کتاب "جناح: موفقیت‌ها، شکست‌ها و نقش او در تاریخ" نوشته اشتیاک احمد (انتشارات ونگارد، ۲۰۲۱) که باید آن را شاهکار نویسنده دانست، روایات پراکنده و متناقض درباره بنیانگذار پاکستان، محمدعلی جناح را گرد هم آورده است. این کتاب، با ۸۰۸ صفحه، شاهدی بر پیگیری بی‌طرفانه حقیقت توسط نویسنده است.
جناح سکولار بود یا مذهبی؟ او بریلوی بود یا دیوبندی؟ یا شاید یک خداناباور پنهانی که رهبری جامعه‌ای را بر عهده داشت که کمترین آمادگی را برای یک دولت مدرن در قرن بیستم داشت؟
از "جینا" تا "جناح"
تاریخ رسمی تولد جناح ۲۵ دسامبر ۱۸۷۶ (روز کریسمس) ذکر شده و گفته می‌شود که در کراچی به دنیا آمده است، اما روایت‌های دیگری نیز وجود دارد. نیاکان او به طبقه تجاری هندوهای "لوهانا" تعلق داشتند. لوهاناها در سراسر هند غربی، در امتداد خط ساحلی، پراکنده بودند. برخی از آن‌ها به اسلام گرویدند و در میان سنی‌ها و همچنین شیعیان اسماعیلیه، آقاخانی و بهره یافت می‌شدند. خانواده جناح به فرقه آقاخانی-اسماعیلی تعلق داشت.
در جوانی، جناح علاقه‌ای به تحصیل نداشت و تمایلی به کمک به پدرش در تجارت نشان نمی‌داد. پدرش، به توصیه یک شریک انگلیسی، او را به بریتانیا فرستاد تا حسابداری بیاموزد و به کسب‌وکار خانواده کمک کند. در آن زمان، جناح حتی تحصیلات متوسطه خود را به پایان نرسانده بود. پیش از سفر به انگلیس، او ازدواج کرده بود.
روایتی دیگر، که در کتاب ذکر نشده، چنین است: نام اصلی او "محمدعلی جینابهای پونجا" بود که بعدها به محمدعلی جناح تغییر یافت. گفته شده است که "جینا" در نام او به بنیانگذار آیین جین، یعنی "مهاویرا"، اشاره دارد که به "جینا فاتح" نیز مشهور بود. برخی بر این باورند که "لوه" در نام خانوادگی لوهانا به "لوه" (آهن) و حرفه سنتی آهنگری آن‌ها مرتبط است، در حالی که برخی دیگر آن را به "لوه"، پسر کوچکتر "راما"، که نام "لاهور" از او گرفته شده، نسبت می‌دهند.
هویت اسلامی جناح
در گفتمان‌های پاکستانی درباره ایدئولوژی پاکستان، هیچ سخنرانی‌ای به اندازه سخنرانی ۱۱ اوت ۱۹۴۷ مورد بحث قرار نگرفته است. سه روز پیش از استقلال پاکستان، جناح خطاب به اعضای مجلس مؤسسان پاکستان سخنانی ایراد کرد که با تأکیدات پیشین او بر "دموکراسی اسلامی" متفاوت بود.
تا پیش از ۱۹۴۰، جناح از ارجاعات اسلامی پرهیز می‌کرد، اما در جریان انتخابات میان‌دوره‌ای سال ۱۹۳۷ در ایالت‌های متحد (UP)، علمای اسلامی وارد کارزار شدند و اسلام را به‌عنوان مبنای بحث‌های خود مطرح کردند. در ادامه، جناح نیز برای جلب حمایت مسلمانان و مقابله با انتقادات کنگره و بریتانیا، اسلام را در گفتمان خود وارد کرد.
اما پس از استقلال، جناح از تبلیغ سخنرانی سکولار خود خودداری کرد. اشتیاک احمد در این‌باره می‌نویسد:
"جناح تا بهار ۱۹۴۸ کاملاً در کنترل بود. این ادعا که سخنرانی سکولار او بدون رضایتش سانسور شد، مضحک است—مگر آنکه خود او نیز در این کار دخیل بوده باشد."
انتخاب دموکراسی، نه ایدئولوژی
در ۷ سپتامبر ۱۹۴۷، جناح به وزیران کابینه گفت:
"پاکستان یک دموکراسی است و کمونیسم در خاک اسلام رشد نمی‌کند. منافع ما بیشتر با دو کشور بزرگ دموکراتیک، یعنی بریتانیا و ایالات متحده، همخوانی دارد تا با روسیه."
او همچنین اشاره کرد که اتحاد جماهیر شوروی از مطالبه افغانستان برای تشکیل "پختونستان" حمایت می‌کند. این تلاش‌ها نشان می‌داد که جناح می‌خواست ایالات متحده را متقاعد کند که پاکستان نقشی کلیدی در مهار شوروی در آسیای جنوبی، خاورمیانه و آسیای جنوب‌شرقی ایفا می‌کند.
خطای زبانی و پیامدهای آن
در ۲۱ مارس ۱۹۴۸، در داکا، جناح گفت:
"زبان دولتی پاکستان اردو خواهد بود و هیچ زبان دیگری نخواهد بود."
این اظهارنظر درباره زبان، بزرگ‌ترین خطای جناح بود. بنگالی‌ها که زبان و هویت خود را با افتخار حفظ می‌کردند، از این تصمیم بسیار ناخشنود شدند. این موضوع بعدها موجب ناآرامی‌های زبانی و در نهایت استقلال بنگلادش در ۱۹۷۱ شد.
جناح: یک اسلام‌گرا؟ یا سکولار؟
در اکتبر ۱۹۴۷، جناح در یک سخنرانی عمومی در لاهور گفت:
"از قرآن الهام بگیرید و روحیه مجاهدین را در خود پرورش دهید."
اما آیا جناح خود فردی مذهبی بود؟ روایات در این زمینه متناقض‌اند.
- مولانا حسرت موهانی نقل کرده است که جناح را در نماز و با اشک‌هایی بر چشمانش دیده بود.
- اما MC Chagla، یکی از اولین زندگینامه‌نویسان جناح، او را به دور از اصول اسلامی توصیف کرده است.
به‌عنوان مثال، خان کلات نقل کرده است که در سال ۱۹۴۵، هنگام ملاقات با جناح، خدمتکار جناح برای او مشروب آورد. وقتی خان کلات پیشنهاد کرد که جناح نوشیدنی خود را همراه نیاورد، جناح با عصبانیت پاسخ داد:
"هرچه در درونم هست، در بیرونم نیز همان است. به تو چه ارتباطی دارد که به من نصیحت کنی؟"
پشیمانی جناح؟
عجیت جاوید در کتاب "جناح: سکولار و ملی‌گرا" ادعا می‌کند که جناح گفته بود:
"بزرگ‌ترین اشتباه زندگی‌ام ایجاد پاکستان بود. دوست دارم به دهلی بازگردم و از نهرو بخواهم که گذشته را فراموش کنیم و دوباره دوست شویم."
وی همچنین نقل می‌کند که جناح در نامه‌ای به عبدالغفار خان نوشت:
"من توسط دزدان و ریاکاران احاطه شده‌ام و نمی‌توانم برای مردم مظلوم کاری انجام دهم. من هرگز این خونریزی را نمی‌خواستم."
دینا، دختر نافرمان
پس از مرگ جناح، دخترش دینا جناح، که با یک مرد غیر مسلمان ازدواج کرده بود، برای ارثیه پدرش مبارزه کرد. او ادعا کرد که جناح یک شیعه آقاخانی بود و قانون ارث هندوها درباره او صدق می‌کند. این در حالی بود که خواهر جناح، فاطمه جناح، او را شیعه اثناعشری می‌دانست.
نتیجه‌گیری
اشتیاک احمد می‌نویسد:
"جناح با استفاده از اسلام، پاکستان را به دست آورد، اما این ایده دست و پای او را بست. او یکی از چهره‌های سیاسی برجسته قرن بیستم هند بود و موفقیت‌ها و شکست‌هایش همچنان محل بحث خواهند بود."
نظر شما