اشاره

این نوشتار یک مطالعه همه‌جانبه از مشخصات نهادی، ظرفیت علمی و اکوسیستم پژوهشی «آکادمی لجستیک و حمل و نقل» (ALT University) واقع در آلماتی، قزاقستان است. این گزارش با هدف شناسایی، توجیه و تشریح جهت‌گیری‌های استراتژیک برای همکاری با موسسات آموزش عالی و مراکز تحقیقاتی ایران تدوین شده است. ضرورت این تحقیق ناشی از تغییرات ژئواکونومیک در اوراسیا، به‌ویژه توسعه شتابان کریدور حمل و نقل بین‌المللی شمال-جنوب (INSTC) و نیاز به تأمین نیروی انسانی و فناوری برای شاخه شرقی این کریدور (قزاقستان - ترکمنستان - ایران) می‌باشد.

در این گزارش، تحلیل تطبیقی از برنامه‌های آموزشی، پایگاه آزمایشگاهی و اولویت‌های تحقیقاتی دانشگاه ALT و دانشگاه‌های فنی کلیدی ایران، از جمله دانشگاه علم و صنعت ایران (IUST)، دانشگاه صنعتی امیرکبیر (AUT) و دانشگاه صنعتی شریف (SUT) انجام شده است. بر اساس این تحلیل، پیشنهادات مشخصی برای هماهنگ‌سازی برنامه‌های درسی، ایجاد کنسرسیوم‌های تحقیقاتی مشترک و اجرای دوره‌های دو مدرکی ارائه شده است.

 تحول لجستیک اوراسیا و نقش قزاقستان

در معماری ژئوپلیتیک مدرن، لجستیک حمل و نقل از کارکرد صرفاً سودمند جابجایی کالا فراتر رفته و به ابزاری کلیدی برای تضمین امنیت ملی و ثبات اقتصادی کشورها تبدیل شده است. جمهوری قزاقستان، با برخورداری از پتانسیل ترانزیتی منحصر به فرد در مرکز قاره اوراسیا، استراتژی بلندپروازانه‌ای را برای تبدیل شدن به هاب جهانی حمل و نقل و لجستیک دنبال می‌کند. در شرایط تغییر جهت زنجیره‌های تأمین بین‌المللی و اختلال در مسیرهای سنتی، اهمیت کریدورهای جایگزین که آسیای مرکزی را به بازارهای خاورمیانه و آسیای جنوبی متصل می‌کنند، به‌طور تصاعدی افزایش می‌یابد.

عنصر کلیدی این معماری جدید، کریدور حمل و نقل بین‌المللی شمال-جنوب (INSTC) است که شبکه‌ای چندوجهی به طول ۷۲۰۰ کیلومتر می‌باشد و هند، ایران، آذربایجان، روسیه، آسیای مرکزی و اروپا را به هم متصل می‌کند. برای قزاقستان، شاخه شرقی این کریدور — خط آهن ژانائوزن - قیزیل‌قیه - برکت - اترک - گرگان که قزاقستان، ترکمنستان و ایران را به هم متصل می‌کند — از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. بهره‌برداری و افزایش جریان کالا در این مسیر نه تنها نیازمند سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های "سخت" (ریل، پایانه‌ها، ناوگان) است، بلکه توسعه پیش‌دستانه زیرساخت‌های "نرم" — سرمایه انسانی، استانداردها، فناوری‌های دیجیتال و صلاحیت‌های علمی — را نیز می‌طلبد.

مشارکت استراتژیک قزاقستان و ایران در حوزه حمل و نقل

روابط بین قزاقستان و ایران در حوزه حمل و نقل و لجستیک با پویایی بالا و عمق استراتژیک مشخص می‌شود. در سطح اپراتورهای ملی و نهادهای دولتی، پایه‌ای قوی برای همکاری ایجاد شده است. به‌طور خاص، تعامل فعالی بین "راه‌آهن ملی قزاقستان" (KTZ) و راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران (RAI) وجود دارد. ایجاد شرکت‌های مشترک برای توسعه زیرساخت‌های لجستیکی، به عنوان مثال در بندر بندرعباس، دسترسی مستقیم صادرکنندگان قزاقستانی به بنادر خلیج فارس، هند و آفریقا را فراهم می‌کند.

وزاری حمل و نقل دو کشور به‌طور منظم دیدارهایی را جهت تقویت همکاری و تدوین نقشه‌های راه برای افزایش ترانزیت از طریق INSTC برگزار می‌کنند. توافق‌نامه‌ها نه تنها حمل و نقل ریلی، بلکه حمل و نقل دریایی (از طریق دریای خزر)، جاده‌ای و هوایی را نیز پوشش می‌دهند. با این حال، برای تحقق کامل این پروژه‌های بزرگ‌مقیاس، نیاز به آموزش سیستماتیک کادرهای مهندسی و مدیریتی است که قادر به کار در شرایط لجستیک فرامرزی باشند، مقررات فنی هر دو کشور را درک کنند و بر فناوری‌های مدرن مدیریت زنجیره تأمین مسلط باشند. دقیقاً در همین نقطه است که میدان وسیعی برای همکاری دانشگاهی بین دانشگاه‌های تخصصی — ALT University و دانشگاه‌های پیشرو ایران — گشوده می‌شود.

آموزش به عنوان بنیان پیوستگی زیرساختی

تحلیل‌ها نشان می‌دهد که شکاف‌های زیرساختی موجود اغلب با کمبود نیروی کار ماهر تشدید می‌شوند. کارفرمایان در حوزه حمل و نقل ریلی و جاده‌ای به عدم صلاحیت کافی فارغ‌التحصیلان و شکاف بین برنامه‌های آموزشی و نیازهای واقعی صنعت اشاره می‌کنند. در زمینه توسعه کریدور "شمال-جنوب"، این مشکلات ابعاد بین‌المللی پیدا می‌کنند: مهندسان باید ویژگی‌های بهره‌برداری از تجهیزات در مناطق اقلیمی مختلف (از استپ‌های قزاقستان تا بیابان‌های ایران) را درک کنند، بر روش‌های لجستیک چندوجهی و ابزارهای دیجیتال مدیریت مسلط باشند.

همکاری بین ALT University و دانشگاه‌های ایران باید با هدف حل این چالش‌ها از طریق هماهنگ‌سازی استانداردهای آموزشی، تحقیقات علمی مشترک و ایجاد فضای آموزشی واحد در صنعت حمل و نقل منطقه صورت گیرد.

مشخصات نهادی «آکادمی لجستیک و حمل و نقل» (ALT University)

«آکادمی لجستیک و حمل و نقل» (ALT University) وارث سنت‌های درخشان آموزش مهندسی است که در دوره شوروی بنا نهاده شده است. تاریخچه این دانشگاه به سال ۱۹۷۶ بازمی‌گردد، زمانی که شعبه آلماتی انستیتوی مهندسان حمل و نقل ریلی تاشکند (TashIIT) تأسیس شد. طی دهه‌های گذشته، این دانشگاه مسیر پیچیده‌ای از تحول را طی کرده است: از یک شعبه و انستیتوی مهندسان حمل و نقل ریلی آلماتی (AlIIT) تا آکادمی حمل و نقل و ارتباطات قزاقستان (KazATC) به نام م. تینیشپایف، که در سال ۱۹۹۶ با ادغام AlIIT و انستیتوی راه و خودرو آلماتی ایجاد شد.

تغییر نام تجاری به ALT University در سال ۲۰۲۱، تنها یک تغییر نام نبود، بلکه بازتابی از تغییر جهت‌گیری استراتژیک عمیق دانشگاه بود. ضمن حفظ صلاحیت‌های بنیادین در زمینه مهندسی راه‌آهن، دانشگاه پروفایل خود را گسترش داد و حوزه‌های لجستیک، حمل و نقل چندوجهی، فناوری اطلاعات و مخابرات را پوشش داد. امروزه، ALT University خود را به عنوان دانشگاه تخصصی پیشرو در آسیای مرکزی معرفی می‌کند که مأموریت آن تربیت نیروی کار رقابتی برای مجتمع حمل و نقل-ارتباطات و کسب‌وکارهای لجستیکی است. این دانشگاه که در آلماتی، خیابان شوچنکو ۹۷ واقع شده، دارای زیرساخت‌های پردیس توسعه‌یافته و آزمایشگاه‌های مدرن است.

 انستیتوی لجستیک و کسب‌وکار (Institute of Logistics and Business)

این انستیتو مرکز صلاحیت در زمینه مدیریت جریان مواد و سازماندهی حمل و نقل است. تاریخچه آن به دانشکده "مدیریت فرآیند حمل و نقل" بازمی‌گردد که در سال ۱۹۸۳ تأسیس شد. در حال حاضر، این انستیتو طیف وسیعی از برنامه‌های کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری PhD را ارائه می‌دهد.

برنامه‌های آموزشی کلیدی (کارشناسی):

مدیریت مدرن لجستیک: این برنامه که شامل دوره‌های دو مدرکی با دانشگاه حرفه‌ای ارومچی (چین) نیز می‌شود، بر روش‌های پیشرفته مدیریت زنجیره تأمین، لجستیک انبار و توزیع تمرکز دارد.

لجستیک بین‌الملل (به زبان انگلیسی): تربیت متخصصان برای فعالیت در تجارت خارجی، مسلط به حقوق بین‌الملل حمل و نقل و مقررات گمرکی.

لجستیک (به تفکیک صنایع): تخصص‌های صنعتی فرآیندهای لجستیکی.

سازماندهی حمل و نقل: برنامه کلاسیک مدیریت ترافیک در انواع مختلف حمل و نقل.

انستیتوی حمل و نقل و ساختمان (Institute of Transport and Construction)

این انستیتو رشته‌های مهندسی مرتبط با ایجاد و نگهداری زیرساخت‌های حمل و نقل و ناوگان را متمرکز کرده است. این حوزه برای همکاری فنی با ایران، با توجه به پروژه‌های زیرساختی عظیم در کریدور "شمال-جنوب"، از اهمیت حیاتی برخوردار است.

برنامه‌های آموزشی کلیدی:

ساخت راه‌آهن، خط و تأسیسات ریلی: تربیت مهندسان خط که قادر به طراحی و بهره‌برداری از خطوط اصلی در شرایط زمین‌شناسی پیچیده باشند.

ساخت جاده‌های خودرو و فرودگاه‌ها: طراحی روسازی راه، فناوری‌های ساخت بزرگراه‌ها.

ساخت پل‌ها و تونل‌های حمل و نقل: برنامه تخصصی سازه‌های مصنوعی که در شرایط کوهستانی بسیار مورد نیاز است.

تکنولوژی حمل و نقل و ناوگان: برنامه‌های متمرکز بر بهره‌برداری و تعمیر لوکوموتیوها و واگن‌ها، از جمله برنامه‌های مشترک با دانشگاه دولتی حمل و نقل ریلی اومسک (OmGUPS).

انستیتوی انرژی و فناوری‌های دیجیتال (Institute of Energy and Digital Technologies)

این انستیتو مسئول تربیت نیرو در زمینه دیجیتالی‌سازی حمل و نقل، اتوماسیون، تله‌مکانیک و ارتباطات، و همچنین تأمین انرژی است.

رشته‌های تحصیلی:

مهندسی رادیو، الکترونیک و مخابرات: برنامه‌هایی که با حمایت اساتید خارجی (مثلاً از هند) پشتیبانی می‌شوند و سیستم‌های ارتباطی مدرن در حمل و نقل را پوشش می‌دهند.

اتوماسیون و کنترل: سیستم‌های تنظیم فاصله‌ای حرکت قطارها، سیستم‌های کنترل ریزپردازنده.

سیستم‌های اطلاعاتی و کلان‌داده (Big Data): کاربرد تحلیل کلان‌داده‌ها برای بهینه‌سازی جریان‌های ترافیکی.

اکوسیستم پژوهشی و نوآوری

ALT University به طور فعال پایگاه پژوهشی خود را توسعه می‌دهد و در تلاش برای ادغام آموزش، علم و تولید است.

نشریات علمی: دانشگاه مجله علمی معتبر "پیام KazATC" (Bulletin of KazATK) را منتشر می‌کند که در فهرست نشریات توصیه شده قرار دارد و در پایگاه‌های بین‌المللی نمایه می‌شود. موضوعات مقالات مجله گستردگی علایق علمی دانشگاه را نشان می‌دهد: از بهره‌برداری خودروهای الکتریکی و بهینه‌سازی ترکیب مایعات ضدیخ تا توسعه الگوریتم‌های مدیریت ترافیک مبتنی بر هوش مصنوعی. تحلیل شماره‌های اخیر مجله در سال‌های ۲۰۲۴-۲۰۲۵ نشان‌دهنده وجود مقالاتی در زمینه دینامیک واگن‌های باری، مدیریت پایانه‌های کانتینری، کاربرد بلاک‌چین در لجستیک و عیب‌یابی سیستم‌های حمل و نقل است.

شوراهای دفاع پایان‌نامه: وجود شوراهای دفاع پایان‌نامه دکتری (PhD) مستقل، نشان‌دهنده سطح بالای مکتب علمی و به رسمیت شناخته شدن توسط جامعه دانشگاهی است.

مراکز صلاحیت: در ساختار دانشگاه، مرکز علمی-فنی "GreenPulse Research Center" فعالیت می‌کند که به مسائل توسعه پایدار و سبزسازی حمل و نقل می‌پردازد.

کنفرانس‌ها: ALT به‌طور منظم برگزارکننده کنفرانس‌های بین‌المللی بزرگ مانند "فناوری‌های نوآورانه در حمل و نقل: آموزش، علم، تولید" است و بستری برای گفتگوی دانشمندان از قزاقستان، کشورهای CIS و سایر نقاط جهان فراهم می‌کند. مقالات کنفرانس‌ها در Scopus و سایر پایگاه‌های علم‌سنجی نمایه می‌شوند.

 فعالیت‌های بین‌المللی و شبکه شرکا

بین‌المللی‌سازی یکی از اولویت‌های استراتژیک توسعه ALT است. دانشگاه دارای شبکه‌ای گسترده از شرکا شامل بیش از ۲۰ کشور جهان است. همکاری‌ها از طریق برنامه‌های تبادل آکادمیک، برنامه‌های آموزشی مشترک (دو مدرکی)، دوره‌های کارآموزی علمی و مشارکت در پروژه‌های بین‌المللی مانند اراسموس پلاس (Erasmus+) محقق می‌شود.

جدول ۱. شرکای بین‌المللی کلیدی ALT University (گزیده)

نتیجه‌گیری

تحلیل شبکه شرکا نشان‌دهنده روابط قوی با دانشگاه‌های اروپایی، روسی و چینی، و همچنین توسعه فعال همکاری در آسیای مرکزی است. با این حال، علی‌رغم اهمیت استراتژیک جهت‌گیری ایران، توافق‌نامه‌های آکادمیک مستقیم با دانشگاه‌های ایران در منابع باز به ندرت دیده می‌شود. این امر نشان‌دهنده پتانسیل تحقق‌نیافته قابل توجه و نیاز به اقدامات پیش‌دستانه برای برقراری ارتباط با بخش علمی-آموزشی ایران است.

تحلیل‌ها نشان می‌دهد که «آکادمی لجستیک و حمل و نقل» (ALT University) و دانشگاه‌های فنی برتر ایران  دارای صلاحیت‌ها و زیرساخت‌های مکمل هستند. همکاری بین آن‌ها نه تنها ممکن است، بلکه برای تأمین پشتیبانی کادری و فناورانه توسعه کریدور حمل و نقل بین‌المللی "شمال-جنوب" از نظر استراتژیک ضروری است.

یکپارچگی پتانسیل آموزشی و علمی قزاقستان و ایران در حوزه حمل و نقل امکان ایجاد هم‌افزایی را فراهم می‌کند که به افزایش کارایی حمل و نقل ترانزیتی، توسعه نوآوری‌ها و تقویت روابط اقتصادی در منطقه کمک خواهد کرد. ALT University، با برخورداری از جایگاه دانشگاه برتر حمل و نقل در آسیای مرکزی، تمامی پیش‌نیازها را دارد تا به لوکوموتیو این فرآیند یکپارچگی تبدیل شود.

آلماتی قزاقستان

منابع:

 https://alt.edu.kz/en/institutes/logistics-and-management/

https://alt.edu.kz/en/history-of-alt-university/:

https://alt.edu.kz/en/ddp-ipp/

https://alt.edu.kz/en/admission/bachelor-degree/ 

https://alt.edu.kz/en/news/the-academy-of-logistics-and-transport-alt-attracts-foreign-scholars-for-teaching-activities/

https://vestnik.alt.edu.kz/index.php/journal/issue/archive

https://alt.edu.kz/en/ads/68th-international-conference-advanced-technologies-transport-and-vibration-engineering/

https://alt.edu.kz/en/ads/iv-international-conference-innovative-technologies-in-transport-education-science-production/

https://alt.edu.kz/en/ads/ii-international-conference-innovative-technologies-in-transport-education-science-production/

https://alt.edu.kz/en/international-cooperation/

https://alt.edu.kz/en/international-cooperation/partners/

https://alt.edu.kz/en/news/signing-of-the-cooperation-agreement-between-alt-university-named-after-mukhamedzhan-tynyshpaev-and-tashkent-state-transport-university/