وضعیت و تحولات تصوف و کنش گران اصل آن در پاکستان

مقدمه

تصوف، یکی از شاخه‌های مهم و عمیق اسلامی است که در طول تاریخ تأثیرات زیادی بر فرهنگ‌ها، جوامع و حتی سیاست‌های مختلف کشورهای مسلمان داشته است. این جنبش معنوی، که ریشه در آموزه‌های قرآن و حدیث دارد، به‌طور عمده بر تزکیه نفس، جست‌وجوی حقیقت، و ارتباط مستقیم و بی‌واسطه با خداوند تأکید می‌کند. تصوف برخلاف بسیاری از نگرش‌های رسمی مذهبی، بیشتر بر تجربه شخصی و درونی و سیر و سلوک معنوی تمرکز دارد تا بر اصول فقهی و شریعت. در این مسیر، فرد با عبور از مراحل مختلف عرفانی و معنوی، به یک درک عمیق از حقیقت و وجود دست می‌یابد. در پاکستان، تصوف نه تنها به عنوان یک عنصر معنوی، بلکه به عنوان جزئی از فرهنگ و تاریخ اجتماعی این کشور اهمیت ویژه‌ای دارد. پاکستان، به دلیل موقعیت جغرافیایی و فرهنگی خاص خود، محل تقاطع بسیاری از مسالک صوفیانه است. این پدیده در ابعاد مختلف به‌طور عمیق در جامعه پاکستانی ریشه دوانده است. حتی در عصر حاضر نمی‌توان واقعیت روحانیت را انکار کرد.

تصوف چیست؟

واژه تصوف معانی مختلفی دارد و تفسیرهای گوناگونی درباره آن وجود دارد. نخستین بار این واژه برای کسانی به‌کار رفت که در برابر فساد و ظلم زمانه خود ایستاده بودند و از حق دفاع می‌کردند. تفسیر دیگری در کتاب حضرت علی بن عثمان الحجوری، کشف‌المجوب آمده است که این واژه ریشه در کلمه سُو دارد که به معنای پشم است. صوفیان لباس‌های پشمی می‌پوشیدند که نماد ساده زیستی و فقر بود. ابو الفداء، تاریخ‌نگار معروف معتقد است که اصحاب صفه به دلیل اقامت در یکی از صف‌های مسجد النبی به صوفی مشهور شدند. آن‌ها از دنیای مادی بریدند و تمام توجه خود را به عبادت و خدمت به خداوند معطوف کردند. برخی از علما بر این باورند که این واژه از کلمه صف به معنای صف یا ردیف گرفته شده است و صوفی کسی است که در روز قیامت در صف اول خواهد ایستاد.

صوفی کسی است که دین را عمیق‌تر از یک پیرو معمولی اسلام درک می‌کند. صوفی مسلمانی است که در جستجوی تجربه‌ای نزدیک، مستقیم و شخصی از خداوند است و به‌دلیل همین جستجوها، اغلب به عنوان گوشه گیر یا مجنون توصیف می‌شود. حضرت ابو الحسن می‌فرماید که تصوف انصراف از خواسته‌های نفس است. دحنون مصری تصوف را این‌طور تعریف می‌کند: کسی که رفتار او با وضعیت درونی‌اش هماهنگ است، سکوت او نشانگر حال اوست و از ارتباطات دنیوی خود دست کشیده است. [1]

 یک مؤمن با مدیتیشن یا تفکر عمیق بر معانی قرآن، وابستگی کامل خود را به اراده خدا درک می‌کند و در نتیجه کاملاً تسلیم اراده الهی می‌شود. در حالی که تمامی ذرات موجود در طبیعت به طور ناخودآگاه تسلیم اراده خدا می‌شوند، صوفی این کار را آگاهانه انجام می‌دهد. اصوفی تلاش می‌کند تا حقیقت الهی را "از درون" درک کند. [2]

مفسران صوفی ادعا می‌کنند که اولین صوفیان شامل پیامبر اسلام محمد (ص) و همراهان اصلی ایشان بودند. بیعت با پیامبر به مدل رابطه استاد و شاگرد در تصوف تبدیل شد. مراقبه پیامبر در غار حرا به عنوان مبنای شیوه‌های صوفیانه کناره‌گیری و گوشه‌نشینی دیده می‌شود. صوفیان تجربیات پیامبر را مبنای تجربه روحانی خود می‌دانند و بر این باورند که تقلید از ایشان می‌تواند راهی برای دستیابی به صفات الهی یا تقویت آن‌ها باشد. از این رو، تکریم پیامبر اسلام، هم به خاطر ویژگی‌های شخصی‌اش و هم به عنوان شفیع بشریت، جایگاهی در تقوای صوفیانه پیدا کرد و آن به عنوان یک آموزه اساسی در جامعه مسلمانان انتشار یافت. [3]

مهم‌ترین اعمال صوفیانه شامل ذکر و سماع است. هدف از ذکر خالی کردن دل از غیر خدا و تقویت صفات الهی در صوفی است. این عمل می‌تواند به صورت فردی یا گروهی انجام شود و نمونه از مدیتیشن است. سماع نیز به شنیدن موسیقی عرفانی همراه با تلاوت قرآن یا شعر عرفانی اشاره دارد که هدف آن برانگیختن تجربیات و احساسات عرفانی است. در برخی از موارد، افرادی که تحت تأثیر سماع قرار می‌گیرند، به رقص سماع می‌پردازند. [4]

تصوف در پاکستان به چه معناست؟

رهبران معنوی صوفی در پاکستان به نام پیر و مرشد شناخته می شوند. آن‌ها قدرت‌های مذهبی، مالی، سیاسی و اجتماعی را اغلب به‌طور همزمان در اختیار دارند و به‌عنوان اربابان فئودالی عمل می‌کنند. نگهدارندگان زیارتگاه‌های صوفی از قرن‌ها پیش، یا از نسل همان صوفی هستند یا از شاگردان او، و شبکه‌های پیروانی دارند که ممکن است تعدادشان به میلیون‌ها نفر برسد. در برخی موارد افراطی، پیروان آن‌ها  که به‌عنوان مرید شناخته می‌شوند، سخنان و دستورات پیر خود را به عنوان فرمان‌های الهی می‌پذیرند. مریدان بی‌چون و چرا از پیر در مسائل مذهبی و غیرمذهبی پیروی می کنند، زیرا معتقدند پیر از غیب آگاهی دارد و حتی مشورت‌های ظاهراً غیرروحانی او ممکن است دارای حکمت‌های پنهان معنوی باشد. [5] زیارتگاه های صوفی متعددی در پاکستان وجود وارد که عمدتا در ایالت سند و در شهرهای لاهور و مولتان در ایالت پنجاب واقع است. امور مربوط به این زیارتگاه ها تحت نظارت جانشین ارثی که با عنوان سجاده نشین شناخته شده است، صورت می گیرد. خانقاه‌های صوفیان همواره مراکزی برای یاری رساندن به بندگان خدا، تربیت و آموزش آنان، و همچنین محل ذکر و تفکر بوده‌اند. در این مکان‌ها میلیون‌ها فرد تشنه معرفت بهره‌مند شده‌اند و میلیون‌ها انسان گم‌گشته راه رسیدن به محبت الهی را یافته‌اند. [6]

تاریخچه مختصر تصوف در پاکستان

تصوف در منطقه‌ای که امروزه پاکستان نامیده می‌شود، سابقه‌ای طولانی دارد. این جنبش ابتدا در قرن‌های اولیه هجری توسط صوفیان ایرانی و عرب وارد شبه قاره هند شد. از آن زمان، تصوف در این منطقه ریشه دوانده و با فرهنگ‌های بومی منطقه تلفیق گردید. در دوران سلجوقیان و غزنویان، تعدادی از مشاهیر صوفی مانند حضرت علی هجویری (داتا گنج بخش) و امام غزالی به گسترش تصوف در منطقه کمک کردند.

هرگاه درباره تصوف در شبه‌قاره به‌طور کلی و در پاکستان به‌طور خاص صحبت می‌کنیم، ریشه‌های آن را در سرزمین ایران می‌یابیم. بنابراین، ابتدا آشنایی با تصوف ایرانی می‌تواند به درک بهتر جنبش‌های صوفیانه در شبه‌قاره کمک کند. ادبیات و فرهنگ غنی تصوف فارسی به قدری پویا و جامع بود که روزگاری به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین مهدهای تصوف اولیه شناخته می‌شد و مانند یک چشمه به اطراف خود نیز تأثیر می‌گذاشت. تأثیر تصوف ایرانی از پاکستان امروزی تا آسیای مرکزی و بخش ترک‌زبان سرزمین‌های شمالی ایران گسترش یافت؛ به عبارتی دیگر، از خراسان و بالای ماوراءالنهر و کشورهای مستقل جدید مانند ترکمنستان، ازبکستان، تاجیکستان، قرقیزستان و بخش‌هایی از جنوب قزاقستان مرکزی را شامل می‌شود. سرزمین جنوب آسیا و هند نیز نتوانست از تأثیر این جنبش‌های عظیم صوفیانه بی‌تأثیر بماند. زبان فارسی، زبان رسمی هند بود و در دوران سلطنت اکبر کبیر، در سرتاسر منطقه هند گسترش یافت. [7]

تاریخچه تصوف در پاکستان به هزاران سال پیش برمی گردد و آرامگاه ها و مقابر صوفی که قدمت تاریخی دارند، گواه بر این موضوع است. بسیاری از صوفیان و بزرگان مذهبی از مناطق مختلف آسیای مرکزی و ایران به هند و پاکستان آمدند و آموزه‌های تصوف را در میان مردم این سرزمین گسترش دادند. این بزرگان، از طریق خانقاه‌ها و درگاه‌ها، آموزه‌هایی چون عشق به خدا، خدمت به انسان‌ها و رهایی از تمایلات دنیوی را به مردم آموختند. تصوف در هند و پاکستان از نقش مهمی در گسترش اسلام برخوردار بود. در این منطقه، اسلام نه از طریق جنگ یا استدلالات فقهی، بلکه از طریق اقدامات صوفیان و شیوخ معنوی گسترش یافت. مهم‌ترین عامل در موفقیت تصوف، جنبه‌های عرفانی و روحانی آن بود که با روحیه مردم شبه قاره هند تطابق داشت. در جامعه هند که تحت تأثیر سیستم طبقاتی و تبعیض‌های اجتماعی قرار داشت، پیام اسلام که بر برابری انسان‌ها و تعالی خدا تأکید داشت، به‌راحتی پذیرفته شد.

تصوف در شبه قاره از قرن سیزدهم میلادی با گسترش سلسله‌های صوفیانه همچون چشتیه و قادریه، و با حضور شیوخ بزرگ مانند خواجه معین‌الدین چشتی گسترش یافت. خواجه معین‌الدین چشتی، یکی از برجسته‌ترین شیوخ صوفی، با تأسیس مدرسه تصوف در اجمر و اشاعه ارزش‌های روحانی اسلام، به گسترش این دین در هند و پاکستان کمک زیادی کرد.

تصوف در هند و پاکستان بیشتر به‌وسیله شیوخ و مریدان انجام می‌شد تا از طریق تبلیغ‌های آمرانه. شیوخ صوفی خود را فدای عشق به خدا کرده و به انسان‌ها کمک می‌کردند، فارغ از اینکه آنها مسلمان بودند یا نه. در این روند، اسلام به‌طور طبیعی از طریق تحولات روحی و معنوی مردم، به‌ویژه از طریق سیر و سلوک صوفیان، وارد جامعه شد. در نهایت، تصوف در هند و پاکستان نه تنها به گسترش اسلام کمک کرد، بلکه به‌طور عمیقی بر فرهنگ، زبان، ادبیات و موسیقی این مناطق تأثیر گذاشت. در این مسیر،  خواجه معین‌الدین چشتی به‌عنوان بنیان‌گذار اصلی تصوف در این منطقه شناخته می‌شود و تاثیرات او هنوز هم در زندگی مذهبی و فرهنگی مردم این کشورها باقی مانده است. [8]

سلسله های اصلی تصوف

تمام سلسله‌های تصوف هدف اصلی خود را کسب رضای الهی قرار داده‌اند، اما راه‌های دستیابی به رضای الهی برای هر یک کم و بیش متفاوت است. به همین دلیل برخی از آن‌ها روش‌های خاصی برای ذکر دارند و برخی دیگر به علم و فلسفه توجه بیشتری دارند. به‌طور کلی، هر سلسله‌ی تصوف روش خاص خود را دارد. مولانا نظام‌الدین در کتاب «سلوک کامل» می‌فرماید: اصول اساسی روحانیت در تمامی این سلسله‌ها یکسان بوده و آن کثرت ذکر الهی است. اما در روش‌های ذکر الهی، هر سلسله رنگ و شیوه متفاوتی اختیار کرده است. این اختلافات جزئی ممکن است به دلیل تفاوت در شرایط آب و هوا، مزاج و طبیعت افراد باشد، مانند اینکه یک طبیب ماهر دارویی یکسان را برای بیماران با مزاج‌های مختلف به اشکال گوناگون تجویز می‌کند. [9] تصوف بیست و پنج سلسله متفاوت دارد که در ذیل فقط به چهار سلسله تصوف مهم و تاثیرگذار در تاریخ اسلام اشاره شده است، سلسله قادریه، چشتیه، نقشبندیه و سهروردیه. [10]

1. سلسله قادریه

سلسله قادریه به‌عنوان یکی از بزرگترین و مهم‌ترین سلاسل تصوف در تاریخ اسلام شناخته می‌شود. بنیان‌گذار این سلسله، حضرت شیخ عبدالقادر جیلانی است. او در تربیت مریدان و تبلیغ آموزه‌های اسلامی و اخلاقی بسیار موفق بود و تأکید زیادی بر پیروی از شریعت داشت. در این سلسله، توجه ویژه‌ای به تقوی، طهارت نفس، و رعایت دقیق احکام شرعی شده است. شیخ عبدالقادر جیلانی در کتاب‌ "فتوح الغیب" به مریدان خود تأکید می کند که همیشه باید از خداوند اطاعت کنند و در هر شرایطی به تقدیر الهی راضی باشند.

2. سلسله نقشبندیه

سلسله نقشبندیه یکی دیگر از سلاسل بزرگ تصوف است که بنیان‌گذار آن حضرت بهاءالدین نقشبند است که از فرزندان مام حسین(ع) می باشد. [11]  این سلسله به پیروی از شریعت و سنت پیامبر  تأکید دارد و در آن، تمرکز بیشتری بر ذکر، مراقبه و مراقبت از باطن فرد وجود دارد. در این سلسله توجه به هر قدم در مسیر سلوک، حضور جسمی و غیبت معنوی و سفر در وطن از اصول مهم به‌شمار می‌آید. در این سلسله، ذکر گفتن با صدای بلند و سماع وجود ندارد، بلکه تنها ذکر درونی مورد تأکید است. ذکر در این سلسله نیز با توجه به اهمیتی که دارد، بر اساس نفی و اثبات، یعنی "لا اله الا الله" انجام می‌شود. این ذکر موجب پاک‌سازی باطن، تقویت اراده و ایجاد عشق و محبت در دل می‌شود.

3. سلسله سهروردیه

سلسله سهروردیه که توسط حضرت شیخ شهاب‌الدین سهروردی بنیان‌گذاری شد، از جمله سلاسل مهم تصوف است که در آن تأکید ویژه‌ای بر روشن‌نگری، حکمت و تفکر دارد. این سلسله در شبه قاره توسط بهاء الدین زکریا مولتانی معرفی شد. این سلسله به‌ویژه در زمینه فلسفه و علم تصوف اهمیت زیادی دارد و تأکید دارد که سلوک باید با عقل و درک روشن همراه باشد.

4. سلسله چشتیه

سلسله چشتیه نیز یکی دیگر از سلاسل معروف تصوف است که به‌ویژه در هند و شبه‌قاره هند تاثیرگذار بوده است. بنیان‌گذار این سلسله حضرت خواجه معین‌الدین چشتی است که توانسته است با پیروی از اصول ساده زندگی، عشق به خداوند و محبت به خلق را در مریدان خود گسترش دهد. این سلسله به پذیرش واقعیت‌های دنیوی همراه با روحیه‌ای از تواضع و خدمت به مردم تأکید دارد. این سلسله به ساخت خانقاه‌های خود شهرت دارد، جایی که در آن‌ها آموزش‌های صلح، سخاوت و انسانیت داده می‌شود. از مشایخ مشهور این سلسله می‌توان به خواجه نظام‌الدین اولیاء، قطب‌الدین و فریدالدین اشاره کرد.

شایان ذکر است سلسله نوربخشیه که امروزه در منطقه گیلگیت بلتستان مسقرند، نیز از سلسله های تصوف می باشد که بنیانگذار این سلسله میر سید محمد نوربخش قهستانی می باشد. [12]

       تصوف در سیاست پاکستان

برجستگی خانواده‌های پیر در سیاست پاکستان نشان‌دهنده قدرت دینی و اقتصادی و توانایی آن‌ها برای ایفای نقش به‌عنوان واسطه‌های قدرت است. آن‌ها در زمان استعمار بریتانیا و با باز شدن تدریجی مسیرهای سیاسی در اوایل قرن بیستم، به‌طور طبیعی وارد سیاست‌های انتخاباتی شدند و در دوره‌های مختلف حکمرانی نظامی و غیرنظامی در پاکستان همچنان نقشی ثابت در سیاست ایفا کرده‌اند.

در دوران استعماری، بسیاری از پیران تصوف توانستند از طریق ساختارهای اداری که بریتانیا در هند ایجاد کرده بود، قدرت بیشتری به دست آورند. این سیستم‌های جدید، که به طور عمده برای کنترل و نظارت بر جامعه طراحی شده بودند، به سطوح مختلف مذهبی و اجتماعی امکان داد تا در چارچوب‌های جدیدی از قدرت مشارکت کنند. تصوف در این دوره نه تنها به عنوان یک نهاد مذهبی بلکه به عنوان ابزاری برای ایجاد ارتباطات و نفوذ در میان طبقات مختلف اجتماعی و حتی در مواجهه با استعمار، نقش ویژه‌ای ایفا کرد.

سپس، زمانی که پاکستان در سال ۱۹۴۷ تأسیس شد، بسیاری از پیرها و زیارتگاه‌ها به سیاست‌های اصلی پیوستند و همچنان به‌عنوان واسطه‌هایی میان دولت و مردم عمل کردند. علاوه بر این، زمانی که ژنرال ایوب خان در سال ۱۹۵۹ دستور حکومتی به نام «وقف اموال غرب پاکستان» صادر کرد، زیارتگاه‌های صوفی تحت کنترل دولت قرار گرفت. این مقررات به دولت اجازه می‌داد که زیارتگاه‌ها را به‌عنوان اوقاف خیریه تحت نظر بگیرد و وزارت وقف جداگانه‌ای برای کنترل امور مالی و فعالیت‌های تمامی زیارتگاه‌ها تأسیس شد. این پیوند رسمی بین دولت و زیارتگاه‌ها را مستحکم کرد که این امر موجب تقویت قدرت پیرها و خانواده هایشانش شد. [13]

به‌طور مثال، زیارتگاه گولره شریف از دهه ۱۹۲۰ و در جریان جنبش خلیفه‌گری که هدفش حفظ خلافت امپراتوری عثمانی شکست‌خورده بود، تا انتخابات ۱۹۷۷، که در آن پیروان پیر زیارتگاه در یک جنبش مخالف علیه نخست‌وزیر وقت، ذوالفقار علی بوتو شرکت کردند، به‌عنوان مرکزی برای فعالیت‌های سیاسی شناخته می‌شود. زیارتگاه کولره شریف به پیر مهر علی شاه، یک عالم صوفی در اوایل قرن بیستم، اختصاص دارد و بیش از یک میلیون پیرو در سراسر کشور دارد که دیدگاه‌های سیاسی پیر فعلی را بی‌چون و چرا قبول دارند.

به طور مشابه، سجاده نشین حضرت فرید الدین گنج شکر، که به‌طور عمومی به زیارتگاه بابا فرید در پاک پتن شناخته می‌شود، قدرت زیادی هم در ابعاد اقتصادی و هم از طریق نفوذ روحانی خانواده‌اش بر میلیون‌ها نفر دارد. این زیارتگاه حدود ۱۰٪ از اراضی منطقه را در اختیار دارد که تخمین زده می‌شود حدود ۴۳ هزار هکتار است.  حتی عمران خان، نخست‌وزیر سابق از طریق ازدواج به یک خانواده زیارتگاهی پیوند خورده است. در سال ۲۰۱۸، او با مشاور روحانی‌اش، بشری منیکا، که به خانواده قدرتمند واتو تعلق دارد که به زیارتگاه بابا فرید مرتبط است، ازدواج کرد. خان اغلب برای مشاوره روحانی به او مراجعه می‌کرد و گفته می‌شود که بشری پیش‌بینی کرده بود که او اگر زن درستکاری را پیدا کند، نخست‌وزیر خواهد شد.

همچنین شاه محمود قریشی، که از ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۲ وزیر امور خارجه در دولت خان بود، یک پیر محبوب در جنوب پنجاب است و رهبری مجموعه‌ای از زیارتگاه‌ها در مولتان را بر عهده دارد، از جمله زیارتگاه‌های حضرت بهاالدین زکریا و شاه رکن‌العلَم. در سیاست پاکستان، این خانواده با حدود ۱۰ حزب سیاسی در ارتباط بوده و از هر دو حکومت‌های نظامی آیوب خان و محمد ضیاالحق حمایت کرده‌اند. [14]

بلاول بهتو زرداری نیز تصوف را پیام صلح خوانده است. وی در پاسخ به سوالی درباره اضافه کردن ایدئولوژی لعل شاهباز قلندر به برنامه درسی استان سند گفت: «اولین خط دفاعی ما در برابر افراط‌گرایی، تصوف و پیام صلح آن است و اگر این پیام را به برنامه درسی خود اضافه کنیم، برای ما مفید خواهد بود.»[15]

در نهایت امین جعفر در مقاله «در جستجو سیاست: زندگی اجتماعی در بارگاه های صوفی پاکستان» [16] با ذکر دلیل بیان می کند که چرا فضاهای اجتماعی مانند زیارتگاه‌های صوفیان برای سیاست چپ در جنوب آسیا امروز اهمیت دارند. اول، این زیارتگاه‌ها نهادی هستند که به طور ارگانیک بخش‌های مختلف از طبقات پایین جامعه در جنوب آسیا را به هم متصل می‌کنند و از این رو می‌توانند به عنوان مکان‌هایی برای ساخت همبستگی‌ها عمل کنند. دوم، آنها فضایی و شیوه‌ای برای تفکر فراهم می‌کنند که محدود به مسائل فردی و روزمره نیست، بلکه به زندگی عمومی و نگرانی‌های آن نیز می‌پردازد. این نوع تفکر اغلب جنبه بازتابی و تاریخی دارد، ویژگی‌هایی که برای درک نابرابری‌ها و بی‌عدالتی‌های گذشته و حال و تصور امکانات آینده ضروری است. بنابراین، زیارتگاه‌ها می‌توانند مکان‌هایی برای بحث و گفتگو در مورد مسائل سیاسی باشند. سوم، آنها یک روحیه‌ای را القا می‌کنند که اقدام جمعی با غریبه‌ها را تشویق می‌کند. البته، زیارتگاه‌ها از نابرابری‌ها و بی‌عدالتی‌ها رنج می‌برند و به سوی اهداف استثمارگرانه‌ای هدایت می‌شوند.

       tزیارتگاه و مقابر معروف صوفی در پاکستان

داتا دربار در لاهور

Figure 2 مرقد داتا دربار در لاهور

داتا دربار، مرقد صوفی بزرگ حضرت عبدالحسن حجویری است که به نام داتا گنج بخش نیز شناخته می‌شود. این مرقد حدود هزار سال پیش ساخته شده است و به عنوان یکی از نمادهای اصلی و مهم لاهور شنناخته می شود. این مرقد یکی از قدیمی‌ترین و معروف‌ترین مرقدهای صوفیانه در جنوب آسیا است. دربار داتا در قرن یازدهم میلادی توسط سلطان زکریا الدین ابراهیم ساخته شد.

مرقد لعل شهباز قلندر در جامشورو

Figure 3 مرقد لعل شهباز قلندر در جامشورو

 این مرقد در سیهون شریف، واقع در منطقه جامشورو در ایالت سند پاکستان، قرار دارد. سیہون شریف، مرقد صوفی بزرگ حضرت سید محمد عثمان مروندی است که به نام لعل شهباز قلندر شناخته می‌شود، یکی از صوفیان برجسته قرن دوازدهم میلادی است. ایشان نه تنها در میان مسلمانان بلکه در میان هندوها نیز محبوبیت فراوانی دارد.

مرقد عبدالله شاه غازی در کراچی

Figure 4 مرقد عبدالله شاه غازی در کراچی

مرقد عبدالله شاه غازی یکی از مهم‌ترین و زیباترین مرقدهای صوفیانه در پاکستان است که حدود ۱۰ قرن پیش ساخته شده است. مردم معتقدند که حضرت عبدالله شاه غازی، به عنوان یک ولی الهی، از شهر کراچی در برابر تهدیدات و خطرات محافظت می‌کند.

مرقد بهاالدین زکریا در مولتان

Figure 5 مرقد بهاوالدین زکریا در مولتان

مولتان به عنوان شہر اولیا یا شهر صوفیان شناخته می‌شود، زیرا این شهر محل اقامت بسیاری از بزرگان صوفی بوده است. مرقد حضرت زکریا در سال ۱۲۶۷ میلادی ساخته شد. این مرقد در دوران سلطنت بریتانیا آسیب دید، اما توسط مریدان ایشان مرمت و بازسازی شد.

مرقد غلام فرید شکر گنج در پاک پتن [17]

Figure 6 مرقد غلام فرید شکر گنج در پاک پتن

این مرقد زیبا متعلق به حضرت فریدالدین مسعود گنج شکر است که به بابا فرید معروف است. او یکی از بزرگ‌ترین صوفیان تاریخ است و به سلسله چشتیه از تصوف تعلق دارد.

مرقد بری امام در اسلام آباد

Figure 7 مرقد بری امام در اسلام آباد

مرقد بری امام که در قلب اسلام‌آباد واقع شده است، به حضرت شاه عبداللطیف قزمی صوفی قرن هفدهم اختصاص دارد. دربار بری امام نه تنها یک مکان زیارتی است بلکه به عنوان یک مرکز فرهنگی و مذهبی مهم نیز شناخته می‌شود که تجسم‌دهنده‌ی سنت‌ها و ارزش‌های روحانی منطقه است. این مکان نمایانگر آموزه‌های صوفیانه و معنویت عمیق مردم است که در پی جستجوی درونی خداوند و دوری از مادی‌گرایی هستند. [18]

مرقد گولرا شریف در اسلام آباد

Figure 8 مرقد گولرا شریف

پیر مهر علی شاه گیلانی نیز یکی از صوفیای رده دوم قرن بیستم است که علوم دینی را فرا گرفته و به تصوف پیوست. گولرا شریف منطقه ای در اسلام آباد است. یکی از دلایل عمده شهرت این منطقه زیارت گاه پیر مهر علی شاه است که گولرا شریف نامیده می شود. [19]

از دیگر مرقدهای صوفی مهم در حومه اسلام آباد و راولپندی می توان به مرقد پیر صوفی صدیق اکبر[20] ، مرقد محمدعلی نوشاهی[21] و سید سخی شاه جهان محمد بخش اشاره کرد.

      t آرامگاه و مقابر زنان معروف صوفی

عرفان پدیده‌ای است که از مرزهای جنسیتی فراتر می‌رود، زیرا این تجربه‌ای است که هر جنسیتی می‌تواند از طریق استعداد الهی، باعمل و عبادت آن را احساس کند. عرفان در انسان عشق به خداوند ایجاد می‌کند و فرد به تدریج به تعلیم، عمل و تبلیغ پیام خداوند به انسان‌ها می‌پردازد. مقدسین نقش مهمی در اسلام ایفا کرده‌اند و بسیاری از این شخصیت‌های مقدس زن بوده‌اند، از جمله همسران پیامبر اسلام، صحابه یا نسل‌های بعدی آنها. پس از وفات پیامبر اسلام، کارهای تبلیغاتی ایشان توسط پیروان نزدیک و نسل‌های آنان ادامه یافت و به‌واسطه‌ی تلاش‌های آنها دین اسلام در سراسر جهان گسترش یافت. علاوه بر مقدسین مرد، بسیاری از مقدسین زن نیز این خدمت را در جهت ترویج و پیشرفت اسلام در سرزمین‌های خارجی انجام داده‌اند.

یکی از این داستان‌ها به مقبره‌ی بی‌بی پاکدامن در شهر لاهور، پاکستان مربوط می‌شود که به بی‌بی رقیه، دختر حضرت علی (ع) نسبت داده شده است. بی‌بی پاکدامن، یک آرامگاه کوچک در لاهور که معمولاً به‌عنوان مقابر شش زن از خانواده‌ی پیامبر اسلام (ص) شناخته می‌شود. [22] بر اساس روایات، این شش زن با نام‌های بی‌بی حاج، بی‌بی شاهناز، بی‌بی نور، بی‌بی تاج، بی‌بی حر، و بی‌بی گوهر شهر مکه را ترک کرده و پس از حادثه کربلا به منظور تبلیغ دین اسلام به لاهور رسیدند. [23]

Figure 9 مقبره بی بی پاکدامن در لاهور

در کتاب اخبار الاخبار، سه زن در بخش زنان پرهیزگار ذکر شده‌اند که به عنوان مادران صوفیان شناخته می‌شوند. این زنان عبارتند از: بی‌بی سارا، مادر شیخ نظام الدین ابوملید، مادر شیخ فریدالدین گنجِ شکر و بی‌بی زلیخا - مادر خواجه نظام الدین. [24] بر اساس تحقیقات، در کراچی تعداد ۱۸ مزار از صوفیان زن وجود دارد که بیشتر آنها در مناطق قدیمی شهر واقع شده‌اند. این مزارها به یاد زنان صوفی و به عنوان مراکز معنوی برای زیارت و دعا ساخته شده‌اند. مائی میران شاه، مائی لانجی، سید مریم بی بی، سید بی بی امان، برخی از معروف‌ترین صوفیان زن هستند که مزارشان در کراچی واقع شده است. [25]

t وضعیت فعلی تصوف در پاکستان

در عصر حاضر نیز تصوف پیروان زیادی در سراسر پاکستان دارد. با گذشت صدها سال از در گذشت بزرگان و پیران صوفی، هنوز هم سالگرد با شکوهی برایشان گرفته می شود تا یاد و آموزه هایشان همیشه در دل ها زنده بماند. تصوف در واقع به نوعی با فرهنگ پاکستان درآمیخته است که تاثیر آن را می توان به وضوح در موسیقی های سنتی و حتی درون مایه سریال های پاکستان یافت. سریال های زیادی در این زمینه ساخته شده است که جز سریال های پر مخاطب بوده است.

اما به نظر می رسد در برخی از فرقه ها محبوبیت آرامگاه های پیران صوفی رو به کاهش است. این گروه‌ها که تحت حمایت مکتب بریلوی قرار دارند، اکنون در رقابت با مکتب دیوبندی هستند که عبادت قبور و پرستش اموات را رد می‌کند و زیارتگاه‌های صوفی را غیر اسلامی می‌داند. علمای سنتی از آن‌ها به‌عنوان «لانه‌های انحراف» یاد کرده‌اند. این زیارتگاه‌ها همچنین هدف حملات تروریستی جهادگرایان قرار گرفته‌اند. در سال ۲۰۱۷، زیارتگاه معروف لال شاهباز قلندر در سند، که بیش از نیم میلیون نفر در سالگرد فوت ایشان به آنجا می‌روند، هدف حمله انتحاری قرار گرفت که در آن بیش از ۹۰ نفر کشته شدند. [26] گروه داعش مسئولیت این حمله را بر عهده گرفت. یک سال پیش از آن، امجد صابری، یکی از برجسته‌ترین قوال‌های پاکستان (خواننده سنتی صوفی)، در کراچی ترور شد و طالبان پاکستانی اعلام کرد که آن‌ها مسئول قتل او هستند.

با وجود این حملات، تسلط بر قدرت‌های نهادین توسط پیرها و شبکه‌های زیارتگاه‌ها همچنان مقاوم باقی مانده است. طبق مطالعه‌ای که در سال ۲۰۱۷ توسط عادل ملک و رینچن علی میرزا که در دانشگاه آکسفورد انجام شد، در میان ۱۲ زیارتگاه بزرگ و ۳۰۰ زیارتگاه دیگر در استان پنجاب، بیش از ۶۰ زیارتگاه صوفی «فعال سیاسی» وجود دارد که در آن‌ها پیرها می‌توانند پیروان خود را به حمایت از سیاستمداران دلخواه و استفاده از تجمعات مذهبی به‌عنوان ابزاری برای تحکیم بلوک‌های رای و پشتیبانی سوق دهند. [27]

به طور کلی وضعیت تصوف در پاکستان به ویژه در پنجاب به شدت پیچیده شده است، جایی که در مزارات صوفیان، اعمال غیر شرعی و بدعت‌ رایج شده‌است. این بدعت‌ها به دلیل جهل و بی‌خبری مردم گسترش یافته‌اند و مفهوم اصلی تصوف که باید به دنبال تقویت رابطه با خداوند باشد، نادیده گرفته شده است. در مزارات، برخی افراد کسب درآمد می‌کنند و در این مسیر اعمال جعلی و کرامات ساختگی رواج دارد. در مقاله «تصوف و نظام خانقاهی در پاکستان: بررسی اجمالی وضعیت کنونی» [28] محسن خالد محسن تأکید می کند که برای اصلاح وضعیت تصوف در پاکستان، باید به مفاهیم اصلی آن بازگشت و از گسترش بدعت‌ها جلوگیری کرد. وی همچنین به لزوم مشارکت بیشتر دانشمندان و اساتید روحانی در اصلاح تصوف و مقابله با بدعت‌ها اشاره می کند و تأکید دارد که اگر این اصلاحات صورت نگیرد، وضعیت تصوف در پاکستان بدتر خواهد شد و ممکن است تفاوتی میان مزارات صوفیانه و معابد دیگر مذاهب باقی نماند.

t نسبت تصوف با جمهوری اسلامی ایران و فرصت های همکاری

ایران به عنوان خواستگاه اصلی تصوف، واقعیتی غیرقابل انکار است. ایران امروزی در تاریخ تصوف نقش بسیار مهمی ایفا کرده و بسیاری از اندیشمندان و عارفان برجسته این حوزه از این سرزمین برخاسته‌اند. مقابر و آرامگاه‌های متعدد بزرگان صوفی در سراسر ایران، به ویژه در منطقه خراسان بزرگ که شامل خراسان شمالی، خراسان رضوی و خراسان جنوبی می شود، واقع شده اند. در ایران از شمال تا جنوب، از شرق تا غرب، جریان تصوف به وضوح دیده می‌شود و تقریباً هیچ شهری از آثار و نشانه‌های تصوف بی بهره نیست. در اردبیل، آرامگاه جد شاه صفویه، که یکی از صوفیان برجسته به شمار می‌رود، واقع شده است. در تبریز و گیلان نیز مقابر بسیاری از صوفیان بزرگ قرار دارند که سلسله جیلانی نیز از این منطقه سرچشمه گرفته است.

به طور خاص، مناطق شرق و جنوب شرقی ایران در طول تاریخ محل سکونت بسیاری از صوفیان بزرگ بوده‌اند، و آرامگاه‌های ابدی این بزرگان همچنان در این مناطق قرار دارد. این مناطق به عنوان یکی از حلقه‌های ارتباطی میان ایران و پاکستان شناخته می‌شوند. به عنوان مثال، بایزید بسطامی، ملقب به سلطان العارفین، یکی از بزرگ‌ترین عارفان ایرانی در قرن سوم هجری، که فلسفه وحدت وجود و موجود را برای اولین بار مطرح کرد. بایزید بسطامی از شاگردان برجسته امام جعفر صادق (ع) بود که به حق او را سلطان العارفین لقب داده‌اند. همچنین آرامگاه امام محمد غزالی، یکی دیگر از بزرگان تصوف، در همین منطقه قرار دارد که زیارت آن برای اهل سنت پاکستان آرزوی دیرینه‌ای است. این امر می‌تواند فرصتی برای تعامل و هم‌اندیشی میان برادران اهل سنت در دو کشور همسایه، ایران و پاکستان فراهم کند.

امروزه نیز در جنوب شرق و شرق ایران، نحله‌های مختلف تصوف فعال هستند. یکی از راه‌های مهم همکاری و تعامل میان دو کشور، ارتباط با خاندان‌های صوفی بزرگ است که ریشه و اصلیتی ایرانی دارند. بسیاری از خاندان‌های پاکستانی بر این باورند که اجدادشان از مناطق ایران بوده‌اند، به عنوان نمونه، خاندان مشهور گیلانی که ریشه‌ای ایرانی دارند، از این دسته از خاندان‌هاست.

یکی دیگر از ابعاد مهم تعامل و همکاری میان ایران و پاکستان، زبان فارسی است. زبان فارسی در طول سال‌ها در شبه‌قاره هند زبان رسمی بوده و تأثیر زیادی بر ادبیات، به ویژه ادبیات صوفیانه این منطقه گذاشته است. به طور قطع می‌توان گفت که اگر زبان فارسی را از ادبیات صوفی حذف کنیم، چیزی از آن باقی نخواهد ماند، زیرا تمامی آثار تولید شده در این عرصه، به زبان فارسی نوشته شده است. از این منظر، ارتباط با ایران و ترویج زبان فارسی برای اهل تصوف پاکستان و دیگر کشورهای جهان ضروری است. بنابراین، باید در زمینه ترویج زبان فارسی اقدامات جدی و مؤثری صورت گیرد تا این ارتباطات فرهنگی و معنوی مستحکم‌تر شود.

t موسسات و دانشگاه های وابسته به تصوف

1. اتاق فکر سالوک (Salook think tank) [29]

سالوک مرکز تحقیقاتی و آموزشی صوفی است که رهبران معنوی و مردم را در فعالیت هایی برای حفاظت، حفظ و ترویج فرهنگی و شیوه های بومی برای حفاظت از میراث مشترک بشریت از صلح، هماهنگی و بردباری تعلیم می دهد. سالوک در ژوئن 2014 توسط وزیر فدرال امور مذهبی و هماهنگی بین ادیان پاکستان با ریاست پیر سید مدثر نظر شاه افتتاح شد و از همان ابتدا گام‌های کوچک اما محکمی برای بحث، درک و ایجاد زمینه مشترک برای جامعه برداشته است. سالوک به تحقیق در مورد ابعاد درونی اسلام، گفتمان دینی جاری در پاکستان و ترویج هماهنگی مذهبی، همکاری صلح آمیز اختصاص دارد. این اتاق فکر علاوه بر گفتمان مذهبی بر افراط گرایی و تروریسم، بلوچستان و سیاست پاکستان و تغییرات آب و هوایی فعالیت دارد و در این خصوص سمینارهای متعددی برگزار کرده است. سالوک در مواجهه با آفت ستیزه‌جویی و درگیری‌های خشونت‌آمیز، آموزه‌ها، حکایات و داستان‌های قدیسان و حکیمان ادیان بزرگ جهان مانند هندوئیسم، جینیسم، بودیسم و ‌اسلام را مورد بررسی قرار می دهد. لازم به ذکر است که پیر سید مدثر نظرشاه سجاده نشین دربارعالیه سروبا شریف در جهرم می باشد. وی یک رهبر فعال اجتماعی و سیاسی و رئیس شورای جهانی صوفی در دانشگاه هلند و یکی از سه رئیس شورای فتوا است. وی همچنین رئیس و بنیانگذار اتاق فکر صوفی سالوک مستقر در اسلام آباد می باشد. این اتاق فکر در اکتبر 2014 تأسیس شد. وی دارای کارشناسی ارشد در رشته علوم سیاسی از دانشگاه بلوچستان در کویته می باشد.

2. معرفی موسسه مسلم [30]

موسسه مسلم اسلام آباد یک مؤسسه تحقیقاتی است که در اسلام آباد پاکستان برای ترویج وحدت، ثبات، صلح و رفاه در جهان اسلام و سایر نقاط جهان فعالیت می کند. مؤسسه مسلم دفتری در لندن نیز دارد. این مؤسسه پژوهشگران، روشنفکران و سیاست گذاران را برای گفتگوی باز در مورد چالش های نوظهور اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، امنیتی و رهبری جهان اسلام گرد هم می آورد. نتایج اتخاذ شده توسط مؤسسه در قالب گزارش، مقاله و مستند چاپ و از طریق آنلاین منتشر می شود. موسسه مسلم، مجله ای 3 ماهه به زبان انگلیسی با نام MUSLIM Perspectives منتشر می کند. مؤسسه مسلم با اتخاذ رویکردی چند رشته‌ای در مورد سیاست‌های عملی، اجتماعی و دفاعی و همچنین موضوعات استراتژیک تحقیقاتی انجام می‌دهد. مؤسسه مسلم همکاری انجمن های مختلف در پروژه های مختلفی برای دستیابی به اهداف خود فعالیت می کند. به این منظور سمینار، وبینار، برنامه های فرهنگی و برگزاری مناظره توسط این موسسه برگزار می گردد. در این مراسم ها در خصوص مسائل مختلف معاصر پیش روی جهان اسلام گفتگو می شود.

3. جماعت اصلاحی و جنبش جهانی عارفین (نهضت تربیتی) [31]

حضرت سلطان محمد اصغر علی از نوادگان حضرت سلطان باهو بنیانگذار جماعت اصلاحی و جنبش جهانی عارفین می باشد. این موسسه در سال 1987 تاسیس شد. وی در آغاز تنها چند شاگرد برای راهنمایی و روشنگری داشت. ویژگی بارز این موسسه دور نگه داشتن شاگردان از هر گونه فرقه گرایی و افراط گرایی بود. این یک جنبش عرفانی مدرن می باشد که در بین مردم بسیار محبوب گردیده است. این جنبش در مدت کوتاهی در پاکستان و بسیاری از کشورهای دیگر گسترش یافت. موعظه های سلطان محمد اصغر علی حول شناسایی و شناخت خداوند می چرخد ‌که هدف واقعی زندگی انسان نیز همین است. مردم در دنیای امروز گرفتار مادی گرایی هستند وقتی انسان از رسالت واقعی خود منحرف شود، گرفتار مشکلات جسمی و روحی می شود. حضرت سلطان محمد اصغرعلی با طرح برنامه ای جامع در پرتو قرآن و سنت، امت اسلامی را مورد لطف قرار دادند. اکنون فرزندان وی رسالت ایشان را بر عهده گرفته اند. حضرت سلطان محمد علی فرزند ارشد حضرت سلطان محمد اصغر علی در حال رهبری جنبش می باشد. صفحه فیس بک جماعت اصلاحی و جنبش جهانی عارفین دارای 257 هزار دنبال کننده می باشد.

4. دانشگاه بین‌المللی صلح و تصوف (IUPS) [32]

دانشگاه بین‌المللی صلح و تصوف (International University Of Peace and Sufism) در پاکستان به منظور ترویج صلح از طریق آموزه‌های تصوف در سال ۲۰۱۲ به‌طور رسمی افتتاح گردید تا به آموزش و ارتقاء فرهنگ صلح‌طلبی و هم‌زیستی مسالمت‌آمیز بپردازد. دکتر نظیر احمد مغل، رئیس دانشگاه سند، در آگوست ۲۰۱۲ این دانشگاه را افتتاح کرد. دکتر مغل امیدوار بود که این ابتکار بتواند به پایان دادن به افراط‌گرایی و تروریسم در پاکستان کمک کند IUPS .  در راستای اهداف خود، یک دوره آموزشی سه‌ماهه با عنوان "هماهنگی دینی و نقش تصوف" را برای فارغ‌التحصیلان دوره کارشناسی راه‌اندازی کرده است. این دانشگاه با دانشگاه سند مرتبط است. این دانشگاه می‌کوشد با آموزش اصول تصوف، در زمینه ارتقاء همزیستی مسالمت‌آمیز و کاهش تعصبات دینی در جامعه پاکستان نقش مؤثری ایفا کند.

5. دانشگاه منهاج لاهور [33]

دانشگاه منهاج لاهور که به نام مؤسسه شیخ الاسلام برای مطالعات روحانی نیز شناخته می شود، در سال ۱۹۸۶ توسط پروفسور دکتر محمد طاهرالقادری، مؤسس و رئیس کل موسسه بین‌المللی منهاج القرآن تأسیس شد. کمیسیون آموزش عالی پاکستان، دانشگاه منهاج لاهور را در دسته‌بندی W3  به رسمیت شناخته است. W3 یک رتبه‌بندی است که به دانشگاه‌های معتبر با سطح بالای فعالیت‌های علمی و تحقیقاتی اختصاص داده می‌شود و نشان‌دهنده جایگاه بالای آن دانشگاه در سیستم آموزشی کشور است.

به عنوان یک مؤسسه معتبر آموزش عالی و تحقیقاتی نوآورانه که در سطح محلی، ملی و بین‌المللی شناخته شده است، دانشگاه منهاج در رشته‌های مختلف تحصیلات عالی ارائه می‌دهد. در عین حال، شایسته است ذکر شود که هیچ‌یک از علما و اساتید صوفی بزرگ تاریخ اسلام تا به حال پیر یا سجاده نشین هیچ مرقد صوفی نبوده‌اند. بلکه آن‌ها عمر خود را در تبلیغ آموزه‌های قرآن و سنت پیامبر صرف کرده‌اند و در خدمت به بشریت زندگی کردند. این مؤسسه قصد دارد تأکید از دست رفته بر روحانیت اسلامی و مسائل اخلاقی و معنوی که در قرآن و سنت پیامبر وجود دارد را احیا کند.

6. دانشگاه تصوف و علوم مدرن (University of Sufism and Modern Sciences)

دانشگاه تصوف و علوم مدرن یک دانشگاه دولتی است که توسط دولت ایالت سند پاکستان تأسیس شده است. این دانشگاه در سال ۲۰۱۱ با هدف ترویج آموزش و پژوهش در زمینه تصوف و ایجاد رشته مطالعات تصوف به عنوان یک موضوع علمی در سند تأسیس شد. هدف دیگر این دانشگاه اتصال آموزش سنتی تصوف با علوم مدرن است. [34]

7. دانشگاه القادر در جهلم[35]

هدف دانشگاه القادر بازگرداندن سنت کسب علم است که در قلب تمدن اسلامی قرار داشت. این دانشگاه قصد دارد افرادی دوراندیش و استوار در باورها تربیت کند که پیشگامان نوآوری باشند. از اهداف اصلی این دانشگاه بازسازی الگوهای معاصر رهبری و مدیریت در پرتو الگوی نبوی است، تا دانشجویان ویژگی‌های شخصیتی همچون تواضع و خدمت به بشریت را در خود پرورش دهند. این دانشگاه نیز وابسته به تصوف است.

8. دانشگاه بهاوالدین زکریا در مولتان[36]

مولتان همواره به عنوان یک مرکز برجسته در عرصه آموزش شناخته شده است. حضرت بهاءالدین زکریا، عالم و عارف مسلمان، یک مدرسه عالی در زمینهٔ الهیات در مولتان تأسیس کرد؛ جایی که دانشمندان از سرتاسر جهان برای تحصیل و تحقیق به آنجا می‌آمدند. مولتان با حفظ موقعیت مرکزی و میراث فرهنگی کهن خود، به طور طبیعی مناسب برای تبدیل شدن به یک مرکز علمی بود. به همین دلیل، دانشگاه مولتان در سال 1975 با تصویب مجلس قانون‌گذاری پنجاب تأسیس شد. برای ادای احترام به آن بزرگ‌مرد، نام دانشگاه از دانشگاه مولتان به دانشگاه بهاءالدین زکریا در سال 1979 تغییر یافت. این دانشگاه نیز وابسته به تصوف است.

t نتیجه گیری

در مجموع، تصوف به عنوان یک جریان معنوی و فرهنگی، ریشه‌های عمیقی در تاریخ و فرهنگ ایران دارد و ارتباطات فرهنگی میان ایران و پاکستان در این زمینه نه تنها یک میراث مشترک است، بلکه فرصتی برای تقویت روابط دینی، فرهنگی و اجتماعی میان دو کشور فراهم می‌آورد. ایران به عنوان خواستگاه تصوف و مهد بسیاری از بزرگان این عرصه، همواره نقشی اساسی در شکل‌دهی به تفکرات و آموزه‌های صوفیانه داشته است. با توجه به تأثیرات گسترده زبان فارسی در ادبیات صوفیانه شبه‌قاره هند و ارتباطات تاریخی میان دو کشور، تعامل بیشتر در این حوزه می‌تواند به نزدیکی بیشتر فرهنگ‌ها و گسترش همکاری‌های فرهنگی و علمی بین ایران و پاکستان کمک کند. بنابراین، تقویت روابط و همکاری‌های فرهنگی، به‌ویژه در زمینه‌های تصوف و زبان فارسی، نه تنها موجب حفظ این میراث مشترک می‌شود، بلکه می‌تواند در ایجاد پیوندهای پایدار و متقابل میان دو کشور نقش حیاتی ایفا کند.

منابع: