در سال‌های اخیر جوانان فارسی‌زبان شدیدا به شبکه‌های اجتماعی (فیس‌بوک، اینستاگرام، تیک‌تاک، تلگرام و تویتر) روی‌آورده‌اند و ساعت‌ها وقت خود را در این شبکه‌ها سپری می‌کنند. جوانان افغانستانی نیز به شبکه‌های اجتماعی آمدند و به‌فعالیت یا تماشا آغاز کردند. کاربران شبکه‌های اجتماعی در افغانستان به دلایل مختلف در این شبکه‌ها حضور دارند و حتی حضور در شبکه‌های اجتماعی برای تعدادی به اعتیاد تبدیل شده است. استفاده از مطالب، خواندن اخبار و گزارش، پیگیری اطلاعات روز، آگاهی بیش‌تر، داشتن ارتباط گسترده و آشنایی با تکنولوژی علت حضور در شبکه‌ها دانسته می‌شود؛ علت‌هایی‌که بیش‌تر جنبه‌ی مثبت دارند و به سود کاربران ختم می‌شود.

 اما پیگیری مدام شبکه‌ها از سوی کاربران، نگرانی‌هایی را نیز باخود داشته است، تا آن‌جا که شبکه‌های اجتماعی دشمن زمان، دشمن آگاهی سالم و… دانسته شده است. سوشیانت زوارزاده، روان‌شناس و وب سایکولوژیست، معتقد است‌که استفاده‌ی گسترده از شبکه‌های اجتماعی، احتمال بروز اختلال روانی مانند افسردگی و بادی دیسمورفیک را افزایش می‌دهد و کسانی که بیشتر از اندازه با شبکه‌های اجتماعی درگیر هستند، به‌تدریج به‌سلامت خود آسیب می‌زنند. سوشیانت می‌گوید شبکه‌های اجتماعی بر روابط افراد در خانه، با افراد و اجتماع تأثیر منفی دارد و حتی سبب پراکنده‌سازی اطلاعات فرد می‌گردد. از سوی هم این نگرانی گسترش یافت که شبکه‌های اجتماعی بر روی زبان و اطلاعات تأثیر سیاه و منفی می‌گذارد. واژه‌های بیگانه را وارد ادبیات فارسی می‌کند، تأثیر روی قواعد نگارشی می‌اندازد و در سبک نوشته دیگرگونی ایجاد می‌کند و رشد زبان یا پاکیزگی آن را در خطر می‌اندازد. این نگرانی‌ها در حوزه‌ی زبان فارسی بیش‌تر بوده است.

این یادداشت توجه به اثرات منفی شبکه‌های اجتماعی بر روی زبان فارسی دارد. پرسش این‌جاست، آیا استفاده‌ی گسترده از شبکه‌های اجتماعی برای زبان فارسی یک خطر یا تهدید حساب می‌شود؟

کیمبرلی یانگ بار اول در سال ١٩٩۶ با نوشتن مقاله‌ای بیان کرد که استفاده‌ی نامناسب از شبکه‌های اجتماعی می‌تواند به برخی زبان‌ها آسیب بزند. وی تأکید کرد که صفحات اجتماعی کاربر را ضعیف و سهل‌کار می‌سازد که انجام این ضعف، ضربه زدن به زبان خود است.

سوشیانت زوارزاده، روان‌شناس و وب سایکولوژیست، نیز باور دارد که استفاده‌ی گسترده و روزافزون از شبکه‌های اجتماعی در کنار این‌که سودی برای کاربران دارد، آن‌ها را نیز تهدید می‌کند و همان‌اندازه که زمان را تلف می‌کند به زیان ادبیات و رشد سالم آن نیز تمام می‌شود.

سوشیانت معتقد است‌که از ابتدا نوشتار به‌شکل‌های مختلف و گونه‌های زیاد رواج داشته است، در فضای اجتماعی نیز مراحل مختلفی را گذرانده و وارد مراحل تازه شده است. نوشتار پس از این‌که وارد فضای مجازی شد، همواره در تحول بوده و کاربران قائم به یک سبک یا طرز نوشته نبوده‌اند؛ هر از گاهی بدون نگرش و دلیل، سبک یا طریق تازه را برگزیده و مطالب خود را در قالب آن منتشر کرده‌اند. کثرت استفاده از شبکه‌ها به‌شدت روی نوشتار فارسی تأثیر گذاشته و این روش، معایب و محاسن خود را داشته است. حتی تعدادی نگرانی خود را از دشوار شدن فهم زبان بر اساس تحولاتی‌که از سوی شبکه‌های اجتماعی متقبل شده است، اعلام کرده‌اند.

زبان‌شناسان تا پیش از سده‌ی هجدهم باور داشتند که شکل مقبول و مورد اعتنای زبان، زبان کتاب است. این باور در میان فارسی‌زبانان هم شایع بود. اما با تحولات و ایجاد و گسترش فضای مجازی بنیاد این باور لغزید و لهجه‌ها، نوع نگارش و سبک نوشتاری طبقات و طیف‌های مختلف در نظر گرفته شد، به آن ارزش داده شد و هم‌چنین زبان با نگاه‌های تازه مواجه گردید.

فضای مجازی در افغانستان به کاربران فرصت می‌دهد هرنوع مطالب خود را منتشر کنند. انتشار مطالب بدون دشواری صورت می‌گیرد و به‌شکل ساده همگانی می‌شود. شبکه‌ها محدودیتی برای کاربران وضع نمی‌کنند، از این رو هر کاربر افغانستانی هر مطلبی را که بخواهد، منتشر می‌کند. دل‌نوشته، قصه، روایت و مقاله‌های زیادی بدون در نظرگیری قواعد نوشتار و زبان و بدون این‌که توجه‌ای به درست‌نویسی و سالم‌نویسی در آن شده باشد، همگانی می‌شود. اغلب نویسندگان افغانستانی در یک‌بازی دوستانه در مجازی به سر می‌برند که انتشار مطالبشان لایک، کامنت و تمجید و تأیید یکدیگر را با خود دارد. این تمجید باعث بیشتر فعال شدن کاربر می‌شود. کاربری‌که هنوز با قواعد زبان نوشتاری آشنایی ندارد یا مطالبی‌ را که منتشر می­کند، فارغ از قواعد نوشتاری است. این روش به‌شدت به زبان فارسی خسارت وارد می‌کند و رفته‌رفته پراکندگی در روش نوشتاری حاکم می‌شود.

فرهنگ درست‌نویسی در شبکه‌های اجتماعی در افغانستان مورد توجه قرار نمی‌گیرد. کاربران، معمولا کاربران سطحی و نوجوان براساس تشویق و ترغیب دیگران اقدام به انتشار مطالب خود می‌کنند. این مطالب عموماً عاری از قواعد نوشتاری است، جملات و طرز چیدن واژه‌ها ذوقی یا غلط انتخاب می‌شوند؛ نویسنده خود را آزاد می‌پندارد و بدون توجه به ساختار و قواعد نوشتاری می‌نویسد و بعد به خورد خواننده می‌دهد. این بی‌قاعدگی؛ در گذر زمان مشکلات زیادی را به‌بار می­آورد و نسل جوان و نوآموز را دچار آفت می‌سازد. سوشیانت باور دارد که رواج پیدا کردن روش نوشتاری ناصواب، سبب می‌شود تا افراد تازه وارد به دنیای نوشتار، این روند اشتباه را ساده پنداشته و تعقیب کنند، که این خطر بزرگ و تهدیدی قابل تأمل برای سلامت روش درست‌نویسی و نوشتاری و زبان است.

اغلب در نوشتارهای به چندان جدی صفحات اجتماعی، کاستی‌های فروان به‌چشم می‌خورد. مشکلات ساختاری، قواعدی و هم‌چنین عدم تطابق فعل و فاعل در جملات، غلط­های املایی، حذف افعال، استفاده از عبارات مخفف مانند «سیس» به جای «صحیح» است یا «چطوری» به جای «چطور هستی». سلطه‌ی لهجه به زبان معیار و کتابت، از مشکلات نوشتاری کاربران صفحات اجتماعی است. این مشکلات تهدیدی بر روش نوشتاری و زبان است، زیرا ادامه‌ی آن باعث تقلید دیگران و تکرار اشتباه‌های نگارشی می‌شود.

یدالله ثمره، معتقد است‌که کثرت استفاده از واژه‌های بیگانه در میان کاربران صفحات مجازی فارسی‌زبان، تهدید دیگری برای این زبان محسوب می‌شود. به‌گفته‌ی وی، این واژه‌ها اغلب تازه ساخته شده اند، در میان کاربران انگلیسی‌زبان شبکه‌ها رواج دارد و به‌تقلید از آن‌ها در بین کاربران فارسی هم رواج یافته است. برخی از این واژه‌ها در رسانه‌ها به کار گرفته می‌شوند و به‌ دنبال آن، از سوی مخاطبان فارسی‌زبان نیز به کار گرفته می­شوند. افزایش روزافزون استفاده از فضای مجازی برای برقراری ارتباط و تبادل نظر و اشتراک‌گذاری داشته‌های ادبی، فرهنگی و اجتماعی؛ سبب افزایش واژه‌های بیگانه و مخصوصاً انگلیسی در زبان فارسی شده است. شماری از واژه‌ها و نام‌های پرکاربرد در شبکه‌ها؛ به سرعت وارد زبان فارسی در افغانستان شده و می‌شود؛ از جمله: «سینت، اوکی، پُست، شییر، لایک، کامنت، چت، انجای، فوروارد، جوین، پیج، اکسیپت، ریپلای، ایمیل، سایت، لیفت، فرند، اندفرند، فالور، فالو، اد، اپلای، آنلاین، آفلاین، فوتو، سیتنگ، فیس بوک، تلگرام، اینستاگرام، گوگل، توییتر یا ایکس، تیک‌تاک، وایبر، واتساپ، مسیج، مسینجر و… .»

ارائه‌ی اطلاعات جعلی و غلط در مورد زبان کاربر (فارسی) نیز تأثیر منفی بر او می‌گذارد. در زمان حال، دشمنان زبان فارسی از شیوه های مختلف فریب‌کارانه، اطلاعات بی‌اساسی را در مورد زبان فارسی منتشر می‌کنند. کاربران نوجوان و… بدون تأمل این معلومات را در حافظه ثبت می‌کنند.  پروفسور آن جان، استاد دانشگاه سوانسیدر می‌گوید: "پیش‌گیری از آزار و اذیت مجازی باید در آموزش مدارس، در کنار مفاهیم گسترده‌تری مانند شهروندی دیجیتال، حمایت آنلاین همتایان از قربانیان، و نحوه‌ی مداخله‌ی مناسب یک کاربر الکترونیکی گنجانده شود. پیش‌گیری و مداخله از خودکشی در هر برنامه جامع آموزشی ضروری است و باید این رویکرد کل مدرسه را در بر گیرد که شامل افزایش آگاهی و آموزش برای کارکنان و دانش‌آموزان باشد".

برخی از کاربران شبکه‌های اجتماعی در افغانستان به‌گونه‌ی اختیاری یا تقلیدی، نام و مشخصات کاربری خود را به انگلیسی می‌نویسند. یدالله ثمره این کار را آغاز فاجعه می‌داند. وی می‌گوید وقتی نام کاربری به انگلیسی نوشته می‌شود، به این معناست که کاربر توجه جدی به حمایت از زبان خود ندارد. هم‌چنین سستی و کم‌توجهی دچار تغییرات ساختاری خصوصا در قشر خاکستری مغز خواهند شد که می‌تواند کیفیت یادگیری و توجه برموضوعات مهم را مختل کند و کاربر به دفاع از زبان خود گام برندارد.

در پایان باید خاطرنشان کرد که در سال‌های اخیر، فعالیت‌های جوانان در شبکه‌های اجتماعی بیشتر شده است. شبکه‌ها نیز منبع معلومات هستند و سودی برای مخاطبین دارند؛ با این حال، تعدادی همواره در این مورد نگرانی خود را اعلام کرده و گفته‌اند شبکه‌های اجتماعی در کنار فواید، زیان نیز دارد و حتی تهدیدی برای زبان‌ها از جمله زبان فارسی محسوب می‌شوند. شدت اشتیاق جوانان فارسی‌زبان به واژه‌های جدید و بیگانه، سطحی‌نگری و تقلید، عدم پیگیری جدی نوشتار و نوشتن، عدم مراعات روش و قاعده‌ی نوشتاری در میان کاربران زبان فارسی، سبب شده برخی نگران این زبان شوند. یدااله ثمره پیشنهاد می‌کند که کاربران به‌جای استفاده از واژه‌های بیگانه سعی کنند واژه‌های زبان خود را رواج و به خورد دیگران بدهند که این یک نوع مبارزه برای احیا و گسترش زبان است.

منبع: انجمن سید کیان

لینک:

https://sayedkayan.org/fa/archives/1615