مسعود پزشکیان رئیس‌جمهور ایران، امروز برای یک سفر رسمی وارد قزاقستان کرد. آستانه و تهران در زمره کشورهایی در اوراسیا هستند که پویاترین گفتگوهای دوجانبه را توسعه می‌دهند. همزمان با تحول لجستیک منطقه‌ای، افزایش اهمیت «کریدور میانی» و گسترش معماری حمل‌ونقل در قالب شرق-غرب، تعامل میان دو کشور ابعاد جدید و پرمحتواتری به خود می‌گیرد.

برنامه‌های بلندپروازانه برای گردش تجاری

روابط دیپلماتیک میان قزاقستان و ایران در ۲۹ ژانویه ۱۹۹۲ برقرار شد. در سال ۱۹۹۳، قزاقستان سفارت خود را در تهران افتتاح کرد و بعدها سرکنسولگری‌های خود را در گرگان و بندرعباس دایر نمود. در مقابل، ایران نیز به طور پیوسته حضور دیپلماتیک خود را در قزاقستان گسترش داد و نمایندگی‌هایی در آکتائو و آلماتی افتتاح کرد.

از اوایل دهه ۱۹۹۰، رؤسای جمهور قزاقستان و ایران بیش از ۱۵ سفر در سطح عالی انجام داده‌اند که امکان شکل‌گیری معماری پایداری از گفتگوی مبتنی بر اعتماد را فراهم کرده است. یک نقطه عطف مهم، سفر رسمی قاسم ژومارت توکایف، رئیس‌جمهور قزاقستان به تهران در ۱۹ ژوئن ۲۰۲۲ بود که در پایان آن تصمیماتی اتخاذ شد که دستور کار فعلی همکاری‌های دوجانبه را تعیین کرد.

به‌ویژه، طرفین وظیفه افزایش گردش تجاری متقابل تا ۳ میلیارد دلار را تعیین کردند، رژیم لغو روادید ۱۴ روزه را برقرار نمودند، ۲۴ سند امضا کردند و توافق‌نامه‌های تجاری به ارزش ۲۳۵ میلیون دلار منعقد کردند. علاوه بر این، اولین قطار کانتینری در مسیر قزاقستان-ترکمنستان-ایران-ترکیه راه‌اندازی شد و اتاق بازرگانی مشترک تشکیل گردید.

همکاری‌های تجاری نیز در حال گسترش است: ۶۵۸ شرکت با مشارکت ایرانی در قزاقستان ثبت شده‌اند که بیش از نیمی از آن‌ها فعالیت مؤثر دارند.

بر اساس نتایج ژانویه تا سپتامبر ۲۰۲۵، گردش تجاری میان قزاقستان و ایران به ۳۱۰.۸ میلیون دلار رسید که ۴۴.۹ درصد بیشتر از دوره مشابه سال گذشته (۲۱۴.۵ میلیون دلار) است. محرک اصلی این رشد، افزایش تقریباً سه برابری صادرات قزاقستان بوده است، در حالی که واردات از ایران، برعکس، کاهش ملایمی را نشان می‌دهد.

با وجود کاهش کلی، ساختار صادرات دستخوش تغییرات اساسی شده است: در شرایط کاهش صادرات گندم و فلزات، سهم محصولات فرآوری کشاورزی و محصولات پتروشیمی در حال افزایش است.

 

ژانات مومن‌کولوف کارشناس سیاسی و خاورشناس، خاطرنشان می‌کند که ایران به طور فزاینده‌ای بر روی چنین محصولاتی تمرکز دارد:

«ایران از نظر اقتصادی در حال متنوع‌سازی است که این امر در تمام شاخص‌ها مشهود است. صنعت این کشور به دسته‌های جدیدی از مواد خام نیاز دارد و بخش کشاورزی نیازمند محصولات فصلی پایدار است. بنابراین، قزاقستان شروع به تأمین نه تنها گندم سنتی، بلکه روغن‌ها، خوراک دام و محصولات فرآوری شده کرده است.»

واردات از ایران کاهش کلی در تعدادی از اقلام سنتی را نشان می‌دهد، اما در زمینه مواد غذایی و انواع خاصی از محصولات صنعتی تقویت شده است.

 

ساختار تجاری قزاقستان و ایران در سال ۲۰۲۵ پویایی دوگانه‌ای را منعکس می‌کند:

صادرات قزاقستان به طور قابل توجهی رشد کرده است، عمدتاً به دلیل بخش کشاورزی (جو، گندم و پنبه).

واردات از ایران به طور کلی کاهش یافته، اما رشد در عرضه محصولات لبنی، روغن، سیب‌زمینی و پلاستیک مشاهده می‌شود که نشان‌دهنده توزیع مجدد جریان‌های صادراتی ایران به نفع قزاقستان است.

به گفته ژانات مومن‌کولوف، قزاقستان دارای پتانسیل قابل توجهی نه تنها برای تأمین تقاضای موجود ایران برای مواد غذایی، بلکه برای ایجاد عرضه کالاهای مصرفی خاص است.

«قزاقستان به عنوان صادرکننده بزرگ غلات و مواد غذایی قادر است تقاضای قابل توجه ایران را برآورده کند و پروژه‌های مشترک در زمینه فرآوری، ذخیره‌سازی و توسعه زیرساخت‌های کشاورزی می‌تواند به "لوکوموتیو" همکاری‌های دوجانبه تبدیل شود.»

از دیدگاه چشم‌انداز آینده، یک منطق پایدار از مکمل بودن شکل می‌گیرد: قزاقستان تأمین‌کننده مواد اولیه کشاورزی است، در حالی که ایران تأمین مواد غذایی با درجه فرآوری بالاتر و محصولات صنایع شیمیایی را تضمین می‌کند.

یرنار سریک تحلیلگر تجاری و سرمایه‌گذاری، تأکید می‌کند که سفر رئیس‌جمهور ایران به آستانه به احتمال زیاد بر توافقات مشخص و عمل‌گرایانه متمرکز خواهد بود:

«سفر پیش‌روی رئیس‌جمهور ایران به آستانه می‌تواند انگیزه جدیدی به همکاری‌ها بدهد. برای قزاقستان گسترش فهرست اقلام صادراتی مهم است، در حالی که ایران نیز علاقه‌مند به حفظ ثبات در تأمین مواد غذایی و مواد اولیه است.»

 

با این حال، این کارشناس تأکید می‌کند که سرمایه‌گذاری‌های ایران در قزاقستان همچنان موردی و نقطه‌ای است. از جمله بزرگترین مالیات‌دهندگان با سرمایه ایرانی می‌توان به توزیع‌کننده "Solico Group MehKaz" (گروه سولیکو/کاله)، تولیدکننده ساختمانی "خانه سفید" (Beliy Dom)، مشاور معدنی "کوشا معدن"، تولیدکننده مس "شرکت فلزات ایرکاز" (Irkaz Metal) و همچنین شرکت فرآوری گوشت "Empire Food" اشاره کرد. این شرکت‌ها سال‌هاست در کشور فعالیت می‌کنند و تولیدات محلی ایجاد کرده‌اند.

این امر اطمینان می‌دهد که تجارت میان کشورها همگام با گسترش امکانات لجستیکی از طریق دریای خزر و کریدور قزاقستان-ترکمنستان-ایران رشد خواهد کرد.

 

لجستیک به عنوان ستون فقرات همکاری

محرک اصلی روابط دوجانبه همچنان دستور کار حمل‌ونقل است. قزاقستان و ایران شاخه شرقی کریدور «شمال-جنوب» را شکل می‌دهند که آسیای مرکزی را به خلیج فارس و اقیانوس هند متصل می‌کند. بندر عباس در ایران و بندر آکتائو در قزاقستان به عنوان گره‌های کلیدی این مسیر عمل می‌کنند که به کسب‌وکارهای هر دو کشور اجازه می‌دهد زمان تحویل کالا را در مقایسه با مسیرهای دریایی سنتی تقریباً به نصف کاهش دهند.

«بر اساس منابع ایرانی، در تهران به قزاقستان نه فقط به عنوان یک کشور همسایه، بلکه به عنوان یک "شریک طبیعی اوراسیایی"، یک گره استراتژیک حمل‌ونقل، صادرکننده مواد غذایی و دروازه‌ای به بازارهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU)، چین و آسیای مرکزی نگاه می‌شود. در شرایط تحولات ژئوپلیتیک جهانی، ایران قزاقستان را به عنوان حلقه‌ای کلیدی برای دسترسی به بازارهای خلیج فارس، آسیای جنوبی و خاورمیانه در نظر می‌گیرد.» — ژانات مومن‌کولوف، کارشناس سیاسی.

این کارشناس خاطرنشان می‌کند که کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی «شمال-جنوب» به یکی از پروژه‌های منطقه‌ای کلیدی برای قزاقستان و ایران تبدیل شده است. در سال ۲۰۲۴، قزاقستان به همراه ایران، روسیه و ترکمنستان نقشه‌راه توسعه شاخه شرقی این کریدور برای سال‌های ۲۰۲۴-۲۰۲۵ را امضا کردند. طبق برنامه‌ها، ظرفیت این مسیر باید تا سال ۲۰۲۷ به ۱۵ میلیون تن در سال و تا سال ۲۰۳۰ به ۲۰ میلیون تن برسد.

ژانات مومن‌کولوف: «در ۵ ماه اول سال ۲۰۲۵، ۱.۵ میلیون تن کالا از طریق این مسیر از خاک قزاقستان ترانزیت شده است که ۷۴ درصد بیشتر از مدت مشابه سال گذشته است. این امر پیش‌زمینه‌های واقعی را برای استفاده از خاک ایران و بنادر عباس و چابهار به عنوان خروجی کلیدی کشورهای آسیای مرکزی به دریا و جایگزینی برای مسیرهای سنتی ایجاد می‌کند. پویایی توسعه این مسیر همچنین به تغییرات ژئوپلیتیک در منطقه بستگی خواهد داشت.»

 

به گفته وی، کارایی این کریدور با رفع محدودیت‌های فنی (یکسان‌سازی تعرفه‌ها، دیجیتالی‌سازی رویه‌های گمرکی و افزایش ناوگان در دریای خزر) افزایش خواهد یافت. حرکت در این مسیر آغاز شده است.

ارتباط ریلی قزاقستان-ترکمنستان-ایران که در سال‌های اخیر به طور کامل به بهره‌برداری رسیده، به عنصری کلیدی در مسیر زمینی اتصال آسیای مرکزی به خاورمیانه تبدیل شده است. به لطف این مسیر، ترانزیت از طریق ایران امکان تحویل کالا از قزاقستان به هند را در ۱۸ تا ۲۰ روز فراهم می‌کند که تقریباً دو برابر سریع‌تر از مسیرهای دریایی سنتی است.

توسعه بندر آکتائو، نوسازی «بنادر خشک» و گسترش ظرفیت ایستگاه‌ها در مرز قزاقستان و ترکمنستان، زیربنای زیرساختی برای رشد حمل‌ونقل را ایجاد می‌کند. ایران نیز به نوبه خود در گسترش بنادر عباس و چابهار سرمایه‌گذاری می‌کند و به قزاقستان دسترسی جایگزین به اقیانوس هند و امکان دور زدن گلوگاه‌های سنتی لجستیک جهانی را ارائه می‌دهد.

انتظار می‌رود دیدار پیش‌روی رهبران قزاقستان و ایران تصمیم‌گیری‌ها برای افزایش ظرفیت خط ریلی اینچه‌برون-برکت-گرگان، توافق بر سر تعرفه‌های ترانزیتی و توسعه خدمات کانتینری را تسریع کند. این امر اجازه می‌دهد تا جریان کالاها در سال ۲۰۲۶ به طور قابل توجهی گسترش یابد. در حال حاضر آستانه و تهران به سمت یکسان‌سازی نرخ‌ها، افزایش ناوگان و گذار به گواهی‌های مبدأ الکترونیکی پیش می‌روند. این اقدامات باید این کریدور را به یکی از رقابتی‌ترین مسیرهای اوراسیا تبدیل کند.

 

قزاقستان به عنوان تعدیل‌کننده و حلقه اتصال

در شرایط تغییرات ژئوپلیتیک، آستانه پیوسته نقش خود را به عنوان تعدیل‌کننده (میدیراتور) میان شرق و غرب تقویت می‌کند. در محل تلاقی منافع چین، روسیه، هند، کشورهای خلیج فارس و اتحادیه اروپا، قزاقستان مدلی از سیاست چندوجهیِ عمل‌گرایانه را بنا می‌نهد که آن را به مرکز کلیدی پیوستگی حمل‌ونقل و اقتصادی منطقه تبدیل می‌کند.

کارشناسان خاطرنشان می‌کنند که ایران یکی از معدود شرکایی است که به طور ارگانیک در این معماری جای می‌گیرد. تهران تلاش می‌کند مسیرهای ترانزیتی و کانال‌های تجاری جایگزین را توسعه دهد، در حالی که قزاقستان به دنبال خروجی‌های ژئواکونومیک مطمئن به اقیانوس هند است. چنین مکمل بودنی همکاری را در برابر عوامل خارجی مقاوم می‌سازد. با این حال، برای کارایی بیشتر، ایران باید رویکرد خود را به کار مشترک بازنگری کند.

 

ژانات مومن‌کولوف: «اگر ایران بتواند سیستمی کارآمد با قوانین قابل پیش‌بینی، لجستیک پایدار و ریسک‌های تحریمی به حداقل رسیده را به آسیای مرکزی پیشنهاد دهد، همکاری‌های دوجانبه عمق استراتژیک پیدا خواهد کرد.»

علاوه بر این، این کارشناس سیاسی تأکید کرد که با توجه به وضعیت افغانستان، جریان‌های مهاجرتی، قاچاق مواد مخدر و بی‌ثباتی منطقه‌ای، گفتگو درباره مسائل امنیتی، همکاری‌های مرزی و هماهنگی‌ها می‌تواند به جزء اضافی اما مهمی در سفر پیش‌رو تبدیل شود.

 

چشم‌انداز توسعه روابط

به عقیده کارشناسان، روابط قزاقستان و ایران در سال‌های آینده در سه جهت اصلی توسعه خواهد یافت:

لجستیک: توسعه ناوگان دریای خزر، نوسازی بنادر، گسترش خدمات کانتینری و دیجیتالی‌سازی رویه‌های گمرکی اثر اقتصادی سریعی را تضمین خواهد کرد.

صنعت و مجتمع کشت و صنعت: بازار ایران با جمعیتی نزدیک به ۹۰ میلیون نفر نیازمند تأمین پایدار مواد غذایی است که فرصت‌های قابل توجهی را برای صادرات آرد، خوراک دام، روغن‌ها و محصولات گوشتی قزاقستان فراهم می‌کند.

همکاری‌های انرژی و پتروشیمی: تحقیقات مشترک، تبادل فناوری و مشارکت شرکت‌های هر دو کشور در نوسازی صنایع مربوطه امکان‌پذیر است.

به باور کارشناسان، اگر محدودیت‌های لجستیکی برطرف شود و پروژه‌های انرژی از پشتیبانی نهادی مطمئنی برخوردار گردند، گردش تجاری میان قزاقستان و ایران می‌تواند تا سال ۲۰۲۷ به یک و نیم تا دو برابر افزایش یابد. پتانسیل این همکاری به مراتب فراتر از شاخص‌های فعلی است.

روابط قزاقستان و ایران با تکیه بر ثبات سیاسی، گسترش همکاری‌های اقتصادی و علاقه روزافزون بخش تجاری، توسعه‌ای پایدار را نشان می‌دهد. به لطف دیدارهای منظم و کارکرد مکانیسم‌های بین‌دولت، گفتگوی دوجانبه پتانسیل قابل توجهی را برای رشد بیشتر در حوزه‌های تجارت، ترانزیت، مجتمع کشت و صنعت و همکاری‌های فرهنگی آشکار می‌سازد.

 

داده های واردات از ایران به قزاقستان

(دوره: ژانویه – سپتامبر ۲۰۲۵)

بخش رشد (افزایش) :

کره حیوانی: ۲.۳ برابر (افزایش تا ۱۳.۲ میلیون دلار)

شیر و خامه (تغلیظ نشده): ۳.۸ برابر (افزایش تا ۳.۴۵ میلیون دلار)

شیر و خامه (تغلیظ شده/خشک): ۷.۱ برابر (افزایش تا ۲.۸۴ میلیون دلار)

سیب‌زمینی: ۴۰ برابر (افزایش تا ۲.۱۷ میلیون دلار)

بخش کاهش (افت) :

پلیمرهای اتیلن: ۴۶.۱٪ کاهش (رسیدن به ۱۱.۹ میلیون دلار)

پلیمرهای استایرن: ۸۱.۲٪ کاهش (رسیدن به ۱.۹ میلیون دلار)

سیب، گلابی، به: ۶۰.۳٪ کاهش (رسیدن به ۳.۱ میلیون دلار)

آمار کلی:

حجم کل واردات: ۱۳۲.۱ میلیون دلار (۱۶.۵٪ کاهش کلی)

 

داده های صادرات از قزاقستان به ایران

(دوره: ژانویه – سپتامبر ۲۰۲۵)

بخش رشد (افزایش) :

جو: ۵.۵ برابر (افزایش تا ۱۶۶.۲ میلیون دلار)

الیاف پنبه (شانه نشده): ۱۰۰٪ رشد (تا ۴.۱۱ میلیون دلار)

گندم: ۱۰۰٪ رشد (تا ۳.۴۴ میلیون دلار)

حبوبات خشک: ۱۱.۸ برابر (افزایش تا ۲.۱ میلیون دلار)

بخش کاهش (افت) :

ضایعات روغن‌های گیاهی: ۹۰.۹٪ کاهش (رسیدن به ۰.۸۹ میلیون دلار)

روغن آفتابگردان: ۹۱.۴٪ کاهش (رسیدن به ۰.۴۲ میلیون دلار)

ذرت: ۹۷.۷٪ کاهش (رسیدن به ۰.۱ میلیون دلار)

گوشت گوسفند/بز: ۷۸.۹٪ کاهش (رسیدن به ۰.۶۵ میلیون دلار)

گوشت گاو: ۱۰۰٪ کاهش (از ۱.۴۲ میلیون دلار به صفر رسیده است)

آمار کلی:

حجم کل صادرات: ۱۷۸.۸ میلیون دلار (رشد ۳.۲ برابری)

 

منبع داده‌ها: بر اساس داده‌های وزارت تجارت و همگرایی جمهوری قزاقستان

 

جمع بندی

۱. اهمیت توافق‌نامه تجارت آزاد با اوراسیا (EAEU)

در تحلیل به "دروازه ورود به بازارهای اتحادیه اوراسیا" اشاره شده است. نکته مهم این است که ایران در اواخر سال ۲۰۲۳ توافق‌نامه تجارت آزاد با اتحادیه اقتصادی اوراسیا (که قزاقستان عضو کلیدی آن است) را امضا کرد. این توافق‌نامه تعرفه گمرکی حدود ۸۷ درصد از کالاها را به صفر می‌رساند. سفر پزشکیان در واقع تلاشی برای عملیاتی کردن این توافق و استفاده از خاک قزاقستان برای توزیع کالاهای ایرانی در کل این اتحادیه است.

۲. رقابت «کریدور میانی» و «کریدور شمال-جنوب»

قزاقستان در یک موقعیت ژئوپلیتیک خاص قرار دارد. از یک سو به شدت به دنبال توسعه «کریدور میانی» (Middle Corridor) است که چین را از طریق قزاقستان و دریای خزر به آذربایجان، ترکیه و اروپا وصل می‌کند (دور زدن روسیه و ایران). از سوی دیگر، برای دسترسی به آب‌های آزاد (خلیج فارس)، به «کریدور شمال-جنوب» و خاک ایران نیاز حیاتی دارد.

نکته تحلیلی: هنر دیپلماسی قزاقستان این است که این دو مسیر را نه به عنوان رقیب، بلکه به عنوان مکمل هم پیش می‌برد. ایران برای قزاقستان، کوتاه‌ترین مسیر برای رسیدن به بازارهای هند و آفریقا است.

۳. سوآپ نفت و گاز

هرچند تحلیل بیشتر بر کشاورزی و لجستیک تمرکز دارد، اما بخش انرژی پتانسیل خاموش روابط است. بحث «سوآپ نفت» (تحویل نفت قزاقستان در بنادر شمالی ایران و تحویل معادل آن توسط ایران به مشتریان قزاقستان در خلیج فارس) سال‌هاست که با فراز و نشیب روبروست. اگر در این سفر توافقات نفتی/گازی جدی صورت گیرد، یک برد استراتژیک برای ایران جهت تبدیل شدن به «هاب انرژی» منطقه خواهد بود.

۴. سیاست خارجی دولت پزشکیان (منطقه‌گرایی)

این سفر در چارچوب سیاست خارجی دولت چهاردهم ایران قابل تحلیل است که بر «دیپلماسی همسایگی» و تقویت روابط با شرق تأکید دارد. قزاقستان به عنوان ثروتمندترین کشور آسیای مرکزی، شریک ایده‌آلی برای ایران است تا از انزوای اقتصادی خارج شود و نیازهای اساسی (مانند گندم و نهاده‌های دامی) را بدون وابستگی به بازارهای دوردست تأمین کند.

۵. چالش‌های بانکی و تحریم‌ها

تحلیل به «ریسک‌های تحریمی» اشاره کوتاهی کرد. بزرگترین مانع عدم تحقق تجارت ۳ میلیارد دلاری تاکنون، مشکلات نقل و انتقال پول بوده است. اگر دو کشور بتوانند مکانیسم‌های پرداخت ملی یا تهاتر را سیستماتیک کنند (مثلاً نفت/پتروشیمی در برابر گندم)، جهش تجاری که در تحلیل پیش‌بینی شده (سال ۲۰۲۷) محقق خواهد شد.

 

خلاصه

این تحلیل نشان می‌دهد که قزاقستان دیگر ایران را صرفاً یک همسایه سنتی نمی‌بیند، بلکه به دلیل جنگ اوکراین و ناامنی در مسیرهای دیگر، ایران را به عنوان تنها مسیر امن و سریع برای دسترسی به اقیانوس هند پذیرفته است. متقابلاً، ایران نیز به قزاقستان به عنوان انبار غله و دروازه ورود به بازار روسیه و اوراسیا نیاز دارد.

 

آلماتی قزاقستان

 

منابع:

https://www.inform.kz/ru/astana-tegeran-kak-estestvennie-evraziyskie-partneri-vistraivayut-novuyu-model-sotrudnichestva-87effd

https://iz.ru/2005917/kseniia-loginova/kaspiiskoe-sotrudnichestvo-kazakhstan-sblizhaetsia-s-iranom

https://kisi.kz/wp-content/uploads/2023/06/trans_2015-1.pdf