تشیع، دومین فرقۀ بزرگ اسلام پس از تسنن است که حدود ۱۴ درصد از مسلمانان جهان را تشکیل می­دهد و شیعیان عمدتاً در ایران، عراق، هند، پاکستان و لبنان هستند. اگرچه تعداد آن­ها کم است، اما تأثیر قابل توجهی داشته اند، به­ ویژه از زمان جنگ عراق در سال ۲۰۰۳. شیعه­ شناسی نه تنها بخش جدایی­ ناپذیر معارف اسلامی است، بلکه پیش ­نیاز و مبنای مهمی برای درک و شناخت سیاست­ های کنونی خاورمیانه است.

     در اوایل دهۀ ۲۰ قرن بیستم، مطالعۀ آکادمیک اسلام در چین آغاز شد. با این حال، به دلایل مختلف، جامعۀ دانشگاهی مدت­هاست که بر سنی­ ها تمرکز کرده و به شیعیان به اندازۀ کافی توجه نشده است. پس از انقلاب اسلامی در ایران در سال ۱۹۷۹ بود که دانشمندان چینی تعدادی نوشته و ترجمه دربارۀ تشیع منتشر کردند. از دهۀ ۹۰ قرن بیستم، تعداد زیادی مقاله در این زمینه منتشر شده است. در سال­های اخیر، شیعیان به یکی از نقاط داغ مطالعات خاورمیانه تبدیل شده اند؛ زیرا بر قدرت دولتی در عراق تسلط دارند.

     این مقاله به منظور تسهیل پژوهش ­های محققان، به تفکیک و معرفی آثار موجود می ­پردازد. دستاوردها در اینجا نه تنها شامل ترجمه ­ها، کتاب­ها و مقالات مجلات، بلکه پایان­نامه­ های دکتری و کارشناسی ارشد است.

یک. مطالعات تاریخی شیعه

     در چین، مطالعۀ شیعه با ترجمۀ آثار خارجی آغاز شد. تاریخ مختصر اسلام اثر محقق فرانسوی آنری ماسایی (انتشارات شان وو، ۱۹۷۸)  با ترجمۀ وانگ هوای ده و ژئو ژین شیانگ، تاریخ عمومی عربستان اثر محقق آمریکایی هیتی (انتشارات شان وو، ۱۹۷۹) با ترجمۀ محقق ما جیان، تاریخ مختصر اسلام نوشتۀ محقق پاکستانی سعید فیاض محمود (انتشارات علوم اجتماعی چین، ۱۹۸۱) با ترجمۀ وو یون گوی و دیگران، تاریخ فرهنگ عربی- اسلامی اثر محقق مصری احمد امین با ترجمۀ نا ژونگ (انتشارات شان وو، جلد ۱، ۱۹۸۲؛ جلد ۲، ۱۹۹۰؛ جلد ۸، ۲۰۰۷) و سایر آثار، دارای مطالبی در بارۀ تشیع هستند. در سال ۱۹۸۳، مؤسسۀ ادیان جهانی آکادمی علوم اجتماعی چین، اسلام شیعی (انتشارات علوم اجتماعی چین) را ترجمه و گردآوری کرد. این کتاب با گردآوری نتایج پژوهش­ های خارجی، به انتخاب و ترجمۀ مطالب مربوط می­پردازد و نه تنها به معرفی تاریخ و وضعیت کنونی شیعه، بلکه آموزه ­ها، آیین­ها و اقوام را نیز پوشش می­دهد.

     از اواخر دهۀ ۸۰ قرن بیستم، مطالعۀ تاریخ شیعه در تاریخ عمومی اسلام در جهان که توسط دانشمندان چینی نوشته شده، رخ نموده است. مقدمه­ ای بر اسلام از جین یی جیو (انتشارات رین مین چینگهای، ۱۹۸۷)، تاریخ اسلام (انتشارات علوم اجتماعی چین، ۱۹۹۰؛ انتشارات رین مین جیانگ سو، ۲۰۰۶)، تاریخ اسلام از وانگ هوای ده و گوء بائو هوا (انتشارات رین مین نینگشیا، ۱۹۹۲) و تاریخ مختصر اسلام اثر ما مینگ لیانگ (انتشارات روزنامۀ اقتصادی، ۲۰۰۱) به درجات مختلف، در زمینۀ تشیع بحث کرده­اند.

     علاوه بر این، از اوایل دهۀ ۸۰ قرن بیستم، تعدادی از مقالات دانشگاهی تخصصی در زمینۀ تاریخ تشیع در چین منتشر شده است. «شکل گیری اسلام شیعی» لیو یوئ چین، (غرب آسیا و آفریقا، ش ۵، ۱۹۸۲) و «مطالعۀ مقدماتی در زمینۀ منشأ تشیع» چین ان مینگ (مطالعات ادیان جهان، ش ۲، ۱۹۸۸)، به دلایل و روند شکل­گیری تشیع پرداخته­اند. از سوی دیگر، «دربارۀ شیعیان در دورۀ اموی» مروان (مطالعات جهان عرب، ش ۱، ۱۹۸۹) و «شیعیان و عباسیان» مو شیانگ یون، (مطالعات جهان عرب، ش ۴، ۱۹۸۷) به ترتیب شیعیان دوره­های اموی و عباسی را بررسی کرده­اند. چینگ تونگ در مقاله­ای با عنوان «بررسی زندگی دوازده امام شیعه» (مطالعات جهان عرب، ش ۱، ۲۰۰۸)، اولین بار به بررسی جزئیات سیرۀ دوازده امام می­پردازد. شایان ذکر است که کتاب آقای ما تانگ با عنوان اسلام شیعی در شمال غربی چین و آثار آن نیز مطالعۀ پیشگامان ه­ای در زمینۀ گسترش شیعه در چین انجام داده است.

     از آنجا که ایران دارای بیشترین جمعیت شیعه در جهان است، تاریخ شیعیان در این کشور، طبیعتاً به کانون تحقیقات تبدیل شده است. تاریخ اسلام در ایران اثر وانگ یوجی (انتشارات رین مین نینگشیا، ۲۰۰۶) مهم­ترین اثر در این زمینه است. این کتاب به بررسی عمیق توسعه و تحول تشیع در ایران از منظر سیاسی می­ پردازد و سطح بالایی از تحقیقات شیعی در چین را نشان می­دهد. مقالات «نقش شیعه در تاریخ ایران» اثر ژائو زینگ چوان (غرب آسیا و آفریقا، ش ۵، ۱۹۸۰)، «رواج و علل شیعۀ اولیه در ایران» اثر چین گانگ (مطالعات جهان عرب، ش ۱، ۱۹۹۳)، «مطالعۀ مقدماتی در زمینۀ دلایل تبدیل شدن شیعه به دین دولتی ایران، اثر لی چین (دانشگاه تربیت معلم یوننان، ش ۶، ۱۹۹۳) و «بررسی استقرار جایگاه شیعه در دین دولتی ایران» اثر لی یانگ (دانشگاه شمال غربی، ش ۱، ۲۰۰۲) و «سیر تحول تاریخی اسلام شیعی در ایران» اثر ژو شی فان (دانشگاه ملی شمال غربی، ش ۳، ۲۰۰۶) نیز تاریخ شیعه در ایران را از جنبه­های مختلف بررسی کرده­اند. علاوه بر این، رسالۀ دکترای چینگ تونگ با عنوان «مفهوم ارتدوکس و شیعه در ایران: از تهاجم مغول تا تأسیس سلسلۀ صفویه» گروه زبان­های شرقی دانشکدۀ زبان­های خارجی دانشگاه پکن، ۲۰۰۳، زیر نظر دکتر یه یی لیانگ، با استفاده از تعداد زیادی از منابع فارسی، مفاهیم «ارتدوکس» طبقات اصلی اجتماعی عمدۀ ایران و تعامل آن­ها با آموزه ­های شیعه را در دورۀ تاریخی از حملۀ مغول تا تأسیس سلسلۀ صفویه بررسی؛ و دلایل اساسی انتخاب شیعه توسط ایرانیان به عنوان دین دولتی خود را آشکار کرد.

دو. بررسی شاخه­ ها، اصول و احکام شیعه و نظام­های دینی

     تعداد زیاد شاخه ­ها از ویژگی­های بارز تشیع است و طبیعی است که این شاخه ­ها به یکی از جنبه­ های مهم مطالعات شیعه تبدیل شده اند. «شاخه ­های اصلی اسلام کدام­ها هستند؟» نوشتۀ تان له شان (روندهای تحقیقات تاریخ جهان، ش ۲، ۱۹۸۰)، «شیعۀ اسلامی و فرقه­ های فرعی آن» از ژائو زینگ چوان (جلد ۱ و ۲؛ روندهای تحقیقات تاریخ جهان، ش ۱۲، ۱۹۸۰، ش ۱، ۱۹۸۱) و «فرقه ­های اسلامی» وانگ هوای ده (جهان عرب، ش ۱، ۱۹۸۲) و سایر مقالات شاخه ­های اصلی شیعه را نسبتاً زودتر در چین معرفی کردند. در میان این آثار، فرقه های اسلامی اثر وانگ هوای ده، اسلام اثر جین یی جیو (انتشارات فرهنگ مذهبی، ۱۹۹۷) و تاریخ فلسفۀ دینی اسلامی اثر وانگ جیا یینگ در انتشارات مینزو، ۲۰۰۳ نیز تحقیقاتی در زمینۀ شاخه­ های شیعه، به ­ویژه تاریخ فلسفۀ دینی اسلامی انجام داده اند که از تعداد زیادی از منابع اصلی فارسی و عربی برای معرفی دقیق ­تر گزاره­ های ایدئولوژیک شاخه­ های مختلف شیعه استفاده کرد. سنت و واقعیت: اسلام و مسلمانان در ترکیه اثر سون ژین یو در انتشارات مینزو، ۲۰۰۱، اولین کتابی بود که علوی­گرایی کمتر شناخته شدۀ ترکیه را معرفی کرد. علاوه بر این، پایان ­نامۀ کارشناسی ارشد لی وی جیان با عنوان «مطالعه ­ای در زمینۀ تاریخ فرقۀ زیدیۀ اسلامی در یمن» در مؤسسۀ مطالعات خاورمیانۀ دانشگاه شمال و غرب، ۲۰۰۱، تحت هدایت گو بائو هوا، نیز برای اولین بار، مطالعۀ تطبیقی و سیستماتیک دربارۀ فرقۀ زیدیه، یعنی شاخۀ مهمی از شیعه را انجام داد.

     علاوه بر مطالعات شاخه ­ها، «تفاوت بین سنی­ها و شیعیان» از چین ان مینگ (مطالب دین جهانی، ش ۴، ۱۹۸۴)، «سنی، شیعه و تصوف» وانگ هوای ده (جهان عرب، ش ۱، ۱۹۹۲) و عرفان صوفیانه در اسلام اثر جین یی جیو در انتشارات علوم اجتماعی چین، ۱۹۹۵ مطالعات تطبیقی در عرصۀ شیعه، سنی و صوفی را ارائه کرده اند.

     علاوه بر اسلام نوشتۀ جین یی جیو، مقالۀ «بحث مختصر در مورد آموزۀ امامت شیعه» چین ده چینگ (مطالعات دین جهانی، ش ۲، ۱۹۸۸)، ایدۀ اصلی تشیع را بررسی کرد. مقالۀ «مناقشه بین دو مکتب اصلی تشیع» (مطالعات ادیان جهان، ش ۱، ۲۰۰۴) اثر وانگ یو جیه، تحلیل عمیقی از تفاوت­ ها و مناقشات تاریخی بین دو مکتب اخباری و اصولی ارائه کرده و رئوس مطالب حقوق اسلامی نوشتۀ وو یونگوی (انتشارات علوم اجتماعی چین، ۱۹۹۳) نیز به این موضوع می­ پردازد.

      مقالۀ «در مورد مکانیسم شکل­ گیری و اهمیت منبع "تقلید" شیعۀ اسلامی» لین هوان پینگ (علوم اجتماعی نینگشیا، ش ۴، ۲۰۰۰) و «مسیر توسعۀ رهبران مذهبی شیعه» اثر وانگ لی (دین و فرهنگ جهانی، ش ۴، ۲۰۰۷)، به طور خاص، موضوع تقلید منحصربه­ فرد شیعیان و مکانیسم شکل­ گیری رهبران مذهبی را مطالعه کرده­ اند. علاوه بر این، شریعت معاصر اسلام اثر وو یون گوی در انتشارات علوم اجتماعی چین، ۲۰۰۳، علل جایگاه ویژۀ علمای دینی شیعه و نگرش آن­ها نسبت به قدرت دولتی را تجزیه و تحلیل کرده است.

     برخی از محققان همچنین به بررسی آیین­ها و اعیاد مذهبی شیعیان پرداخته­ اند، مانند «عاشورای شیعیان» وانگ یو جی و «اصول متعه شیعه» علامه طباطبایی (ادیان و فرهنگ­های جهان، ش ۳، ۲۰۰۲) با ترجمۀ مین وین جی و «مناسک مذهبی شیعه» اثر سیدحسین نصر در همان مجله، ش ۴، ۲۰۰۲.

شایان ذکر است که در سال ۲۰۰۳، انتشارات فرهنگ مذهبی، نسخۀ چینی نهج البلاغه ترجمۀ ژانگ ژی هوا را منتشر کرد که مجموعه ­ای از خطابه ­ها، نامه ­ها، دعاها و مطالب مربوط به اولین امام شیعیان حضرت علی است که توسط محقق شیعه، سید رضی در قرن دهم گردآوری شده و مرجع خاص و ارزشمند دانشمندان چینی برای مطالعۀ مذهب تشیع است.

  سه. مطالعۀ دیدگاه­های سیاسی

     همه می­ دانند که اسلام، دینی با ویژگی سیاسی متمایز است و این امر به ­ویژه در مورد تشیع صادق است. تا به امروز، تحقیقات در مورد شیعه در سطح سیاسی، بیشترین نتایج را به همراه داشته است.

     تا کنون، دو دستاورد مهم در تحقیقات کلی شیعه در خاورمیانه، شامل رسالۀ دکتری وانگ یو جیه با عنوان «تشیع و سیاست معاصر خاورمیانه» (مؤسسۀ ادیان جهان آکادمی علوم اجتماعی چین، ۱۹۹۹، به راهنمایی وو یون گوی) و تک­نگاری وو بینگ بینگ با عنوان «ظهور اسلام گرایی مدرن شیعه» (انتشارات علوم اجتماعی چین، ۲۰۰۴) بوده است. کتاب اول نه تنها پیدایش و توسعۀ شیعه را تشریح کرد، بلکه بر تأثیر تشیع بر سیاست ایران، لبنان، عراق و سایر کشورهای خلیج فارس نیز تمرکز دارد. کتاب دوم از مطالب زیادی به زبان­ های انگلیسی و عربی استفاده می ­کند و بر اساس تشریح تاریخ، نظام دینی و اندیشۀ سیاسی شیعه، ظهور و توسعۀ اسلام گرایی مدرن شیعی در ایران، عراق و لبنان را با تمرکز بر فعالیت­ ها و اندیشه­ های سیاسی سه رهبر مذهبی مشهور شیعه از جمله آیت الله خمینی، محمد باقر صدر و موسی صدر بررسی می­کند. علاوه بر این، «ایدئولوژی اسلامی شیعه و جایگاه آن در زندگی اجتماعی غرب آسیا» (غرب آسیا و آفریقا، ش ۶، ۱۹۸۲)، تحلیل کلانی از مذهب شیعه و نفوذ سیاسی آن در غرب آسیا ارائه کرده و «شیعۀ اسلامی در خاورمیانۀ معاصر» وانگ یو جیه (فرهنگ اسلامی و جامعۀ مدرن، انتشارات شین یانگ، ۲۰۰۱، صص ۶۰-۴۵)، مروری کوتاه بر نفوذ سیاسی شیعیان در ایران، لبنان، عراق و سایر کشورهای خلیج فارس ارائه کرده است.

در سال ۲۰۰۷، جنگ و بازسازی عراق تحت استراتژی خاورمیانۀ آمریکااز وانگ بو و فرهنگ اسلامی و روابط خارجی عربی از لی وی جیان که تقریباً همزمان در انتشارات شی شی منتشر شدند، عوامل شیعی را در سیاست خاورمیانه پس از جنگ عراق و ایران تحلیل کردند. علاوه بر این، مقالۀ وانگ بو با عنوان «تأثیر مذهبی و سیاسی ظهور هلال شیعی در منطقۀ خلیج فارس» (مطالعات جهان عرب، ش ۱، ۲۰۰۹) نیز عوامل شیعی را بررسی کرد.

     علاوه بر تحقیقات کلی یادشده و مقالۀ محقق لی فو چوان با عنوان «تحلیل مشکل شیعه در عربستان سعودی» (دانشگاه علوم اجتماعی جیانگ نان، ش ۱، ۲۰۰۹)؛ مطالعات دیگر در مورد شیعیان، کاملاً بر سه کشور متمرکز شده است: ایران، لبنان و عراق. علاوه بر مقالات و کتاب­های یادشده دربارۀ تاریخ تشیع در ایران، دو مقالۀ آقای جی کای یون، یعنی «نظریه­ پرداز بنیادگرای انقلاب اسلامی در ایران - نواب صفوی» (غرب آسیا و آفریقا، ش ۴، ۱۹۹۹) و «نظریه ­پرداز انقلاب اسلامی دانشجویان جوان ایرانی - علی شریعتی» در همان مجله، ش ۶، ۱۹۹۷ و «متفکر مشهور شیعی مدرن علامه طباطبایی» (ادیان و فرهنگ­های جهانی، ش ۱، ۲۰۰۴) نوشتۀ مین وین جیه، به ترتیب سه متفکر شیعه در ایران را معرفی کردند. آیت الله خمینی تا حد زیادی مطالعه شده ­ترین شخصیت مذهبی شیعه در چین است. رسالۀ دکتری وو چینگ با عنوان «بررسی اندیشۀ خمینی در زمینۀ ولایت فقیه» (مؤسسۀ مطالعات خاورمیانه دانشگاه شمال غرب، ۲۰۰۴، به راهنمایی پینگ شو ژی)، «حکومت فقها: ریشه­های تاریخی و معضل عملی آن» اثر وانگ یو جیه (مطالعات دین جهانی، ش ۳، ۲۰۰۲) و «بحث دربارۀ محتوای اساسی و ویژگی­های خمینی­ گرایی» جی کای یون (کالج تربیت معلم شانگ لئو، ش ۳، ۲۰۰۰) اندیشه ­های دینی و سیاسی خمینی را بررسی کرده اند. در این میان، اثر وو چینگ تا کنون مهم­ترین دستاورد تحقیقات در بارۀ خمینی در چین است. همچنین، کتاب­های اسلام سیاسی معاصر خاورمیانه: مشاهدات و تأملات (انتشارات علوم اجتماعی چین، ۲۰۰۱) اثر چئو هونگ و سیاست مدرن و اسلام (انتشارات آکادمیک علوم اجتماعی، ۲۰۰۰) اثر لیو جینگ هوا و دونگ فانگ شیائو، نیز به بررسی افکار خمینی پرداخته اند.

     در میان کشورهای عربی، شیعیان لبنان به دلیل آشفتگی سیاسی طولانی­ مدت خود، توجه بسیاری از محققان را جلب کرده اند. حزب الله، یک سازمان اسلام­گرای شیعۀ شناخته شده، با نفوذ گستردۀ منطقه ای و ایدئولوژی رادیکال خود، به یک کانون داغ در تحقیقات دانشگاهی تبدیل شده است. تا کنون بیشتر نوشته­ ها در بارۀ شیعیان لبنان، مربوط به این موضوع بوده است. مقالۀ وانگ وی ژئو با عنوان «شیعیان لبنان و حزب الله» (جهان عرب، ش ۱، ۱۹۸۹) به اختصار، شکل­ گیری، ساختار سازمانی و روند توسعۀ حزب الله را معرفی کرد؛ «تفسیر حزب الله در لبنان» (غرب آسیا و آفریقا، ش ۶، ۱۹۹۷) وو یون گوی، محیط اجتماعی را که حزب الله در آن ظهور کرد، عوامل بیرونی و نگرش آن نسبت به مسائل عمده را تحلیل کرد؛ «تحلیل مقدماتی دربارۀ تعدیل سیاست حزب الله  لبنان» (جهان عرب، ش ۴، ۲۰۰۳) نوشتۀ وین چینگ، به بررسی تعدیل سیاست حزب الله از اواسط دهۀ ۸۰ قرن بیستم پرداخت؛ «حزب الله: مهره ای بر سر میز مذاکره بین اسرائیل، سوریه و لبنان» (غرب آسیا و آفریقا، ش ۲، ۲۰۰۰) نوشتۀ یو گوئی چینگ، نقش حزب الله در مناقشۀ اسرائیل و فلسطین را تجزیه و تحلیل کرد. علاوه بر این، «منشأ و توسعۀ حزب الله در لبنان» اثر وانگ یو جیه (دانشکدۀ تحصیلات تکمیلی آکادمی علوم اجتماعی چین»، ۲۰۰۲)، «عامل شیعی در سیاست لبنان» (مجمع بین المللی، ش ۵، ۲۰۰۰)، «اکتشاف حزب الله» چین تیان شه (جهان عرب، ش ۲، ۲۰۰۰) و «فعالیت­های رفاه اجتماعی و نفوذ حزب الله در لبنان» اثر لی فو کوان (اسناد و اطلاعات بین المللی، ش ۲، ۲۰۰۹) نیز تحقیقاتی دربارۀ حزب الله داشته­اند. علاوه بر این، «اسلام­گرایی مدرن» چین جیا هئو (مطبوعات روزانۀ اقتصادی، ۱۹۹۸) فصلی را به ظهور و توسعۀ حزب الله  اختصاص می­دهد. بخشی از بنیادگرایی اسلامی معاصر اثر زای جیا هه (انتشارات مردم نینگشیا، ۲۰۰۳) دربارۀ مقاومت مسلحانۀ ضد اسرائیلی و ضد غربی حزب الله است و همچنین بخشی از موج اسلامی بین المللی معاصر اثر شیائو شیان (انتشارات دانش جهانی، ۱۹۹۷) نیز در بارۀ حزب الله بحث کرده است.

     علاوه بر این، امام موسی صدر، رهبر مذهبی شیعۀ لبنان، و یکی دیگر از گروه­ های مهم شیعه، جنبش امل، نیز توجه محققان را به خود جلب کرده اند. علاوه بر کتاب وو بینگ بینگ با عنوان ظهور اسلام­گرایی شیعی در دوران مدرن، مقالۀ او با عنوان «موسی صدر و شیعیان لبنان» (جهان عرب، ش ۵، ۲۰۰۳) نیز به معرفی اندیشه و فعالیت­های سیاسی موسی صدر و نقش او در ظهور شیعیان در لبنان می­پردازد. «شیعیان و جنبش امل در لبنان» چین هه فینگ (جهان عرب، ش ۴، ۱۹۸۵) ظهور و توسعۀ جنبش امل را تحلیل کرده است. مقالات مربوط به مطالعۀ کلی تشیع در لبنان، شامل نوشتۀ شیائو شیان با عنوان «ظهور تشیع در لبنان» (غرب آسیا و آفریقا، ش ۶، ۱۹۸۸) و آخرین مقالۀ فان شیائوهونگ با عنوان «توسعۀ سیاسی شیعیان پس از جنگ داخلی لبنان» (مجمع بین المللی، ش ۱، ۲۰۰۹) است. علاوه بر این، رسالۀ دکتری لی فو چوان با عنوان «از حاشیه تا مرکز: مطالعۀ توسعۀ سیاسی شیعیان در لبنان»، تحلیلی عمیق از دگرگونی شیعیان لبنان از حاشیۀ سیاسی به مرکز، از چهار جنبه ارائه می­کند: زوال رهبران، نقش علما، ظهور احزاب سیاسی مدرن و نفوذ ایران و سوریه.

     اگرچه شیعیان عراق بسیار زیاد هستند و بیش از ۶۰ درصد از کل جمعیت کشور را تشکیل می­ دهند، اما مدت­هاست که مورد توجه دانشگاهیان قرار نگرفته اند. تا زمان آغاز جنگ عراق در سال ۲۰۰۳، تحقیقات در بارۀ شیعیان، عمدتاً در چندین تک ­نگاری و مجموعه مقاله پراکنده بود. کتاب­ وو یون گوی و ژو شی فان با عنوان گرایش ­ها و جنبش ­های اسلامی مدرن (انتشارات آکادمی علوم اجتماعی، ۲۰۰۰) بخشی را به بنیادگرایی اسلامی شیعه در عراق اختصاص می­دهد. کتاب جین یی جیو و وو یون گوی با عنوان اسلام و نقاط داغ بین المللی (انتشارات شرقی، ۲۰۰۱) تا حدی به شیعیان در این کشور و رابطه بین سیاست و دین پرداخته است. در کتاب لیو جینگ با عنوان مجموعه مقالات در بارۀ جنبش رنسانس اسلامی (انجمن مطالعات آسیایی و آفریقایی چین، ۱۹۸۹)، و مقالۀ شیائو شیان با عنوان «مسائل مذهبی در سیاست داخلی عراق» به معرفی فعالیت­های ضد دولتی شیعیان پرداخته است. علاوه بر این، «جنبش اسلامی شیعیان در عراق» نوشتۀ وانگ یو جیه (مطالعات خاورمیانه»، ش ۱، ۱۹۹۸) بحث مقدماتی جنبش اسلامی را مطرح کرده است.

     پس از جنگ عراق، شیعیان عراق به ­سرعت در کانون توجه دانشمندان و محققان قرار گرفتند و دستاوردهای زیادی در این زمینه در چین ظاهر شد. مقالۀ «شیعه: تاریخ، وضعیت کنونی و بازسازی عراق» اثر هوانگ مین شینگ (علوم اجتماعی هه نان، ش ۳، ۲۰۰۴) مروری بر تاریخ و وضعیت کنونی شیعیان ارائه کرده و نقش آن را در بازسازی ملی تحلیل کرده است. پایان ­نامۀ کارشناسی ارشد محقق لی فو چوان با عنوان «بررسی جنبش اسلامی شیعی در عراق» (به راهنمایی هوانگ مین شینگ در مؤسسۀ مطالعات خاورمیانه، دانشگاه شمال غربی، ۲۰۰۵)، به بررسی تحول، ویژگی­ها و نفوذ جنبش اسلامی شیعی در عراق پرداخته و اندیشه ­های سیاسی و فلسفی محمدباقر صدر را معرفی کرده است. مقالات لی رونگ و تیان وین لین با عنوان «تأثیر ظهور عوامل شیعی در عراق» (روابط بین الملل معاصر، ش ۵، ۲۰۰۴) و تیان وین لین و چینگ شینگ یوان با عنوان «تأثیر ظهور شیعیان در عراق» (روابط بین الملل معاصر، ش ۳، ۲۰۰۵)، تحلیل عمیقی از پیامدهای داخلی و منطقه ­ای ظهور شیعه ارائه کرده ­اند. دو مقالۀ لی فو چوان با عنوان «مراحل توسعه و ویژگی­های جنبش اسلامی شیعی در عراق» (مجلۀ دانشگاه علم و صنعت شرق چین، ش ۱، ۲۰۰۶) و «نقش سیاسی علمای شیعه در عراق» (مجلۀ دانشگاه علوم اجتماعی جیانگ نان، ش ۱، ۲۰۰۵)، نیز قابل توجه اند. اولین مقاله، روند توسعۀ جنبش اسلامی شیعی در عراق را در چهار مرحله تحلیل، و ویژگی­های آن را بر این اساس خلاصه کرده، و دومی، دربارۀ علل جایگاه ویژۀ علمای شیعه، نقش سیاسی آن­ها در تاریخ عراق و چشم ­انداز توسعۀ آن بحث کرده است. دو مقالۀ لی پینگ تائو با عنوان «محمدباقر صدر و اقتصاد اسلامی» (مطالعات خاورمیانه، ش ۱، ۲۰۰۶) و «محمدباقر صدر و ایجاد نظام اسلامی ایران» (غرب آسیا و آفریقا، ش ۲، ۲۰۰۷) به ترتیب اندیشۀ اقتصادی صدر و تأثیر آن بر استقرار حکومت دینی ایران را معرفی کردند. علاوه بر این، پایان­نامۀ کارشناسی ارشد ما جینگ با عنوان «توسعۀ جنبش­ های سیاسی شیعه در عراق از سال ۱۹۱۴ تا ۱۹۵۸» (دانشگاه تربیت معلم شمال غربی، به راهنمایی لیو یون، ۲۰۰۷).

     به طور خلاصه، در طول سی سال گذشته، مطالعات شیعه ­شناسی در چین، دستاوردهای قابل توجهی داشته و از تحقیقات تاریخی ساده، به تحقیقات دقیق و عمیق تبدیل شده است. در حال حاضر، اسناد و رساله­ های موجود، پایۀ مهمی برای تحقیقات بیشتر در آینده ایجاد کرده است. با این حال، باید اذعان کرد که علی­رغم پیشرفت قابل توجه در این مطالعات، نسبتاً هنوز از تحقیقات در زمینۀ اسلام سنی عقب مانده است. تعداد زیادی مقالۀ مرتبط وجود دارد؛ اما تک­ن گاری­های با کیفیت بالا، بسیار نادر هستند. آقای ژئو شی فان، کارشناس مشهور مطالعات اسلامی در چین، خاطرنشان کرده است که اگرچه تعداد زیادی از مسلمانان شیعه در کشورهای همسایه وجود دارند، «با این حال، نتایج تحقیقاتی در مورد مسائل شیعه در چین بسیار اندک است.»

     اول، تا آنجا که به فرقه­ های مذهبی مربوط می­شود، تحقیقات اصلی در چین، در حال حاضر در عرصۀ مذهب دوازده امامی است که بیشترین تعداد پیروان را در میان شیعیان دارند و نتایج مربوط به سایر فرقه­ ها بسیار کمیاب است. اسماعیلیان، زمانی یک سلسلۀ قدرتمند فاطمی (۱۱۷۱-۹۰۹) را تأسیس کردند، اما جای بررسی نقش تاریخی این شاخه در چین تقریباً خالی است. برای دستیابی به درک جامعی از تشیع و اسلام، تقویت مطالعۀ سایر مذاهب کوچکتر، ضروری است.

     دوم اینکه، از نظر توزیع فضایی پیروان، تشیع عمدتاً در سه منطقۀ فرهنگی بزرگ یعنی عربستان، ایران و جنوب آسیا یافت می­شود؛ به جز تعداد کمی از آن­ها که در اروپا و آمریکا هستند. در کشورهای عربی، شیعیان نه تنها در عراق (۶۰ درصد) و بحرین (۷۵ درصد)، بلکه در لبنان (۴۵ درصد)، عربستان سعودی (۱۰ درصد)، کویت (۳۰ درصد)، قطر (۱۶ درصد) و یمن (۴۲ درصد) اکثریت را تشکیل می­ دهند. در منطقۀ فرهنگی ایران، شیعیان در ایران (۹۰ درصد) و آذربایجان (۷۵ درصد) غالب هستند. در منطقۀ فرهنگی جنوب آسیا، بخش کمتری از جمعیت افغانستان (۱۹ درصد)، پاکستان (۲۰ درصد) و هند (۱ درصد) را تشکیل می­دهند، اما تعداد کل پیروان حداقل ۵۰ میلیون نفر است که تقریباً دو برابر منطقۀ عربی است. با این حال، در حال حاضر، اصلی­ ترین تحقیقات داخلی چین در بارۀ شیعیان در ایران، عراق و لبنان است و تنها شیعیان در کشورهای شبه جزیره عربستان مانند عربستان سعودی در آن دخیل هستند؛ در حالی که شیعیان در آذربایجان و کل منطقۀ جنوب آسیا در منطقۀ فرهنگی ایران کاملاً نادیده گرفته شده اند. در واقع، در سال­های اخیر، موضوع روابط شیعه و سنی، به عامل مهمی در توسعۀ سیاسی و اجتماعی کشورهای جنوب آسیا تبدیل شده و این امر به ­ویژه در همسایۀ ما یعنی پاکستان مشهود است.

     سوم اینکه، اگرچه دستاوردهای اندکی در مطالعۀ کلام و فقه شیعه به دست آمده، اما عمدتاً شرح­ های پراکنده ای هستند و هنوز به طور نظام­ مند، مطالعه و بررسی نشده اند. دربارۀ حدیث شیعه هنوز دانشمندان و محققان پژوهش نکرده اند. مطالعۀ نظریه­ پردازان دینی اسلامی شیعه، محدود به تعداد بسیار کمی از افراد مانند امام خمینی است و دیگر علمای دینی تأثیرگذار و متفکر از جمله رهبر مذهبی شیعۀ لبنان، هنوز وارد عرصۀ دید دانشمندان داخل چین نشده اند. با توجه به تأثیر مهم نظام تقلید و سلسله مراتب علما، تحقیقات در این زمینه، نیاز به تقویت و گسترش بیشتر دارد.

     چهارم اینکه، روابط شیعه و سنی باید عمیقاً بررسی شود. این شامل تحولات تاریخی روابط سیاسی بین دو مذهب، رابطۀ بین کلام، فقه و حدیث دو مذهب، تغییر در درک دو مذهب از یکدیگر، و رابطۀ پیچیده بین شیعه و تصوف و غیره است.

     در پایان، همان­طور که در بالا ذکر شد، اگرچه بیشترین پژوهش ­ها از منظر سیاسی انجام شده، اما هنوز نتوانسته است نیازهای تحولات سیاسی خاورمیانه را در سال­های اخیر برآورده کند. از سال ۲۰۰۳، شیعیان عراق، تسلط بر قدرت دولتی، و تأثیر عظیم و گسترده ای بر اوضاع خاورمیانه داشته اند و نقش آنان در سیاست منطقه ای، بیش از هر زمان دیگری برجسته شده است. دانشگاهیان باید این تغییر شدید در دین و سیاست را تفسیر کنند و تحقیقات منظم و ژرفی را در زمینۀ مسائل شیعه در کشورهای مختلف و حتی در کل منطقه انجام دهند.

نویسنده: لی فو چوان (Li fu quan)

منبع: «مجلۀ دانشگاه علوم اجتماعی جیانگ نان»، شمارۀ ۴، ۲۰۱۸.