پس از جنگ اوکراین و اعمال تحریم‌های گسترده علیه روسیه، نقش شرکت دولتی روس اتم به‌عنوان ابزاری استراتژیک برای حفظ نفوذ روسیه در عرصه بین‌المللی برجسته‌تر شده است. آسیای مرکزی، به دلیل موقعیت ژئوپلیتیکی و نیازهای رو به رشد انرژی، به منطقه‌ای کلیدی برای سیاست هسته‌ای روسیه تبدیل شده است. قزاقستان و ازبکستان به‌عنوان دو کشور محوری در این منطقه، برنامه‌های هسته‌ای خود را با مشارکت روس‌اتم پیش می‌برند.
در پس زمینه انزوای دیپلماتیک که پس از تهاجم گسترده به اوکراین به وجود آمد، غول انرژی هسته‌ای «روس‌اتم» به بخش مهم‌تری از استراتژی روسیه برای حفظ جایگاه خود در صحنه جهانی تبدیل شد. کرملین نیز هرچه بیشتر به آسیای مرکزی پیشنهاد کمک در زمینه انرژی هسته‌ای می‌دهد.
قزاقستان از طریق یک همه‌پرسی که سوالات زیادی را به همراه داشت، سرانجام چراغ سبز برای ساخت نیروگاه هسته‌ای دریافت کرد. اکنون توجه به این موضوع معطوف شده است که کدام کشور این نیروگاه را خواهد ساخت.
اگر قزاقستان کاملاً «روس‌اتم» روسیه را نادیده بگیرد، این اقدام برخلاف روند جهانی خواهد بود. در پس زمینه جنگ در اوکراین و انزوای دیپلماتیک فزاینده مسکو، پروژه‌های انرژی هسته‌ای در کشورهای خارجی به بخش مهم‌تری از تلاش‌های روسیه برای حفظ نفوذ در صحنه بین‌المللی تبدیل شده است. کرملین بدون شک انتظار دارد که شرکای خود در آسیای مرکزی، که با کمبود انرژی مواجه هستند، با این همکاری موافقت کنند. ازبکستان پیشتر برای ساخت یک نیروگاه هسته‌ای کوچک توسط «روس‌اتم» موافقت نموده است و در قرقیزستان نیز ایجاد نیروگاهی با ظرفیت کمتر در حال بررسی است.
اما افزایش نفوذ «روس‌اتم» در منطقه چه هزینه‌ای خواهد داشت؟
آسیای مرکزی به دلیل میراث شوروی جایگاه ویژه‌ای در دیپلماسی هسته‌ای روسیه دارد. این موضوع باعث شده است که فعالیت‌های «روس‌اتم» در این منطقه ساده‌تر و روان‌تر از سایر نقاط باشد؛ چرا که موانع زبانی وجود ندارد و ارتباطات نهادی و شخصی از دوران شوروی باقی مانده است. انرژی هسته‌ای می‌تواند به ابزاری برای حفظ حضور اقتصادی و نمادین روسیه در منطقه تبدیل شود.
طبق گزارش وضعیت صنعت هسته‌ای جهان (WNISR) در سال ۲۰۲۴، «روس‌اتم» بزرگ‌ترین سازنده و صادرکننده راکتورهای هسته‌ای است. بر اساس این گزارش، این شرکت تا اواسط سال ۲۰۲۴، ۲۶ مورد از ۵۹ بلوک انرژی در حال ساخت جهان را تأمین می‌کند.
حداقل ۲۰ مورد از این بلوک‌ها خارج از روسیه در حال ساخت هستند. مشتریان این شرکت شامل کشورهایی چون بنگلادش، چین، مصر، هند و ترکیه می‌شوند.
نیروگاه هسته‌ای «آک‌کویو» با ظرفیت ۴.۸ گیگاوات که «روس‌اتم» در سال ۲۰۱۸ در استان مرسین ترکیه ساخت آن را آغاز کرد، در رسانه‌ها به‌طور معمول به‌عنوان یک پروژه ۲۰ میلیارد دلاری معرفی می‌شود. اما در ماه ژوئن، مدیرعامل «روس‌اتم»، الکسی لیخاچوف، هزینه این نیروگاه که حدود ۱۰ درصد از کل برق ترکیه را تأمین خواهد کرد، بین ۲۴ تا ۲۵ میلیارد دلار تخمین زد. هزینه ساخت نیروگاهی با ظرفیت ۲.۲ گیگاوات در بنگلادش نیز ۱۲.۶۵ میلیارد دلار است که بخش عمده تأمین مالی آن از طریق وام روسیه صورت گرفته است.
پس از اعلام نتایج همه‌پرسی در قزاقستان، رومان اسکلیار معاون نخست‌وزیر اذعان کرد که هزینه نیروگاهی که دولت این کشور متعهد به اجرای آن است، به دلیل تورم، ممکن است در طول یک دهه آینده ۵۰ درصد افزایش یابد و از ۱۰–۱۲ میلیارد دلار فراتر رود.
در حالی که «روس‌اتم» به جستجوی تهاجمی مشتریان ادامه می‌دهد، برخی از مشتریان خود را به دلیل جنگ از دست داده است.
در سال ۲۰۲۲، کنسرسیوم فنلاندی Fennovoima اعلام کرد که از پروژه مشترک ساخت راکتور هسته‌ای خارج می‌شود. این تصمیم به دلیل تأخیرها و افزایش ریسک‌های ناشی از جنگ اوکراین گرفته شد. اگرچه شرکت روس‌اتم مستقیماً تحت تحریم قرار نگرفته است، برخی از زنجیره‌های تأمین آن دچار اختلال شده‌اند که باعث تأخیر در پروژه‌ها شده است. به نظر می‌رسد این ریسک‌ها سیاستمداران آسیای مرکزی را نیز نگران کرده است.
رومان اسکلیار، معاون نخست‌وزیر قزاقستان، اعلام کرد که این کشور بندی با عنوان "تحریم‌ها" را در هرگونه توافق برای ساخت نیروگاه هسته‌ای وارد خواهد کرد، اما به طور مشخص به روسیه اشاره‌ای نکرد.
در همین حال، ازبکستان نیز در مسیر برنامه‌های انرژی هسته‌ای خود حرکت می‌کند. در سال ۲۰۱۸، طی سفر ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، به تاشکند، دو کشور پایه‌های ساخت یک نیروگاه هسته‌ای با ظرفیت ۲.۴ گیگاوات را بنا نهادند. این نیروگاه قرار بود حدود یک پنجم نیازهای انرژی ازبکستان را تأمین کند و هزینه‌ای معادل ۱۱ میلیارد دلار داشته باشد.
با این حال، این پروژه هرگز آغاز نشد. در ابتدای سال جاری، پوتین و شوکت میرضایف توافق جدیدی را با روس‌اتم برای ساخت نیروگاه هسته‌ای تأیید کردند. این توافق به جای نیروگاه بزرگ اولیه، شامل نیروگاهی با شش راکتور کوچک هر کدام با ظرفیت ۵۵ مگاوات بود.
در قزاقستان، نتایج رسمی همه‌پرسی که در تاریخ ۶ اکتبر اعلام شد، نشان داد که بیش از ۷۰ درصد از رأی‌دهندگان از ساخت نیروگاه هسته‌ای حمایت کرده‌اند. مقامات، از جمله رئیس‌جمهور قاسم ژومارت توقایف، بار دیگر تأکید کردند که این کشور ترجیح می‌دهد پروژه ساخت نیروگاه توسط یک "کنسرسیوم بین‌المللی" اجرا شود.
اسکلیار افزود که این کنسرسیوم شامل "حداکثر پنج کشور" خواهد بود. به نظر می‌رسد این کشورها شامل چین، فرانسه، روسیه، کره جنوبی و خود قزاقستان هستند که پیشتر علاقه‌مندی رسمی خود را برای مشارکت در این پروژه اعلام کرده‌اند. ایده کنسرسیوم بین‌المللی با تمایل قزاقستان برای یافتن تعادل میان شرکای مختلف در شرایط تنش شدید ژئوپلیتیکی همخوانی دارد.
با این وجود، حتی با کنار گذاشتن چالش‌های مربوط به همکاری میان رقبای بین‌المللی، ساخت نیروگاه‌های هسته‌ای فرآیندی بسیار پیچیده است. مایکل اشنایدر، هماهنگ‌کننده و ناشر گزارش صنعت هسته‌ای جهان در سال ۲۰۲۴، می‌گوید:
«درست است که پروژه‌های انرژی هسته‌ای بین‌المللی هستند و اغلب صدها شرکت در آن‌ها مشارکت دارند، اما پرسش اصلی همیشه این است که چه کسی مسئول ساخت خواهد بود و ریسک سرمایه‌گذاری را به عهده می‌گیرد؟ پنج شرکت هرکدام با سهم ۲۰ درصدی؟ چنین چیزی در عمل ممکن نیست.»
از میان شرکت‌هایی که برای این پروژه مطرح هستند — CNNC چین، EDF فرانسه، KEPCO کره جنوبی، و روس‌اتم — تنها روس‌اتم توانسته است در سال‌های اخیر قراردادهای خارجی برای ساخت راکتورهای هسته‌ای به دست آورد.
دولت قزاقستان تلاش کرده است نگرانی‌هایی را که نیروگاه هسته‌ای ممکن است ابزاری برای فشار یک قدرت خارجی باشد، برطرف کند. آن‌ها تأکید کرده‌اند که این پروژه "صرفاً تجاری و نه سیاسی" است. با این حال، اشنایدر معتقد است که واقعیت پیچیده‌تر است:
«اولاً، تصمیم به خرید یک نیروگاه هسته‌ای به خودی خود یک موضوع سیاسی است. ثانیاً، هر طراحی راکتور انرژی بسیار خاص است و بهره‌برداری از آن بدون کمک فنی از سوی تأمین‌کننده ممکن نیست. حتی اپراتورها برای مدل‌های خاص آموزش می‌بینند و نمی‌توانند به راحتی به مدل‌های دیگر منتقل شوند. آموزش اپراتورهای مستقل سال‌ها طول می‌کشد.»
نکته:
به طور کلی، پروژه‌های هسته‌ای در آسیای مرکزی نمایانگر تعامل پیچیده میان سیاست، اقتصاد و فناوری است. روس‌اتم، با وجود چالش‌های متعدد، همچنان یکی از بازیگران اصلی در این منطقه باقی خواهد ماند. موفقیت یا شکست این پروژه‌ها می‌تواند تأثیر عمیقی بر آینده روابط روسیه و آسیای مرکزی بگذارد.
همکاری‌های هسته‌ای میان روس‌اتم و کشورهای آسیای مرکزی و به ویژه قزاقستان نمایانگر فرصت‌های اقتصادی و فناورانه قابل‌توجهی است، اما این همکاری‌ها با چالش‌های ژئوپلیتیکی، اقتصادی و سیاسی روبه‌رو هستند. مدیریت هوشمندانه این پروژه‌ها و انتخاب استراتژی‌های متنوع می‌تواند به توسعه پایدار انرژی و حفظ استقلال این کشورها کمک کند. در این میان، قزاقستان باید با دقت و شفافیت در تصمیم‌گیری‌ها، به‌ویژه در مورد انتخاب شرکا، از منافع ملی خود محافظت کند.
آستانه قزاقستان
نظر شما