نخستین اجلاس سران اتحادیه اروپا و آسیای مرکزی در سمرقند، نقطه عطفی تاریخی در مسیر تعمیق روابط میان این دو منطقه مهم اوراسیا به شمار می‌رود. این نشست، که با حضور رهبران عالی‌رتبه هر دو طرف و روسای موسسات مالی بزرگ روزهای 14 و 15 فروردین 1404( ۳ و ۴ آوریل ۲۰۲۵) برگزار شد، نه تنها بر ارتقای سطح روابط به سطح استراتژیک تاکید داشت، بلکه نشان‌دهنده علاقه و درک متقابل از اهمیت همکاری در دنیای پرتلاطم کنونی است. این همکاری ها دارای ابعاد اقتصادی، سیاسی و حتی علمی و فرهنگی است.

آسیای مرکزی: از یک مقوله ژئوپلیتیک به یک سوژه فعال

در طول تاریخ، منطقه آسیای مرکزی به عنوان یک پل ارتباطی و محل تلاقی تمدن‌ها، همواره مورد توجه قدرت‌های بزرگ بوده است. با این حال، کشورهای پنج‌گانه این منطقه (قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان) امروز با درک منافع مشترک و توانایی دفاع جمعی از آن‌ها، به بازیگری فعال و منسجم در عرصه ژئوپلیتیک جهانی تبدیل شده‌اند. این کشورها دریافته‌اند که برای حل مسائل منطقه‌ای نباید صرفاً به نیروهای خارجی متکی باشند و این بلوغ سیاسی، زمینه را برای همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی پایدارتر فراهم کرده است.

اتحادیه اروپا، به عنوان یک قدرت اقتصادی و سیاسی مهم، اولین نهادی بود که در سال ۲۰۰۷ با تصویب اولین استراتژی خود برای آسیای مرکزی، عینیت و اهمیت این منطقه را در عرصه جهانی به رسمیت شناخت. در پس زمینه تحولات پویای جهانی، این همکاری به طور مستمر تقویت و گسترش یافته است و اجلاس سمرقند، اوج این روند رو به رشد محسوب می‌شود.

اهمیت متقابل و زمینه‌های همکاری

علاقه متقابل، محور اصلی گفت‌وگوهای انجام شده در اجلاس سمرقند بود. حضور مقامات بلندپایه اتحادیه اروپا و روسای جمهور تمامی کشورهای آسیای مرکزی، نشان‌دهنده عزم جدی هر دو طرف برای توسعه همکاری‌ها است. موضوع اجلاس، "سرمایه‌گذاری در آینده"، به خوبی گویای رویکرد بلندمدت و مبتنی بر منافع مشترک است.

زمینه‌های کلیدی تعامل میان اتحادیه اروپا و آسیای مرکزی بسیار متنوع و شامل موارد زیر است:

گفتگوی سیاسی و امنیتی: همکاری در زمینه حفظ صلح و ثبات منطقه‌ای و بین‌المللی، مبارزه با تروریسم و ​​جرایم سازمان‌یافته.

توسعه ارتباطات حمل و نقل و اتصال دیجیتال: سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های حمل و نقل، از جمله توسعه مسیر حمل و نقل بین‌المللی ترانس‌خزر (ТМТМ) و ارتقای اتصال دیجیتال برای تسهیل تجارت و تبادل اطلاعات.

مواد اولیه حیاتی: همکاری در زمینه اکتشاف، استخراج و فرآوری مواد اولیه حیاتی مورد نیاز صنایع اروپا، با تاکید بر شیوه‌های پایدار و مدرن. پیشنهاد قزاقستان برای ایجاد یک مرکز تحقیقات منطقه‌ای برای فلزات کمیاب در آستانه، گامی مهم در این راستا است.

انرژی سبز: همکاری در زمینه توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر و صنعت هیدروژن و ایجاد کانال‌هایی برای حمل و نقل انرژی پاک. قزاقستان به عنوان تامین‌کننده قابل اعتماد هیدروکربن برای اروپا باقی می‌ماند، اما در عین حال به تنوع‌بخشی به منابع انرژی و توسعه انرژی‌های پاک نیز توجه دارد.

نوآوری، کشاورزی و ابتکارات تجاری مشترک: حمایت از نوآوری و فناوری، توسعه کشاورزی پایدار با استفاده از فناوری‌های نوین، و تشویق ابتکارات تجاری مشترک میان شرکت‌های اروپایی و آسیای مرکزی.

سرمایه انسانی و آموزش: همکاری در زمینه علم و آموزش، از جمله افتتاح شعب دانشگاه‌های خارجی در آسیای مرکزی و اجرای برنامه‌های آموزشی برای تربیت متخصصان در حوزه‌های کلیدی مانند فناوری اطلاعات. پیشنهاد قزاقستان برای راه‌اندازی پردیس نوآوری "آسیای مرکزی - اتحادیه اروپا" بر اساس Astana Hub، نشان‌دهنده اهمیت این حوزه است.

دستور کار آب و هوا: همکاری در زمینه مقابله با چالش‌های جهانی آب و هوایی، از جمله مدیریت منابع آب، جلوگیری از بیابان‌زایی و توسعه فناوری‌های صرفه‌جویی در مصرف آب.

غلبه بر تکه‌تکه شدن جهان و اهمیت کریدورهای ترانزیتی

در شرایطی که جهان با روندهای نگران‌کننده‌ای از تکه‌تکه شدن و افزایش تعرفه‌های تجاری مواجه است، همکاری نزدیک میان آسیای مرکزی و اروپا اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. افزایش چهار برابری گردش تجاری میان این دو منطقه در هفت سال گذشته، نشان‌دهنده پتانسیل بالای همکاری‌های اقتصادی است. قزاقستان به تنهایی ۸۰ درصد از کل حجم تجارت با اتحادیه اروپا را به خود اختصاص داده است.

توسعه کریدورهای ترانزیتی، به ویژه مسیر حمل و نقل بین‌المللی ترانس‌خزر (ТМТМ)، از دیگر جنبه‌های مهم همکاری است. افزایش قابل توجه حجم حمل و نقل کانتینری در این مسیر و برنامه‌ریزی برای افزایش آن تا سال۲۰۲۷ (از 4.5 میلیون تن به 10 میلیون تن)، نشان‌دهنده اهمیت این کریدور برای اتصال اروپا به آسیا است. اتحادیه اروپا نیز از طریق ابتکار Global Gateway خود، به دنبال سرمایه‌گذاری در این زمینه است.

چرایی نزدیکی اتحادیه اروپا به کشورهای آسیای مرکزی؟

نزدیکی اتحادیه اروپا به کشورهای آسیای مرکزی دلایل متعددی دارد که عمدتاً در حوزه اقتصاد و ژئوپلیتیک قابل تبیین است:

اقتصاد در اولویت: کشورهای آسیای مرکزی برای اتحادیه اروپا بازارهای فروش مهم و منابع بالقوه سرمایه‌گذاری و فناوری هستند. افزایش گردش تجاری و علاقه شرکت‌های اروپایی به فعالیت در این منطقه، گواه این امر است.

ژئوپلیتیک و کریدورهای ترانزیتی: آسیای مرکزی در قلب اوراسیا واقع شده و از نظر استراتژیک برای اتصال اروپا به چین و سایر مناطق آسیا اهمیت دارد. توسعه کریدورهای ترانزیتی مانند ТМТМ، به ویژه در شرایطی که سیستم تجارت جهانی با چالش‌هایی روبرو است، برای اتحادیه اروپا بسیار حائز اهمیت است.

ثبات منطقه‌ای: اتحادیه اروپا به ثبات و توسعه پایدار در آسیای مرکزی علاقه‌مند است، زیرا این امر به نفع امنیت و رفاه اروپا نیز خواهد بود. همکاری در زمینه‌هایی مانند ارائه کمک‌های بشردوستانه به افغانستان و ایجاد کریدورهای زیربنایی، در این راستا قابل توجه است.

منابع طبیعی: دسترسی به منابع طبیعی غنی آسیای مرکزی، از جمله مواد اولیه حیاتی و انرژی، برای اقتصاد اروپا اهمیت دارد.

تحلیل فرهنگی: بستری برای تعامل پایدار

افزون بر ابعاد اقتصادی و ژئوپلیتیکی، تحلیل فرهنگی نیز نقش مهمی در درک و توسعه روابط میان اتحادیه اروپا و آسیای مرکزی ایفا می‌کند. در این راستا می‌توان به نکات زیر اشاره کرد:

تاریخچه تعاملات: اگرچه در متن به طور مفصل به آن اشاره نشده، اما منطقه آسیای مرکزی در طول تاریخ بخشی از مسیرهای تجاری و فرهنگی مهمی مانند جاده ابریشم بوده است. این پیشینه تاریخی می‌تواند زمینه‌ای برای درک متقابل و تبادل فرهنگی در دوران معاصر فراهم کند.

تنوع فرهنگی: آسیای مرکزی منطقه‌ای با تنوع فرهنگی و زبانی غنی است. اتحادیه اروپا با درک این تنوع و احترام به ارزش‌ها و سنت‌های محلی، می‌تواند رویکردی ظریف‌تر و موثرتر در تعامل با این کشورها اتخاذ کند.

تاثیرات فرهنگی متقابل: همکاری در زمینه‌های آموزشی و علمی می‌تواند منجر به تبادل فرهنگی و آشنایی بیشتر مردم دو منطقه با فرهنگ‌های یکدیگر شود. این امر می‌تواند به کاهش کلیشه‌ها و تقویت درک متقابل کمک کند.

ارزش‌های مشترک و تفاوت‌ها: در حالی که اتحادیه اروپا بر ارزش‌هایی مانند دموکراسی و حقوق بشر تاکید دارد، کشورهای آسیای مرکزی نیز دارای نظام‌های ارزشی و فرهنگی خاص خود هستند. شناخت این تفاوت‌ها و یافتن زمینه‌های مشترک برای گفت‌وگو و همکاری، برای ایجاد یک رابطه پایدار ضروری است.

نقش جامعه مدنی: تقویت ارتباطات میان سازمان‌های جامعه مدنی و تبادل فرهنگی میان مردم دو منطقه می‌تواند به تعمیق روابط و ایجاد اعتماد متقابل کمک کند.

تاثیر جهانی شدن: جهانی شدن و دسترسی به رسانه‌ها و فناوری‌های نوین، تاثیرات فرهنگی متقابلی را به همراه داشته است. درک این تاثیرات و استفاده از ظرفیت‌های آن برای تقویت تعاملات فرهنگی می‌تواند مفید باشد.

جمع بندی: طراحی یک چشم‌انداز چندوجهی

اجلاس سمرقند و تمایل روزافزون اتحادیه اروپا به همکاری با آسیای مرکزی، نشان‌دهنده یک تغییر پارادایم در روابط بین‌الملل است. در شرایطی که جهان با چالش‌های متعددی از جمله تکه‌تکه شدن، تغییرات آب و هوایی و ناامنی‌های منطقه‌ای روبرو است، ایجاد پل‌های همکاری و کاهش پیامدهای منفی این چالش‌ها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

بسته سرمایه‌گذاری ۱۲ میلیارد یورویی اتحادیه اروپا در آسیای مرکزی، که در چارچوب ابتکار Global Gateway اعلام شده است، نشان‌دهنده تعهد بروکسل به این منطقه است. این سرمایه‌گذاری‌ها در حوزه‌های حمل و نقل، مواد اولیه حیاتی، منابع آب، انرژی و آب و هوا، و ارتباطات دیجیتال، می‌تواند نقش مهمی در توسعه پایدار آسیای مرکزی و تقویت روابط با اروپا ایفا کند.

با در نظر گرفتن تمامی ابعاد اقتصادی، ژئوپلیتیکی و فرهنگی، می‌توان گفت که روابط اتحادیه اروپا و آسیای مرکزی در حال ورود به مرحله جدیدی از همکاری استراتژیک است. طراحی یک چشم‌انداز چندوجهی که منافع متقابل، احترام به تفاوت‌های فرهنگی و تلاش برای ایجاد یک فضای امن، مرفه و پایدار را در بر بگیرد، می‌تواند به نفع هر دو طرف و کل منطقه اوراسیا باشد.

در مجموع، همکاری همگرایی اتحادیه اروپا و آسیای مرکزی، فراتر از محاسبات صرفاً ژئوپلیتیکی و اقتصادی، دارای ابعاد فرهنگی عمیقی است. این تعاملات، با تکیه بر میراث تاریخی جاده ابریشم و با تمرکز بر منافع مشترک در زمینه‌های مختلف، می‌تواند منجر به شکل‌گیری یک "طراحی چشم انداز" فرهنگی نوظهور شود که در آن تبادل اندیشه‌ها، ارزش‌ها و تجربیات، زمینه‌ساز درک متقابل، احترام و همکاری پایدار بین این دو منطقه با تمدن‌های کهن گردد. این "نیم نگاه فرهنگی" نشان می‌دهد که در پس روندهای کلان سیاسی و اقتصادی، پتانسیل عظیمی برای تحولات فرهنگی و انسانی در این تعاملات نهفته است و باید با دقت به این تعاملات و تحولان نگریست.

آلماتی قزاقستان

منابع:

https://www.inform.kz/ru/landshaftniy-dizayn-v-geopolitike-tsentralnaya-aziya-evrosoyuz-3f2435

https://www.inform.kz/ru/zachem-evrosoyuz-sblizhaetsya-so-stranami-tsentralnoy-azii-99b683