی از سراسر اروپا به این موسسه پیوستند و حمایت گسترده اقشار مختلف، این موسسه را در برهه ای به مهمترین و ثروتنمدترین موسسه تامین مالی پژوهش های علمی منطقه تبدیل کرد. پروژه استانداردسازی زبان صربی با حمایت مالی این موسسه به اجرا در آمد. حمایت از تحصیل دانش آموزان، دانشجویان و استعدادهای برتر به مرور به شکل گیری طبقه ای از نخبگان روشنفکر در کشور منجر شد. از اعضای برجسته این موسسه می توان از نیکولا تسلا نام برد.

موسسه مادری صربستان امروزه نزدیک به دو هزار عضو پیوسته دارد که در دپارتمان های مختلف از جمله زبان و ادبیات، دائره المعارف نگاری، علوم اجتماعی، علوم طبیعی، هنرهای زیبا، هنرهای کاربردی، موسیقی و نسخه شناسی مشغول به فعالیت هستند. حاصل کار این پژوهشگران در قالب مقالاتی در ده نشریه علمی موسسه به چاپ رسیده یا در تدوین دائره المعارف صربستان، دائره المعارف زبان صربی و ... بکار گرفته می شود.

کتابخانه موسسه مادری مشتمل بر سه میلیون و پانصد هزار جلد کتاب است و گالری موسسه، میزبان مجموعه ای غنی از نقاشی های قرن های هجده و نوزده صربستان است. آثار این موسسه از آن جهت که در جریان جنگ های جهانی، منطقه ای و داخلی تقریبا از آسیب مصون بوده اند، به نوعی قدیمی ترین نسخ موجود در صربستان هستند. شایان ذکر است که بسیاری از نسخ ارزشمند کتابخانه ملی صربستان در بلگراد که به نوعی هویت و تاریخ مردم این سرزمین را در خود جای داده بود، دو مرتبه و در جریان جنگ های جهانی اول و دوم با بمباران ساختمان کتابخانه بطور کامل از بین رفت.

موسسه مادری صربستان الگویی برای بسیاری از کشورهای اسلاوی بوده است. با بهره گیری این الگو، موسسات مادری چک (1831)، موسسه مادری کرواسی (1842)، موسسه مادری اسلواکی (1863)، اسلونی (1864)، لهستان (1882) و بلغارستان (1909) تاسیس شدند.

خاطرنشان می گردد نوویساد شهری در فاصله 100 کیلومتری شمال غربی بلگراد و مرکز استان ووی وُدینا است که به لحاظ ویژگی های فرهنگی، توریستی و اقتصادی-کشاورزی، از اهمیت ویژه ای در صربستان برخوردار است. این استان به لحاظ فرهنگی سیاق غربی و اروپایی پررنگ تری دارد و برخلاف بلگراد، تعامل و همزیستی دو مذهب ارتودوکس و کاتولیک در کنار یکدیگر را می توان به وضوح در آن مشاهده کرد. البته بطور سنتی این شهر میزبان پیروان سایر ادیان از جمله یهودیان نیز بوده است.

1403/01/03