۱. پیشینه خانوادگی و مهاجرت
ابوالقاسم بن حسین بن نقی رضوی تقوی لاهوری، فقیه، متکلم و مفسر ایرانیالاصل و شیعیمذهب هندی بود. وی، از سادات حسینی و از خاندانهای علمی–بازرگانی مهاجر از ایران به شبهقاره بود. جد چهارم او، سید حسین قمی، از قم به کشمیر مهاجرت کرد و در آنجا به تجارت پرداخت. این سنت تا چند نسل ادامه یافت و پدرش نیز بازرگانی را پیشه داشت و برای توسعه تجارت به لکنو رفت و در همانجا اقامت گزید.
هرچند خانواده او بر ادامه سنت تجارت اصرار داشتند، اما ابوالقاسم از همان جوانی به علوم دینی علاقهمند شد و تصمیم گرفت مسیر مجتهدان شیعه را طی کند.
پدرانش از چهار نسل پیش از او در کشمیر سکنا گزیده و به تجارت مشغول بودند. ابوالقاسم نزد سلطانالعلما سید محمد بن دلدار علی نصرآبادی و سیدالعلما سید حسین، فقه و اصول و کلام خواند و از سلطانالعلما اجازۀ حدیث گرفت. چون در لاهور اقامت گزید، نواب علیرضاخان قزلباش مسجد و مدرسهای برای او بنا کرد. رضوی در این مدرسه وعظ و تدریس میکرد. چندی بعد به عتبات رفت و از محضر شیخ مرتضی انصاری و علامۀ اردکانی بهره برد. علامۀ اردکانی بدو لقب فاضل هندی و اجازۀ اجتهاد داد. آثار فراوانی به سه زبان فارسی و عربی و اردو در موضوعات گوناگون از او بهجای مانده است.
۲. مراحل تحصیل و استادان مشهور
لکنو؛ نخستین پایگاه علمی
لکنو در قرن ۱۳ق یکی از مهمترین مراکز علمی تشیع بود. ابوالقاسم در این شهر نزد استادان زیر تلمذ کرد:
- سید محمد بن دلدار علی نصیرآبادی (سلطانالعلماء)
- سید حسین نصیرآبادی (سیدالعلما)
این دو تن از بزرگترین مجتهدان هند بودند و سلسله علمی ابوالقاسم از همین طریق با سنت علمی نجف و کربلا پیوند میخورد.
۳. سفر حج، اقامت در عتبات و کسب اجازه اجتهاد
ابوالقاسم برای نخستینبار به همراه جمعی از علما و رجال، عازم حج شد. پس از انجام مناسک، به نجف و کربلا رفت و در حلقه درس دو شخصیت بزرگ:
- شیخ مرتضی انصاری (دارای زعامت شیعه)
- علامه فاضل اردکانی
حضور یافت. فاضل اردکانی پس از مشاهده قدرت استنباط وی، به او لقب ’’فاضل هندی ‘‘داد و اجازه اجتهاد صادر کرد.
۴. سفر به مراکز علمی ایران
او پس از مدتی به ایران سفر کرد و از حلقه درس علمای بزرگ در:
- شیراز
- قم
- کرمان
- اصفهان
- مشهد
بهره برد. این سفر علمی سبب شد که آثار او رنگی دوگانه بیابد: بخشی ریشه در مکتب اخباری–اصولی هند، و بخشی متأثر از روش تفسیری–کلامی ایران.
۵. بازگشت به لاهور: تأسیس مدرسه و دوره شکوفایی
پس از بازگشت به لاهور، مدرسه و مسجدی بنا کرد و تا پایان عمر به:
- تدریس سطوح عالیه
- تألیف
- مناظره
- تربیت شاگردان
- تبلیغ معارف اهلبیت (ع)
پرداخت. او در زمانهای که حضور شیعیان در پنجاب حداقلی بود، پایههای استواری برای سنت علمی و فقهی شیعه ایجاد کرد.
۶. آثار و تألیفات سید ابوالقاسم لاهوری
وی از پرکارترین نویسندگان دینی هند است. آثار او بیش از ۵۰ جلد را تشکیل میدهد. در ادامه مهمترین آثار او طبقهبندی میشود.
۶–۱. آثار تفسیری
۱. لوامع التنزیل و سواطع التأویل
- مهمترین و مفصلترین اثر او
- در ۱۸ جلد
- ۱۲ جلد نخست نوشته خود او
- ادامه جلد ۱۳ تا ۱۸ توسط پسرش سید ابوتراب علی
- چاپ لاهور: ۱۳۰۱، ۱۳۰۳، ۱۳۱۲، ۱۳۱۸، ۱۳۲۵ ق
این اثر از بزرگترین تفاسیر فارسی در شبهقاره است و ساختار آن ترکیبی از روایت، تفسیر ادبی–لغوی، و تحلیل کلامی است.
۶–۲. آثار کلامی
- معارف الفرقة الناجیه و النازیه (لاهور ۱۲۹۶ق)
- نفی الاجبار عن الفاعل المختار (لاهور ۱۳۰۲ق)
- نفی الرؤیة / لا تدرکه الأبصار (لاهور ۱۲۹۵ق)
- الصحابة (نقد دیدگاههای مخالفان شیعه در صحابه)
- ابطال التناسخ / بطلان النسخ و المسخ (لاهور ۱۳۱۴ق)
- تخریج الآیات و الاحادیث فی اثبات الامامة
- تکلیف المکلّفین فی اصول و فروع الدین
این آثار در تثبیت ادبیات کلامی شیعه در شبهقاره بسیار تأثیرگذار بودهاند.
۶–۳. آثار فقهی
- انوار خمسه (فقه؛ لاهور ۱۸۸۷م)
- ارکان خمسه (به اردو)
- برهان المتعه (۱۲۹۵ق)
- الاجوبة الزائرة
- الجواب بالصواب فی طعام اهل الکتاب
- ترجمه فارسی: لبّ اللباب به قلم پسرش سید ابوتراب علی
۶–۴. آثار مناظرهای و ردیهنویسی
- برهان شق القمر و ردّ النیر الاکبر (لاهور ۱۳۰۰ق)
- تجرید المعبود فی رد شبهات نصاری و یهود (۱۳۱۵ق)
- حجة البالغة علی الخاصة و العامة (۱۸۷۲م)
- حجج العروج علی اهل اللجوج (۱۲۹۶ق)
- ازالة الغین فی رؤیة العین
۶–۵. آثار متنوع
- هدایة الاطفال
- نماز پنجگانه (به اردو)
- وقایة الانسان عن تلبیس شیاطین الانس و الجان
- رساله نوروز
- وقت خلافت
- رساله غروب الشمس
- خلاصة الأصول (به عربی)
۷. شاگردان، نقش اجتماعی و جایگاه نهایی
او در لاهور مرکزیت علمی بزرگی ایجاد کرد و شاگردان متعددی تربیت نمود که برخی از آنها در سده ۱۴ق از مروجان اندیشه شیعه در پنجاب بودند.
پسرش سید ابوتراب علی (۱۲۸۸–۱۳۶۰ق) نیز شخصیتی علمی شد و برخی از آثار پدر را تکمیل کرد.
تصنیفهای پرشمار، تنوع موضوعی آثار، و ارتباط گسترده با نجف و ایران، باعث شده او در تاریخ تشیع شبهقاره جایگاهی ممتاز داشته باشد.
فهرست منابع
- استوری، Persian Literature, vol..1
- اعیان الشیعه، ج۲، ص۴۰۴
- امامیه مصنفین، ج۱–۳
- پاکستان مین فارسی ادب، ج۵، ص۱۹۸–۲۰۴
- الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ذیل عناوین آثار
- تذکره علمای امامیه پاکستان، ص۱۶–۱۹
- ریحانة الأدب، ج۵، ص۱۲۱–۱۲۲
- نزهة الخواطر، ج۸، ص۱۰۹
- نقباء البشر، ج۱۰، ص۶۶
- فهرستواره کتابهای فارسی، ذیل آثار
- مطلع انوار، ص۷۸–۱۸۰
- مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، ج۱، ص۲۵۲–۲۵۵
- فهرست نسخههای خطی فارسی پاکستان (چند جلد)
- خفتگان خاک لاهور (زندگینامه عالمان مدفون لاهور)
- مقالات محمد شفیع، ج۲
نظر شما