مقدمه :

تنوع وتکثرفرهنگ اندونزی که با سنت ها یا آداب و رسوم درآمیخته، بعنوان تجلی گاه فرهنگ محلی ظاهرشده است. سنت ها یا آداب و رسومی که جامعه ازآن پیروی می کنند. درطول تاریخ ازعناصر مهم در برقراری پیونـد میـان ملـل مختلـف مناسـبات اقتصادی بوده که دراندونزی نیزبا وجود عدم مناسبات فرهنگی ومذهبی بـا مسلمانان، همواره شاهد حضور مسلمانان در عرصه تجارت و مـراودات اقتصـادی با جزایر مالایا بوده ایم که این خود عامل اصلی درایجاد ارتباط میان مسلمانان بـا مردمان جنوب شرق آسیا بوده است. به دلیل فاصله ی زیاد اندونزی از سرزمین های اسلامی حوزه ی مرکزی استوا و نیز به بـه دلیـل وجـود موانـع طبیعی فراوان، ورود اسلام به این منطقه دیرتر ازدیگر نواحی یعنی دراواخر قرن سیزدهم میلادی، آن هم نه در پی فتوحات بلکه به دلیل فعالیت بازرگانان مسلمان صورت گرفت. شایان توجه است که بـا وجـود فاصـله زیـاد و وجـود موانـع و مشکلات ارتباطی با دنیای اسلام آن زمان، این سرزمین با دارا بودن بـیش از نـود درصد جمعیت مسلمان، به عنوان بزرگترین کشور اسلامی جهـان شـناخته شـد. براین اساس نظریه های فراوانی درخصوص ورود اسلام به مجمع الجزایراندونزی وجود دارد. سه نظریه را می توان بعنوان نظریۀ برجسته معرفی کرد. نظریه اول اینکه اسلام شیعه بود که برای نخستین بار وارد اندونزی شده است. نظریۀ دوم برعکس نظریۀ اول سخن می گوید و آن اینکه اسلامی که اول به اندونزی وارد شده بود، اسلام با گرایش اهل سنت بوده که توسط مکتب های صوفی گری با عنوان "طریقت" گسترش پیدا کرده است. نظریۀ سوم این است که شیعه بعد ازپیروزی انقلاب اسلامی ایران با ورود آثارشهید مرتضی مطهری ومتفکران دیگری به اندونزی وارد شده است. این سوال بوجود می آید که کدام نظریه قوی تر است؟ به نظر می رسد، جواب این سؤال بسیاردشواراست چرا که هرنظریه ای ازمدارک قوی برخورداراست. با اینحال در کنار همه این علل، یک سنت وآیین قطعی وغیرقابل انکار وجود دارد وآن اینکه دوست داشتن پیامبرواهل بیت ، جزئی ازتعالیم و فرهنگ اسلامی درسرزمین اندونزی محسوب می شود.

سنت و آیین تابوت

یکی ازمدارک مهم وسنتی دربارۀ دوست داشتن مسلمانان اندونزی نسبت به اهل بیت پیامبر (ص) تجلی  و وجود مراسم تابوت دربنگ کولو است. به گفتۀ مؤلف کتاب تابوت؛ رده پایی از عشق به اهل بیت پیامبر (ص) در بِنْگ کولو دکترهاراپاندی دهری براساس منابع و شواهدی که هنوز هم تازگی دارد، هدف از برگزاری مراسم تابوت که از(یکم تا دهم) محرم برگزارمی شود، بزرگداشت شهادت حسین بن علی دردهم محرم سال 61 هجری است که به عاشورا شهرت پیدا کرده است. این مراسم برای اولین بار توسط نژاد SIPAI برگزارشده و بومی سازی خود را دراندونزی پیدا کرده تا اینکه اگر آن را با مراسم بزرگداشت شهادت امام حسین درعراق، ایران، پاکستان یا لبنان مقایسه کنیم، تفاوت قابل توجهی را درآن می بینیم. روز عاشورا در کشورهای مزبور رنگ ایدیولوژیکی، قهرمانانه ازخود نشان می دهد، ولی عاشورا دراندونزی با آداب و رسوم نرم و آرام خود همراه است و حتی گاهی روحیه مقاومت و مبارزه درآن دیده نمی شود. این همان مطلبی است که ناظران تابوت به آن اعتراف می کنند. ابوئیک یا تابوت درمناطقی چون پاری‌مان در غرب سوماترا ، بنگکولو وپی‌دی در آچه ، گرسیک و بانیوانگی و چند نقطه دیگر در جزیره جاوه ، در طول ماه محرم برگزار می شود. در جزیره سوماترا به عزای حسینی ذکر «تابوت» گفته می‌شود و محرم در جزیره جاوه ماه «سورآ» (عاشورا) و در منطقه آچه در سوماترا «ماه حسن و حسین» و در غرب سوماترا مردم پادانگ در منطقه ۶ سیانگ کابائو آن را ماه «تابوئیک» (تابوت) می‌نامند. شهربنگ­کولو مرکزاستان بنگ­کولو است، یکی ازرویدادهای فرهنگی هنری مهم دراین استان جشنواره تابوت است که هرساله دهم محرم برگزارمی شود. شیخ برهان الدین معروف به امام سِنگالو (Senggolo) اولین شخصی بود که سنت تابوت را با خود به این شهرآورده است .[1] تابوت نمادی است از قهرمانی نوه پیامبر، امام حسن و به ویژه امام حسین است که درصحرای کربلا بشهادت رسیده است. مردم شهربنگ کولو با توجه به اهمیت آیین تابوت ،نماد تابوترا که ارتفاع آن ده متر واز چوب و کاغذ ساخته شده، درموزه این شهر نگهداری می کنند. رویداد رژه و راهپیمایی تابوت سنت موروثی مذهبی شیعه در بنگ­کولو است و هر ساله دردهم محرم برگزار می شود. مراسم سنتی تابوت که هر ساله دولت و مردم بنگ­کولو برپا می کنند، به کالای گردشگری بسیارارزشمند تبدیل شده است. نه تنها جوامع شیعی، بلکه تمام مردم بنگ­کولو در این مراسم سالانه شرکت می کنند.

مراسم تابوت موجود در بنگ­کولو حاوی دو جنبه است: جنبه آیینی و جنبه غیرآیینی. جنبه آیینی اینکه تنها باید توسط خانواده­های تابوت وتحت رهبری شخص مورد اعتماد ومعنوی انجام شود.و دومین مفهوم ازتابوت بیشترشکل فیزیکی آن است. تابوت دراین نگاه به عنوان یک زینت به شکل معبد هندو-بودا (CANDI) یا خانه دارای یک یا چند قله با اندازه­های مختلف، تلقی می شود. آن تابوت از مواد خاص ساخته و برای اجرای مراسم تابوت اختصاص داده می شود. راجع به این تعریف، جاماریس توضیح می دهد که تابوت جعبه ­ای است که از بافته نی (بامبو) ساخته وبا کاغذ رنگی مزین می شود.

خاستگاه مراسم تابوت

همانطوری که ذکر شد، مراسم تابوت اساسا مظهر احساس سوگواری از خانواده­های شیعه از بنگال (هند) به شهادت حسین بن علی بن ابی طالب درمحرم 61 هجری بود. اصطلاح تابوت دراندونزی همانطوری که ذکرشده ازاجرای مراسم ساده موجود درعراق، ایران وهند جنوبی گرفته شده است که به آن تعزیه یا عزاداری می گویند. درعین حال، اصطلاح تابوت درهند شمالی بنام تعزیه یاد می شود. شیخ برهان الدین معروف به امام سنگالو بیان می دارد که شکل تابوت دراندونزی دو نوع است: اول، حسن و حسین در آچه و تابوت درسیبالگا (SIBOLGA) و ریاأو (RIAU) که نوع اجرای مراسم ساده است. دوم تابوت در بنگ­کولو و تابوئیک در پاریامان است که از نوع ترکیبی برای اجرای تئاتر به حساب می آید. تابوت از کلمه عربی به معنی جعبه از چوب است. در قرآن داستان تابوت یهودیان وجود دارد که عبارت است از صندوق عهد محل ذخیره کتاب تورات. همانطور که خدا می فرماید: (پیامبر آنها به آنها گفت: نشانه حکومت او این است که صندوق عهد به سوی شما خواهد آمد که در آن آرامشی از سوی پـروردگـارتان برای شما است، همان صندوقی که یادگارهای خاندان موسی و هارون در آن است، در حالی که فرشتـگان آن را حمل می کنند، در این موضوع، نشانه روشنی برای شما است، اگر ایمان داشته باشید).[2] درحالی که تابوت دربنگ­کولومانند تابوت درمورد موسی نیست.دراین مورد تابوت عبارت است ازساختمان شبیه به بتکده یا برج/گنبد مسجد طبقه دار که از چوب و بامبو (نی) ساخته می شود، گاهی درآن اشکال دیگری مانند پرندگان با سرانسان، ماهی،خانه سنتی وغیره اضافه می شود.این ساختمان با کاغذهای رنگارنگ ودکوراسیون دیگرتزیین شده است، درشب نیزاین تابوت مزین به چراغ­های کوچک رنگارنگ پر زرق و برق و روشن می شود.

دیدگاه شخصیت ها وآیین های تابوت

جهت دست یافتن تصویری درست وعمیق درمورد ریشه ایدئولوژیکی ودینی ازسنت تابوت لازم است دراین بخش به ارائه نظریه محققان وشخصیت­ها بپردازیم. به گفته رئیس هماهنگی خانواده­های تابوت، مهندس احمد شیعه ­فریل شاه، مراسم تابوت ازشبه جزیره عربستان یا دقیقا درمنطقه عراق کنونی نشأت گرفته است . ازنظر شیعه­ فریل، تابوت برای به نمایش گذاشتن جنگ نامتعادل به منظورتصرف قدرت معنی داده شد. به نقل ازشیعه ­فریل رییس خانواده تابوت درآن هنگام بود که بنایی عجیب وغریب و بسیار زیبا از آسمان پایین آمد که اهل بیت به آن  تابوت می گفتند. بدن امام حسین به آسمان بلند شد. از آنجا که پیروان امام حسین عشق به حضرت داشتند، به آن بنایی زیبا معلق شدند. سپس صدایی شنیده شد: "اگر امام حسین را دوست دارید، بنایی زیبا مانند آن هر ده روز از ماه محرم برای به یاد و گرامیداشت شهدای کربلا بسازید. از اینجا بود که فرهنگ برگزاری مراسم تابوت هرسال برگزار می شود.

دوره آرام به عنوان دوره عزاداری در بزرگداشت کشته شدن امام حسین منظورشده است. دوره عزاداری به عنوان تعبیر از احساس غم و اندوه جهت فوت شدن برادران مسلمان انجام می شود. این اقدام حس برادری میان مسلمانان به عنوان تجلی از حدیث پیامبر که می فرماید: "المؤمن اخو المؤمن کالجسد الواحد إذا اشتکی شیئاً منه وجد ألم ذلک فی سائر جسده"[3] نشان می دهد.

حدیث بالا حس برادری و عشق عمیق میان مسلمانان را نشان می دهد. اگر یک مسلمان احساس درد دارد، مسلمانان دیگر هم احساس درد می کنند. حس با هم بودن همانطور که در حدیث فوق ذکر شد، درمراسم تابوت معروف به دوره آرام عملی می شود. بنابراین، دوره آرام به صورت جامعه شناختی ارزش­های اجتماعی مانند حس برادری، عشق و محبت، رفتار خانوادگی و حس با هم بودن به وجود می آورد.

ارزش­های اسلامی ظاهرا در مراسم تابوت رژه یا راهپیمایی اکبر آشکار می شود. رژه یا راهپیمایی اکبر در 9 محرم ساعت 19.00 برگزار می شود. رویداد راهپیمایی اکبر عبارت است از رهایی تابوت­های کنار هم قرار داده شده از محل ساخت آن. پس از رهایی آن، از پایگاه آن به مسیرهای مشخص شده رژه می روند. هنگامی که رژه­ها در خیابان پروتکل (PROTOKOL) به هم می رسند، به راهپیمایی اکبر تبدیل شده و به سوی میدان مردکا (MERDEKA) روانه می شوند . این رژه به دلیل ادغام تمام گروه­های تابوت راهپیمایی اکبر نامیده می شود. رژه یا راهپیمایی اکبر و تابوت کنارهم قرار گذاشتن عبارت است از رویداد جمع آوری نیرو جهت رو به رو با دشمن. همانطور که بیان شد 9 محرم، پیروان حسین که تعداد کمی باقی ماندند راهنمایی­ها و توصیه­هایی جهت مقابل دشمن از طرف امامشان می شنیدند.

هنگام تابوت کنارهم قرارداده می شود، مردم با موسیقی و صدای تنبور یا طبل که توسط هر کدام از گروه­های تابوت زده می شود، مشغول می شوند. در همین لحظه کنار هم قرار دادن تابوت­ها، زیبایی از تابوت­ها همراه با صداهای طبل مشاهده می شود. پس از تکمیل کنار هم قرار دادن تابوت­ها در ساعت 22.00، گروه­های تابوت به محل­های خود باز می گردند تا منتظر زمان اجرایی تابوت اندازی در روز 10 محرم باقی بمانند.

در اجرای مراسم تابوت اندازی ارزش­های مثبتی وجود دارد. این مراسم که در روز 10 محرم انجام می شود، داستان تشییع جنازه امام حسین را روایت می کند. تشییع جنازه نوه پیامبر اکرم ص در 10 محرم سال 61 هـ مصادف با 680 م رخ می دهد. از طریق اجرای این مراسم، قطعه­ای در مورد وظایف یک مسلمان در برابر مسلمان دیگری که به اجل خود رسید، به تصویر کشیده شده است که عبارت  است از غسل و کفن دادن، نماز خواندن و دفن کردن.

برعکس، اگر مسلمانی می میرد و هیچ مراسم تشییع جنازه (غسل و کفن دادن، نماز خواندن و دفن کردن) انجام نشده است، گناه بر گردن مسلمانان خواهد بود. به این ترتیب، درس موجود در این اجرای مراسم تابوت عبارت است از مسئولیت پذیری، احترام به ارزش­های انسانی و وظایف.

ارزش های نهفته درآیین تابوت  

ارزش تاریخی فرهنگ تابوت عبارت است از تجلی عشق، گرامیداشت شهادت نوه پیامبر اکرم، حسین بن علی که درصحرای کربلا کشته شده و همچنین تعبیری ازخصومت علیه خاندان بنی امیه بالعموم و بالخصوص یزید بن معاویه، خلیفه بنی امیه و حاکم آن زمان، و نیزعبید الله بن زیاد که دستورحمله و کشتن حسین بن علی و سربازان آن  داده است .اما ارزش­های اجتماعی موجود در آن عبارتند از یاد آوری به انسان ازعمل حلال دانستن هر راه و کاری برای رسیدن به قدرت و همچنین نمادی از نگرانی­های اجتماعی. ارزش­های بسیاری دراجرای مراسم تابوت وجود دارد که می تواند استخراج شود و اساسی باشد برای زاد و توشه زندگی. اگر با عقل و حکمت همراهی نشده باشد، مراسم تابوت  بدون روح و معنویت می شود و تنها یک جشنواره فرهنگی تلقی خواهد شد که اثرمطلوبی نخواهد داشت .

کتاب تابوت؛ رده پایی از عشق به اهل بیت پیامبر (ص) در بِنْگ کولو اثر دکترهاراپاندی دهری

ترجمه و تخلیص: رایزنی فرهنگی ج.ا.ا دراندونزی