- نقشه همکاری‌های موجود تا پاییز ۲۰۲۵ میلادی
همکاری فناورانه قزاقستان و چین در سال ۲۰۲۵ میلادی به شکل یک ساختار چندلایه، متکی بر پایه‌ای مستحکم از توافقات سیاسی و حقوقی، شکل گرفته است.
- چارچوب حقوقی و اسناد کلیدی
همکاری‌های دو کشور بر اساس مجموعه‌ای از اسناد بنیادین توسعه یافته است:
- توافق‌نامه همکاری در حوزه علم و فناوری (بنیاد همکاری که در دهه ۲۰۰۰ میلادی نهاده شد و به‌طور منظم به‌روز می‌شود).
- بیانیه مشترک درباره گذار به شراکت جامع راهبردی (۲۰۱۱ م) که در آن فناوری به‌عنوان یکی از ارکان اصلی معرفی شد.
- توافقات مرتبط با طرح «یک کمربند ـ یک راه»؛ هرچند تمرکز اصلی آن‌ها بر حمل‌ونقل و لجستیک (کریدورهای ترانزیتی، بنادر کانال سوئز، خطوط ریلی) بوده است، اما همین زیرساخت‌ها بستری حیاتی برای جمع‌آوری داده‌ها فراهم کرده‌اند که شالوده هر نوع هوش مصنوعی فضایی به شمار می‌آید. مراکز لجستیکی حجم عظیمی از داده‌های مرتبط با جریان کالا، شرایط حمل‌ونقل و زمان‌بندی جابه‌جایی تولید می‌کنند که همان «سوخت» الگوریتم‌های هوش مصنوعی است.
- یادداشت‌های تفاهم میان دانشگاه‌های پیشرو از جمله دانشگاه نظربایف، دانشگاه دولتی فارابی قزاقستان با دانشگاه‌های گروه C9 چین (معتبرترین دانشگاه‌های این کشور در حوزه آموزش عالی و پژوهش).
- بازیگران کلیدی و معماری نهادی
1)- آکادمی ملی علوم قزاقستان: نماینده منافع ملی و ضامن پیوند پروژه‌ها با سیاست‌های علمی کشور.
2)- دانشگاه ملی تحقیقات کشاورزی قزاقستان: نشانگر توجه به حوزه کاربردی کلیدی یعنی کشاورزی، که ستون اصلی اقتصاد قزاقستان محسوب می‌شود. بهره‌گیری از فناوری‌های «کشاورزی هوشمند» مبتنی بر هوش مصنوعی مسیری مستقیم به سوی افزایش بهره‌وری و ارتقای ظرفیت صادراتی است.
3)- دانشگاه صنعتی ژجیانگ: انتخاب چین برای مشارکت، نه یک دانشگاه پایتختی بلکه یک مرکز علمی در منطقه‌ای پویا و فناورانه است. این امر نشان‌دهنده تمرکز بر پژوهش‌های کاربردی و تجاری‌سازی فناوری است، نه صرفاً تحقیقات نظری.
4)- شرکت Zhejiang Zhonghe Technology: حضور بخش خصوصی اهمیتی حیاتی دارد، زیرا تضمین می‌کند که پروژه‌ها به مرحله بهره‌برداری تجاری رسیده و محدود به گزارش‌های علمی باقی نمانند.
- حوزه‌های محوری انتقال فناوری
تا پیش از تشکیل ائتلاف جدید، همکاری‌ها در چند محور اصلی جریان داشته است:
- مخابرات: همکاری با شرکت Huawei برای توسعه شبکه‌های 5G؛ زیربنایی که اینترنت و داده‌های عظیم مورد نیاز هوش مصنوعی را فراهم می‌سازد.
- پایش فضایی: بهره‌گیری از داده‌های ماهواره‌ای چین در رصد زمین‌های کشاورزی، منابع آبی و مدیریت بحران‌ها.
- شهرهای هوشمند: اجرای پروژه‌های پایلوت در آستانه و آلماتی با مشارکت شرکت‌های چینی، از جمله سامانه‌های «شهر امن» و مدیریت هوشمند ترافیک.
- انرژی سبز: پروژه‌های مشترک در حوزه انرژی بادی و خورشیدی که نیازمند شبکه‌های هوشمند (Smart Grid) هستند.
تحلیل عمیق توافق‌نامه جدید:
- ائتلاف نوآوری‌های علمی ـ فناورانه
ائتلاف تازه میان قزاقستان و چین را می‌توان جهشی کیفی دانست که همه مسیرهای پیشین همکاری را در قالب یک پلتفرم جامع و یکپارچه گرد آورده است.
این موضوع، جوهر اصلی توافق‌نامه محسوب می‌شود. در واقع، بحث تنها بر سر «هوش مصنوعی» به معنای عام آن نیست، بلکه سخن از یک سامانه ترکیبی است که داده‌ها را با توجه به مختصات مکانی (فضا) و زمانی تحلیل می‌کند.
* منابع اصلی داده در این سامانه
- ماهواره‌های سنجش از دور زمین (اعم از قزاقستانی و چینی).
- سامانه ناوبری «بیدو» (معادل چینی GPS/GLONASS) با قابلیت موقعیت‌یابی دقیق.
- شبکه حسگرهای اینترنتی در مزارع، شهرها و کریدورهای حمل‌ونقل.
- پهپادها و هواپیماهای بدون سرنشین.
* حوزه‌های کاربردی
- کشاورزی: پایش وضعیت تک‌تک قطعات زمین زراعی به صورت لحظه‌ای، پیش‌بینی بازده محصول، کوددهی و آبیاری هدفمند.
- لجستیک: بهینه‌سازی جریان کالا در کریدورهای «یک کمربند ـ یک راه»، نگهداری پیش‌دستانه ناوگان حمل‌ونقل، پایش سلامت بار.
- مدیریت بحران: مدل‌سازی سیلاب‌ها، آتش‌سوزی‌های جنگلی و رانش زمین با بهره‌گیری از داده‌های توپوگرافی، شرایط جوی و آمار تاریخی.
- محیط زیست: پایش آلاینده‌ها، فرسایش و تخریب اراضی، وضعیت منابع آبی.
* اهمیت توسعه «مدل ملی زبانی DeepBas»
بخش شاخص و بلندپروازانه این پروژه، طراحی مدل زبانی ملی موسوم به DeepBas است. تجربه جهانی نشان داده است که مدل‌های زبانی بزرگ (LLM) نظیر ChatGPT گرایش‌های فرهنگی و زبانی خاص دارند و در پردازش زبان‌های پیوندی (مانند زبان قزاقی) عملکرد مطلوبی ندارند و قادر به درک بستر بومی نیستند. دستاوردهای کلیدی DeepBas:
- حاکمیت دیجیتال:
قزاقستان ابزاری ملی برای پردازش و تحلیل داده‌های متنی و زبانی به زبان قزاقی در داخل کشور به دست می‌آورد، بدون نیاز به سرورهای شرکت‌های خارجی.
- صیانت از هویت فرهنگی:
مدلی که بر پایه متون قزاقی آموزش یابد، می‌تواند بازتاب‌دهنده واقعی ویژگی‌های ذهنیت، تاریخ و فرهنگ ملی باشد.
- کاربردهای عملی:
- دستیارهای صوتی برای خدمات دولتی به زبان قزاقی.
- تحلیل اسناد حقوقی.
- اتوماسیون مراکز تماس.
- تولید محتوای آموزشی بومی.
نقش شرکای چینی در این زمینه، فراهم‌سازی توان محاسباتی و انتقال تجربه در آموزش مدل‌های زبانی بزرگ است (چین در این حوزه از پیشگامان جهانی است). با این حال، هدف نهایی، خلق یک دارایی راهبردی ملی برای قزاقستان است.
- مؤلفه آموزشی به‌عنوان پایه تأثیرگذاری بلندمدت
برنامه تربیت سالانه ۱۰۰ متخصص عالی‌رتبه و بازآموزی ۲۰۰ نفر دیگر، نوعی سرمایه‌گذاری راهبردی برای آینده به شمار می‌رود. چینی‌ها به‌خوبی دریافته‌اند که اثرگذاری پایدار صرفاً با فناوری حاصل نمی‌شود، بلکه به سرمایه انسانی وابسته است. فارغ‌التحصیلان این برنامه‌های مشترک که با تجهیزات و متدهای چینی آموزش می‌بینند، در داخل قزاقستان به ترویج و حمایت از تداوم این شراکت فناورانه خواهند پرداخت و بدین ترتیب «نخبگان فناورانه متمایل به چین» شکل خواهند گرفت. این همان نمود مؤثر «قدرت نرم» است.
- پیش‌بینی روند تحولات در کوتاه‌مدت و میان‌مدت
سناریوی خوش‌بینانه: قزاقستان به هاب منطقه‌ای هوش مصنوعی بدل می‌شود.
در صورت مدیریت صحیح پروژه‌ها و حفاظت از منافع ملی، قزاقستان می‌تواند از منابع چین برای ایجاد مزیت رقابتی بومی بهره‌برداری کند.
* نتیجه تا سال ۲۰۳۰ میلادی: توسعه و صادرات راه‌حل‌های بومی مبتنی بر پلتفرم DeepBas در حوزه‌های حکمرانی، کشاورزی و لجستیک به کشورهای آسیای مرکزی. آستانه به مرکز تخصصی هوش مصنوعی فضایی تبدیل خواهد شد و سرمایه‌گذاری از سایر مناطق همچون خاورمیانه، ترکیه و جمهوری آذربایجان را نیز جذب خواهد کرد.
* سناریوی واقع‌بینانه: شکل‌گیری وابستگی متقابل
این محتمل‌ترین مسیر است. قزاقستان موفق به نوسازی بخش‌های کلیدی اقتصاد می‌شود، اما در عین حال نوعی وابستگی فناورانه عمیق به چین شکل خواهد گرفت.
*سناریوی بدبینانه: وابستگی فناورانه و تشدید ریسک‌ها
پروژه‌ها به دلیل موانع بوروکراتیک، کمبود نیروی انسانی متخصص در قزاقستان یا بی‌ثباتی ژئوپلیتیکی با مشکل مواجه می‌شوند.
*نتیجه تا سال ۲۰۳۰ میلادی: ائتلاف به چند پروژه پایلوت محدود و پراکنده فروکاسته می‌شود. شرکت‌های چینی، ناامید از کندی روند اجرا، ترجیح می‌دهند با بخش‌های خام‌محور همکاری کنند. داده‌های کلیدی در حوزه کشاورزی، لجستیک و محیط زیست به مراکز داده چین منتقل شده و بدون بازگشت مؤثر به قزاقستان، موجب وابستگی و حتی خطر نشت اطلاعات راهبردی خواهند شد.
نکته:
تأسیس ائتلاف قزاقستان ـ چین در عرصه هوش مصنوعی اقدامی منطقی و در عین حال راهبردی است که بیانگر ارتقای روابط دوجانبه به سطحی کاملاً نوین می‌باشد. این تحول، گذار از تجارت مواد خام به سمت تولید مشترک فناوری‌های آینده را نشان می‌دهد. ویژگی ممتاز این شراکت در جامعیت آن است؛ زیرا آموزش، پژوهش، صنعت و حکمرانی را در یک سازوکار منسجم گرد هم می‌آورد.
موفقیت این طرح نه به فناوری‌هایی که چین در اختیار دارد، بلکه به توانایی قزاقستان در مدیریت مشارکتی وابسته است؛ مدیریتی که می‌تواند با حداکثرسازی انتقال دانش و ایجاد ظرفیت‌های بومی، ریسک از دست رفتن حاکمیت داده‌ها و وابستگی یک‌جانبه را به حداقل برساند. "آینده روابط فناورانه قزاقستان و چین در آستانه رقم خواهد خورد، نه در پکن".
با این حال باید توجه داشت که نفوذ چین در آسیای مرکزی هر ساله رو به افزایش است. دولت قزاقستان که همواره سیاست خارجی چندجانبه‌گرایانه‌ای داشته، اجازه شکل‌گیری وابستگی یک‌جانبه را نخواهد داد. برای حفظ توازن، قزاقستان نیازمند یافتن شرکای دیگر در این حوزه است. در این میان، "نزدیکی به جمهوری اسلامی ایران می‌تواند جایگاه قزاقستان را به‌طور چشمگیری تقویت کند". اشتراکات فرهنگی، اجتماعی و دینی میان دو کشور، زمینه مناسبی برای همکاری‌های دوجانبه در قزاقستان فراهم ساخته است. مشارکت با یک قدرت منطقه‌ای دیگر مانع از نفوذ بیش از حد چین در فرآیندهای مدیریتی قزاقستان خواهد شد و آزادی عمل بیشتری برای تصمیم‌گیری به دولت این کشور اعطا می‌کند.
منابع:
https://www.gov.kz/memleket/entities/mfa-shanghai/activities/2116
نظر شما