اشاره

جمهوری قزاقستان، به عنوان نهمین کشور بزرگ جهان و بزرگترین قدرت اقتصادی آسیای مرکزی، با ساختاری دموگرافیک و فرهنگی متمایز از سایر جمهوری‌های پساشوروی پا به عرصه استقلال گذاشت. برخلاف همسایگان خود که عمدتاً دارای بافتی همگن بودند، قزاقستان در لحظه فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱، با واقعیتی پیچیده روبرو بود: اقلیت‌های قومی، به‌ویژه اسلاوهای روس‌زبان، بخش عظیمی از جمعیت را تشکیل می‌دادند و قزاق‌های قومی در مرز تبدیل شدن به اقلیت در سرزمین اجدادی خود بودند. این وضعیت، پتانسیل بالایی برای تنش‌های قومی و حتی تجزیه‌طلبی سرزمینی ایجاد کرده بود. در پاسخ به این چالش وجودی، نورسلطان نظربایف، نخستین رئیس‌جمهور قزاقستان، مدل منحصربه‌فردی از ملت‌سازی را پیشنهاد کرد که نه بر اساس ناسیونالیسم قومی طردکننده، بلکه بر پایه «وحدت در تنوع» و هویت مدنی استوار بود.

سنگ بنای این مدل، تأسیس «مجمع خلق قزاقستان» (Assembly of People of Kazakhstan

 - APK) در سال ۱۹۹۵ بود. این نهاد که در ادبیات سیاسی قزاقستان به عنوان «آزمایشگاه دوستی خلق‌ها» و «ستون فقرات ثبات» شناخته می‌شود، طی سه دهه گذشته مسیری پرفراز و نشیب را از یک مجمع مشورتی ساده تا یک ارگان دارای وضعیت قانون اساسی و حق قانون‌گذاری طی کرده است. با این حال، تحولات اخیر، از جمله اعتراضات خونین ژانویه ۲۰۲۲ و اصلاحات سیاسی «قزاقستان جدید» به رهبری رئیس‌جمهور قاسم-جومارت توقایف، جایگاه و کارکرد این نهاد را با چالش‌های بنیادین مواجه کرده است.

این نوشتار را با هدف بررسی عمیق جایگاه، اهمیت و آینده مجمع خلق قزاقستان تدوین کرده ایم. در تحلیل پیش‌رو با کالبدشکافی ساختار حقوقی، بررسی کارایی عملیاتی در بحران‌های قومی (مانند فاجعه کوردی ۲۰۲۰)، و ارزیابی تأثیر اصلاحات پارلمانی پیشنهادی سال ۲۰۲۵ (حذف سنا و سهمیه‌های انتصابی)، تصویری دقیق از نقش این نهاد در معماری قدرت قزاقستان ارائه می‌دهیم.

بستر تاریخی و ضرورت‌های ژئوپلیتیک تأسیس

فروپاشی شوروی در دسامبر ۱۹۹۱، قزاقستان را در وضعیتی قرار داد که کارشناسان بین‌المللی آن را «شکننده» توصیف می‌کردند. آمارهای اوایل دهه ۹۰ نشان می‌داد که جمعیت قزاق‌ها حدود ۴۰ درصد و جمعیت روس‌زبان‌ها (روس‌ها، اوکراینی‌ها، بلاروس‌ها) نیز تقریباً به همین میزان بود. در شمال و شرق کشور، روس‌ها اکثریت مطلق را در اختیار داشتند، که نگرانی‌هایی جدی در مورد وفاداری آنها به دولت جدید و احتمال الحاق‌گرایی به روسیه را برمی‌انگیخت.

در این بافتار، دولت قزاقستان با دوگانه دشواری روبرو بود:

احیای ملی: نیاز به بازسازی هویت، زبان و فرهنگ قزاقی که دهه‌ها تحت سیاست‌های روسی‌سازی شوروی سرکوب شده بود.

حفظ ثبات مدنی: نیاز به اطمینان‌بخشی به اقلیت‌های غیرقزاق برای جلوگیری از فرار مغزها، خروج سرمایه و درگیری‌های داخلی.

نظربایف با درک این واقعیت که مدل‌های دموکراسی غربی مبتنی بر رقابت حزبی ممکن است به قطبی‌سازی قومی منجر شود، ایده تشکیل نهادی فراحزبی و فراقومی را مطرح کرد. این ایده ابتدا در سال ۱۹۹۲ در «اولین مجمع خلق‌های قزاقستان» اعلام شد و در اول مارس ۱۹۹۵ با صدور فرمانی رسمی، مجمع به عنوان یک نهاد مشورتی تحت نظر مستقیم رئیس‌جمهور تأسیس گردید.

تکامل حقوقی

تاریخچه مجمع را می‌توان به سه دوره متمایز تقسیم کرد که هر یک بازتاب‌دهنده مرحله‌ای از توسعه سیاسی دولت قزاقستان است:

دوره اول (۱۹۹۵-۲۰۰۷): تثبیت و نهادسازی: در این دوره، مجمع عمدتاً یک مجمع مشورتی بود که بر برگزاری جشنواره‌های فرهنگی، احیای زبان‌های اقلیت و ایجاد «خانه‌های دوستی» تمرکز داشت. هدف اصلی، ایجاد یک فضای روانی امن برای اقلیت‌ها و نمایش نمادین وحدت بود.

دوره دوم (۲۰۰۷-۲۰۲۱): عصر طلایی سیاسی: با اصلاحات قانون اساسی سال ۲۰۰۷، جایگاه مجمع به شدت ارتقا یافت. این نهاد وضعیت قانون اساسی پیدا کرد و حق انتخاب ۹ نماینده در مجلس سفلی به آن اعطا شد. این اقدام، مجمع را به تنها نهاد غیرحزبی در جهان تبدیل کرد که سهمیه مستقیم در پارلمان داشت، اقدامی که با هدف تضمین نمایندگی اقلیت‌ها بدون سیاسی کردن قومیت انجام شد.

دوره سوم (۲۰۲۲-تاکنون): اصلاحات و بازتعریف: پس از کناره‌گیری نظربایف و حوادث ژانویه ۲۰۲۲، ساختار نمایندگی مجمع دستخوش تغییر شد. در رفراندوم ۲۰۲۲، سهمیه ۹ نفری مجلس حذف و به یک سهمیه ۵ نفری انتصابی در سنا تبدیل شد. این تغییر تلاشی برای دموکراتیک‌تر نشان دادن فرآیند انتخابات مجلس و کاهش نفوذ غیرمستقیم نخبگان منصوب بود.

کالبدشکافی ساختار سازمانی و بازوهای اجرایی

مجمع خلق قزاقستان نه تنها یک مجمع سالانه، بلکه شبکه‌ای پیچیده و گسترده از نهادهای دولتی و مدنی است که در سراسر کشور گسترده شده‌اند. ساختار این نهاد به گونه‌ای طراحی شده است که خط فرماندهی مستقیمی از کاخ ریاست جمهوری تا سطح محلات داشته باشد.

رئیس مجمع: طبق قانون، رئیس‌جمهور قزاقستان به طور خودکار ریاست مجمع را بر عهده دارد. این ویژگی به مجمع «وزن سیاسی» بی‌نظیری می‌دهد و تضمین می‌کند که تصمیمات اجلاس سالانه برای تمام نهادهای دولتی لازم‌الاجرا (Mandatory) باشد. تا سال ۲۰۲۱، نورسلطان نظربایف ریاست مادام‌العمر این نهاد را داشت، اما در آوریل ۲۰۲۱ این سمت به قاسم-جومارت توقایف منتقل شد.

اجلاس سالانه: بالاترین ارگان تصمیم‌گیری است که حداقل سالی یک‌بار با حضور رئیس‌جمهور برگزار می‌شود. دستور کار این اجلاس‌ها معمولاً خط‌مشی‌های کلان سیاست ملی را تعیین می‌کند.

شورا : در فواصل بین اجلاس‌ها، شورای مجمع که متشکل از نمایندگان انجمن‌های قومی، نمایندگان پارلمان، وزرا و استانداران است، امور را هدایت می‌کند. این شورا نقش هیئت‌مدیره اجرایی را ایفا می‌کند.

دبیرخانه: مغز متفکر و بازوی اجرایی مجمع است که به عنوان یک واحد ساختاری مستقل در داخل «اداره ریاست جمهوری» عمل می‌کند. رئیس دبیرخانه هم‌زمان معاون رئیس مجمع است. این جایگاه اداری به مجمع قدرت بوروکراتیک قابل توجهی می‌دهد.

زیرساخت‌های مدنی و فرهنگی

مجمع بر شبکه‌ای از نهادهای مدنی نظارت دارد که وظیفه اجرای سیاست‌های وحدت ملی را در سطح جامعه بر عهده دارند:

انجمن‌های فرهنگی-قومی: بیش از ۱۰۰۰ انجمن قومی در سراسر کشور تحت چتر مجمع فعالیت می‌کنند. این انجمن‌ها نماینده گروه‌های قومی مختلف (روس، ازبک، اوکراینی، اویغور، آلمانی، کره‌ای و...) هستند و بودجه دولتی دریافت می‌کنند.

خانه‌های دوستی: این مراکز فیزیکی که در تمام مناطق و شهرهای بزرگ وجود دارند (مانند کاخ صلح و وفاق در آستانه)، به عنوان مراکز منابع برای انجمن‌های قومی عمل می‌کنند. آنها فضای اداری، سالن‌های کنفرانس و کلاس‌های زبان را به صورت رایگان در اختیار انجمن‌ها قرار می‌دهند.

شوراهای تخصصی:

شورای علمی-تخصصی: متشکل از ۵۲ دانشمند برای ارائه تحلیل‌های آکادمیک.

شورای مادران: با تمرکز بر پیشگیری از درگیری‌های خانوادگی و اجتماعی.

شورای ریش‌سفیدان: استفاده از سنت‌های بومی برای حل اختلافات محلی.

شبکه میانجی‌گری: شبکه‌ای از میانجی‌گران حرفه‌ای برای حل منازعات پیش از تبدیل شدن به بحران.

مکانیسم‌های نمایندگی سیاسی؛ از مجلس تا سنا

یکی از مهم‌ترین جنبه‌های مجمع، نحوه تبدیل «تنوع فرهنگی» به «نفوذ سیاسی» است. مدل قزاقستان همواره تلاش کرده است تا از تشکیل احزاب قومی جلوگیری کند (که طبق قانون ممنوع است) و در عوض، کانال‌های جایگزینی برای نمایندگی سیاسی فراهم آورد.

مدل سهمیه مجلس (۲۰۰۷-۲۰۲۲)

تا پیش از رفراندوم ۲۰۲۲، مجمع حق داشت ۹ نماینده را مستقیماً به مجلس سفلی بفرستد. این نمایندگان نه توسط مردم، بلکه توسط اعضای شورای مجمع انتخاب می‌شدند.

مزایا: تضمین حضور اقلیت‌های کوچک (مانند کره‌ای‌ها یا آلمانی‌ها) که هرگز نمی‌توانستند در انتخابات عمومی رأی کافی کسب کنند.

معایب: این سیستم به شدت مورد انتقاد بود زیرا اصل «هر نفر یک رأی» را نقض می‌کرد و به نهادی انتصابی (مجمع) اجازه می‌داد بر قانون‌گذاری تأثیر بگذارد. سازمان امنیت و همکاری اروپا (OSCE) بارها به غیردموکراتیک بودن این سهمیه اشاره کرده بود.

مدل سهمیه سنا (۲۰۲۲-۲۰۲۴)

در جریان اصلاحات قانون اساسی ۲۰۲۲، توقایف سهمیه مجلس را حذف کرد. در عوض، مقرر شد که رئیس‌جمهور ۵ نماینده را در مجلس سنا «به پیشنهاد مجمع» منصوب کند.

تغییر استراتژیک: این اقدام تلاش کرد تا چهره‌ای دموکراتیک‌تر به پارلمان بدهد (تمام اعضای مجلس سفلی باید با رأی مردم انتخاب شوند) و در عین حال، نقش نظارتی و متعادل‌کننده مجمع را در مجلس علیا (سنا) حفظ کند. این ۵ سناتور وظیفه دارند قوانین مصوب مجلس را از نظر عدم تضاد با حقوق اقوام و ثبات اجتماعی بررسی کنند.

پیشنهاد انحلال سنا و چالش ۲۰۲۵

در تحولی دراماتیک، رئیس‌جمهور توقایف در اواخر سال ۲۰۲۵ پیشنهاد گذار به سیستم پارلمانی تک‌مجلسه و انحلال سنا را مطرح کرد.

تهدید وجودی: توقایف صراحتاً اعلام کرد: «در پارلمان تک‌مجلسه جدید، سهمیه ریاست‌جمهوری وجود نخواهد داشت و تمام نمایندگان باید از طریق یک رویه واحد انتخاب شوند».

پیامدها: اگر این اصلاحات در رفراندوم احتمالی ۲۰۲۷ تصویب شود، مجمع آخرین ابزار مستقیم نفوذ سیاسی خود (سهمیه سنا) را از دست خواهد داد. این امر می‌تواند مجمع را دوباره به جایگاه یک نهاد صرفاً مشورتی و فرهنگی (مانند وضعیت قبل از ۲۰۰۷) بازگرداند. تحلیل‌گران معتقدند این حرکت با هدف تمرکززدایی از قدرت سنا (که ممکن است رقیبی برای ریاست جمهوری باشد) و تقویت نمایندگی حزبی صورت می‌گیرد، اما به طور جانبی، نفوذ نهادینه شده اقلیت‌ها را تضعیف می‌کند.

بحران کارآمدی و آزمون واقعیت

علیرغم تبلیغات گسترده در مورد «مدل صلح قزاقستانی»، دهه اخیر شاهد افزایش درگیری‌های قومی بوده است که کارآمدی مجمع را زیر سوال برده است. مهم‌ترین این رویدادها، درگیری‌های خونین سال ۲۰۲۰ در منطقه کوردی (Korday) در استان ژامبیل بود.

در فوریه ۲۰۲۰، درگیری خشونت‌باری میان جمعیت قزاق و اقلیت دونگان (Dungan) رخ داد که منجر به کشته شدن ۱۱ نفر، زخمی شدن صدها نفر و آواره شدن هزاران نفر به قرقیزستان شد.

نقش مجمع: منتقدان اشاره کردند که ساختارهای محلی مجمع و «شوراهای وفاق عمومی» نتوانستند تنش‌های انباشته شده را شناسایی کنند. مجمع متهم شد که به نهادی «تزیینی» تبدیل شده که بر برگزاری جشن‌ها تمرکز دارد و از واقعیت‌های میدانی (فساد، رقابت اقتصادی، ناسیونالیسم) غافل است.

واکنش دیرهنگام: نهادهای مجمع تنها پس از وقوع خشونت وارد عمل شدند، در حالی که وظیفه اصلی آنها «هشدار سریع» و پیشگیری بود. تحقیقات نشان داد که مردم محلی به نهادهای رسمی مجمع اعتمادی نداشتند و ترجیح می‌دادند مشکلات را از طریق ساختارهای غیررسمی حل کنند.

اصلاحات نهادی: ظهور «انستیتو تحقیقات کاربردی اتنوپلیتیک»

در پاسخ به شکست کوردی، دولت قزاقستان در سال ۲۰۲۰ «انستیتو تحقیقات کاربردی اتنوپلیتیک» (Institute of Applied Ethnopolitical Research - IAER) را تأسیس کرد.

تغییر رویکرد: تالگت کالییف مدیر این انستیتو، اعلام کرد که هدف گذار از رویکرد «واکنشی» (Reactive) به رویکرد «پیش‌دستانه» (Proactive) است. این انستیتو وظیفه دارد با استفاده از روش‌های علمی، نظرسنجی‌های میدانی و تحلیل داده‌ها، پتانسیل‌های درگیری را قبل از تبدیل شدن به خشونت شناسایی کند.

فعالیت‌ها: انستیتو اکنون مجله علمی «Ethnopolitics» را منتشر می‌کند و تیم‌های تحقیقاتی را به مناطق حساس اعزام می‌کند تا دینامیک روابط بین‌قومی را رصد کنند. این یک تغییر پارادایم از «جشنواره‌های فرهنگی» به «امنیت نرم» و «مهندسی اجتماعی» است.

ابعاد نظری و گفتمان هویت ملی

مجمع تنها یک بوروکراسی نیست؛ بلکه متولی تولید و ترویج ایدئولوژی دولت در مورد هویت ملی است.

در دوران نظربایف، گفتمان مسلط «دوستی خلق‌ها» بود که میراثی از دوران شوروی محسوب می‌شد. اما در دوران توقایف، گفتمان به سمت «وحدت مدنی» (Civic Unity) تغییر جهت داده است.

مفهوم هسته وحدت‌بخش: دکترین رسمی جدید بر این اصل استوار است که «مردم قزاقستان» یک ملت واحد هستند، اما قوم قزاق به عنوان «هسته تجمیع‌کننده» نقش محوری دارد. مجمع وظیفه دارد تعادل ظریفی بین ترویج زبان و فرهنگ قزاقی به عنوان محور وحدت و حفظ حقوق اقلیت‌ها برقرار کند.

چالش زبان: زبان یکی از حساس‌ترین حوزه‌هاست. در حالی که زبان روسی همچنان جایگاه رسمی دارد، فشار برای گسترش زبان قزاقی افزایش یافته است. مجمع تلاش می‌کند از طریق پروژه‌هایی مانند آموزش رایگان زبان قزاقی در خانه‌های دوستی، اقلیت‌ها را در فضای زبانی جدید ادغام کند تا از انزوای آنها جلوگیری شود.

مقابله با رادیکالیسم و جدایی‌طلبی

مجمع به طور فزاینده‌ای به عنوان ابزاری برای مقابله با افراط‌گرایی و تأثیرات خارجی استفاده می‌شود. با توجه به جنگ اوکراین و حساسیت‌های ژئوپلیتیک، مجمع نقش مهمی در ترویج وفاداری به دولت قزاقستان در میان جمعیت روس‌زبان و جلوگیری از نفوذ پروپاگاندای خارجی ایفا می‌کند.

دیپلماسی عمومی و جایگاه بین‌المللی

مجمع یکی از ابزارهای کلیدی «قدرت نرم» قزاقستان است. این نهاد به طور منظم میزبان هیئت‌های بین‌المللی، از جمله نمایندگان سازمان ملل و سازمان امنیت و همکاری اروپا (OSCE) است.

تعامل با OSCE: کمیسر عالی اقلیت‌های ملی همکاری نزدیکی با مجمع دارد و آن را به عنوان مدلی برای سایر کشورهای چندقومیتی توصیه می‌کند. در بازدید سال ۲۰۲۵، کمیسر عالی مجمع را «چارچوب نهادی نمونه» توصیف کرد.

کنگره رهبران ادیان: مجمع نقش محوری در برگزاری «کنگره رهبران ادیان جهانی و سنتی» دارد که هر سه سال یک‌بار در آستانه برگزار می‌شود و به برندینگ بین‌المللی قزاقستان به عنوان مرکز مدارا کمک می‌کند.

مدیریت دیاسپوراها

مجمع کانال ارتباطی دولت با انجمن‌های دیاسپورای قزاق در خارج از کشور و همچنین مدیریت روابط با کشورهای مادرِ اقلیت‌های داخل قزاقستان (مانند روسیه، ازبکستان، آلمان و کره) است. این کارکرد دوگانه به قزاقستان کمک می‌کند تا از اقلیت‌ها به عنوان پل‌های اقتصادی و دیپلماتیک استفاده کند.

چالش‌های آینده و چشم‌انداز ۲۰۲۵-۲۰۳۰

تحقیقات نشان می‌دهد که نسل جوان قزاقستان (که حافظه تاریخی شوروی را ندارند) کمتر با فرمت‌های سنتی و رسمی مجمع ارتباط برقرار می‌کنند. جوانان در مناطق شهری هویت خود را به صورت سیال و جهانی تعریف می‌کنند، در حالی که در مناطق روستایی، تمایلات ملی‌گرایانه قوی‌تر است. پروژه‌هایی مانند «مجمع ژاستاری» (Assembly Zhastary) برای جذب جوانان راه‌اندازی شده‌اند، اما هنوز نتوانسته‌اند شکاف نسلی را پر کنند.

فشارهای بودجه‌ای

با توجه به پیش‌بینی‌های بودجه ۲۰۲۵ و کسری بودجه، دولت برنامه‌هایی برای کاهش هزینه‌های اجتماعی غیرضروری دارد. این امر ممکن است بودجه سخاوتمندانه مجمع برای برگزاری رویدادهای فرهنگی و نگهداری خانه‌های دوستی را تهدید کند و آن را مجبور به کوچک‌سازی یا تمرکز بر فعالیت‌های ضروری‌تر کند.

سناریوی حذف کامل سیاسی

اگر پیشنهاد توقایف برای پارلمان تک‌مجلسه اجرایی شود، مجمع دیگر هیچ جایگاه مستقیمی در قوه مقننه نخواهد داشت. این امر می‌تواند مجمع را به یک «وزارتخانه سایه» برای امور قومی یا یک NGO بزرگ دولتی تقلیل دهد. چالش اصلی مجمع در سال‌های آینده، بازتعریف نقش خود در سیستمی است که دیگر نیازی به سهمیه‌های قومی تضمین‌شده نمی‌بیند و بر رقابت حزبی و شایسته‌سالاری تأکید دارد.

نتیجه‌گیری

مجمع خلق قزاقستان، پدیده‌ای منحصربه‌فرد در فضای پساشوروی است که نقش حیاتی در گذار مسالمت‌آمیز قزاقستان از یک جمهوری چندپاره شوروی به یک دولت-ملت مستقل ایفا کرده است. این نهاد با موفقیت توانست از سیاسی شدن قومیت در دهه‌های بحرانی ۱۹۹۰ و ۲۰۰۰ جلوگیری کند. با این حال، حوادث کوردی ۲۰۲۰ و اصلاحات سیاسی پس از ۲۰۲۲ نشان داد که مدل قدیمی «مدیریت از بالا به پایین» و تمرکز بر جنبه‌های نمایشی دیگر پاسخگوی نیازهای جامعه پیچیده و مدرن قزاقستان نیست.

آینده مجمع در گرو توانایی آن در تبدیل شدن از یک نهاد «نمایندگی سیاسی» به یک نهاد «تخصصی و مدنی» است؛ نهادی که به جای پر کردن صندلی‌های پارلمان، بر میانجی‌گری اجتماعی، ادغام زبانی، پژوهش‌های پیشگیرانه و ترویج هویت مدنی فراگیر تمرکز کند. حذف احتمالی سهمیه سنا در سال‌های آتی، پایان یک دوره تاریخی برای مجمع خواهد بود، اما شاید آغازی برای تبدیل شدن آن به یک نهاد کارآمدتر و نزدیک‌تر به متن جامعه مدنی باشد.

ضمائم

ترکیب قومی قزاقستان و روند تغییرات (تخمین ۲۰۲۵)

مقایسه اختیارات مجمع در دوره‌های مختلف

آلماتی قزاقستان

منابع:

https://www.gov.kz/memleket/entities/mfa-berlin/press/article/details/122792?lang=en

https://assembly.kz/en/kazakhstanskaya-model-obshchestvennogo-soglasiya-i-obshchenatsionalnogo-edinstva-n-a-nazarbaeva_en

https://www.gov.kz/memleket/entities/mfageneva/press/news/details/195832?lang=en

https://assembly.kz/en/prochee/the-activities-of-the-assembly-of-people-of-kazakhstan

https://nur.nu.edu.kz/bitstreams/08a21aa9-a74d-4600-9864-2b2121415476/download

https://qazinform.com/news/head-of-state-there-will-be-no-presidential-quota-in-new-parliament-a808ff

https://en.orda.kz/from-senate-to-unicameral-system-toqayevs-proposal-and-what-it-means-8229/

https://kisi.kz/en/the-role-of-think-tanks-in-shaping-the-national-agenda-discussed-at-the-kisi-gps-platform/

https://www.etnosayasat.kz/en/page/about/

https://astanatimes.com/2025/03/assembly-of-people-of-kazakhstan-reflects-on-30-years-of-fostering-peace-and-stability/https://www.researchgate.net/publication/398098695_Language_Identity_and_Geopolitics_Multilingual_Education_in_Kazakhstan

https://www.miragenews.com/osce-chief-visits-kazakhstan-to-discuss-1539787/

https://www.ijirss.com/index.php/ijirss/article/download/6840/1364/11047

https://timesca.com/kazakhstan-government-to-cut-social-spending/

https://astanatimes.com/2025/09/kazakhstans-staged-reforms-democracy-by-evolution-not-revolution/